Franciszek Zubrzycki – Wikipedia, wolna encyklopedia

Franciszek Zubrzycki

Mały Franek

oficer Gwardii Ludowej
Data i miejsce urodzenia	26 maja 1915 Radom
Data i miejsce śmierci	6 sierpnia 1942 Tomaszów Mazowiecki
Przebieg służby
Lata służby	1942
Siły zbrojne	Gwardia Ludowa
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Franciszek Zubrzycki ps. „Mały Franek” (ur. 26 maja 1915 w Radomiu, zm. 6 sierpnia 1942 w Tomaszowie Mazowieckim^[1]) – działacz polskiego ruchu robotniczego i komunistycznego ruchu oporu w czasie II wojny światowej, dowódca pierwszego oddziału partyzanckiego Gwardii Ludowej^[2].

W 1934 ukończył I Gimnazjum Męskie im. gen. Sowińskiego w Warszawie^[3][4]. Studiował na Politechnice Warszawskiej. Będąc studentem wstąpił do Organizacji Młodzieży Socjalistycznej Życie^[2] i Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej^[5]. Skazany na karę więzienia, odbywał ją w okresie 1938–1939^[2]. W pierwszej fazie okupacji Polski przez Niemców został wywieziony na roboty przymusowe do III Rzeszy^[1], skąd potem powrócił. W 1941 wstąpił do Związku Walki Wyzwoleńczej, a w 1942 do Polskiej Partii Robotniczej^[2].

W maju 1942 pod dowództwem Franciszka Zubrzyckiego sformowano pierwszy oddział Gwardii Ludowej im. Stefana Czarnieckiego, wyszkolony przez „dąbrowszczaka” Józefa Mrozka^[6] i skierowano go do antyniemieckich działań partyzanckich.

Wyjazd z Warszawy, z Dworca Wschodniego, według dotychczasowych ustaleń nastąpił w dwóch grupach – pierwsza nastąpiła w dniach 10–15 maja, druga przy końcu maja. W wyprawach majowych oddziału im. Stefana Czarnieckiego wzięli udział następujący gwardziści^[7]:

• Franciszek Zubrzycki „Mały Franek” – dowódca
• Marceli Rostkowski „Marcel” – zastępca
• Stanisław Białobrzeski z Marymontu
• Niemir Bieliński „Mirek”, „Roman” z Marymontu
• Stefan Gruszczyński z Pelcowizny
• Czesław Guzanek z Marymontu
• Jakub Kamiński „Zdzich” z Marymontu
• Mikołaj Koniew „Mikołaj” – żołnierz radziecki, uciekinier z obozu jenieckiego
• Iwan Muchin „Janek” – żołnierz radziecki, uciekinier z obozu jenieckiego
• Mieczysław Olszewski z Marymontu
• Tadeusz Skupiewski z Targówka
• Jerzy Wojciech Sommer z Żoliborza
• Marian Twardowski „Kamacz” z Pelcowizny
• Zygmunt, Andrzej z Żoliborza, nazwiska nieznane
• Michał – nazwisko nieznane, żołnierz radziecki, uciekinier z obozu jenieckiego

W niektórych akcjach oddziału „Małego Franka” brali także udział przybyli do kraju z Francji Dąbrowszczacy: Bolesław Mołojec i Józef Mrozek^[7].

Od 10–15 maja do 6 sierpnia 1942 r. trwały z pewnymi przerwami działania oddziału Gwardii Ludowej im. Stefana Czarnieckiego. Gwardziści wykonali kilka akcji kolejowych (m.in. pod Rozprzą i Teklinowem), atakowali posterunki policji i niemieckie samochody, przeprowadzali akcje ekspropriacyjne (m.in. w Nadleśnictwie Meszcze), stoczyli kilka walk z przeważającymi siłami wroga, pierwszą pod Polichnem (10 czerwca), gdzie poległo trzech gwardzistów, a ranni zostali „Mały Franek” i Józef Mrozek; w Antoniowie (21 czerwca) i ostatni, dramatyczny bój na ulicach Tomaszowa (6 sierpnia)^[7].

Teren piotrkowsko-tomaszowski, mimo dużego zalesienia, był trudny do rozwinięcia działań partyzanckich. Był to bowiem rejon w znacznym stopniu skolonizowany przez Niemców, o stosunkowo dużej liczbie volksdeutschów. Tu właśnie najwcześniej, na terenach GG, podjęto wysiedlanie chłopów i osadzanie w ich gospodarstwach Niemców oraz volksdeutschów. Dlatego w wielu wsiach, jak np. w Polichnie, Przygłowie i innych, znajdowała się spora liczba kolonistów (np. w Tomaszowie Mazowieckim – według danych wywiadu AK – koloniści i volksdeutsche stanowili 20% ludności)^[7].

Przez krótki czas istnienia oddział operował w okolicy Piotrkowa Trybunalskiego, jednak nie przeprowadził ani jednej akcji bojowej. W czerwcu GL przeprowadziła w tym samym rejonie akcję, w ramach której wziął też udział oddział Zubrzyckiego. Akcją był napad na polską leśniczówkę i żołnierza AK, Jeremiego Kozłowskiego, któremu zabrano dubeltówkę i 5 tys. złotych^[8]. Oddział 11 czerwca 1942 został rozproszony. Następnie Zubrzyckiego mianowano dowódcą częstochowsko-piotrkowskiego okręgu GL. 6 sierpnia 1942 został zabity przez Niemców, gdy próbował uciec po aresztowaniu na dworcu kolejowym w Tomaszowie Mazowieckim^[2].

Decyzja o wysłaniu oddziału „Małego Franka” do regionu piotrkowskiego miała na celu wykazanie, że partyzantka może istnieć i rozwijać się nie tylko na terenach o wielkich, trudno dostępnych kompleksach leśnych, m.in. na wschodzie Polski, ale i w regionach o niewielkim stosunkowo zalesieniu, tam gdzie po klęsce wrześniowej działał przez kilka miesięcy Oddział Wydzielony mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Ponadto chodziło o zademonstrowanie istnienia ognisk walki partyzanckiej w Polsce centralnej, na terenach położonych blisko granicy obszarów przyłączonych do III Rzeszy, a zwłaszcza wielkich skupisk polskiej klasy robotniczej: Łodzi, Zagłębia Dąbrowskiego i Śląska^[7].

W 1946 Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej pośmiertnie został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu II klasy za zasługi położone w walce z okupantem i udział w pracach konspiracyjnych w okresie okupacji^[9]. Ponieważ Zubrzycki dowodził pierwszym partyzanckim oddziałem GL i jako jeden z pierwszych dowódców polowych GL zginął w walce z Niemcami, propaganda komunistyczna w Polsce już od 1942 silnie eksponowała jego postać i podkreślała bohaterstwo^[2].

Po upadku PRL część publikacji podtrzymywała informacje o aktywnym udziale oddziału Zubrzyckiego w akcjach bojowych przeciw Niemcom^[10], jednak według IPN, służył on w organizacjach stalinowskich, a obie akcje partyzanckie miały charakter głównie propagandowy i nie podjęto w ich czasie żadnych działań antyniemieckich. Zwrócono także uwagę, że chociaż był dowódcą okręgu GL, to jednostka ta w owym okresie de facto istniała głównie teoretycznie^[2].

W 1952 r. w auli w Gmachu Głównym Politechniki Warszawskiej odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową^[11].

W 1966 w Polichnie odsłonięto pomnik czynu zbrojnego GL i AL upamiętniający działania Zubrzyckiego i jego oddziału, a w 1968 stworzono w pobliżu Muzeum Czynu Partyzanckiego, skansen – obóz partyzancki. Po 1989 r. pomnik został przebudowany i usunięto z niego nawiązania do obu tych organizacji, a muzeum oraz skansen zamknięto^[12].

Był patronem wielu szkół, ulic, drużyn harcerskich oraz statku; po upadku PRL patronat zaczęto znosić^{[13][14][15][16]}. W 1963 roku jego imię nadano warszawskim Zakładom Elektronicznym „Warel”^[17], a także Centrum Szkolenia Specjalistów Marynarki Wojennej w Ustce^[18].

• oficer Gwardii Ludowej^[19] – 1942
• podpułkownik – pośmiertnie^[20]

• Order Krzyża Grunwaldu II klasy – pośmiertnie (29 maja 1946)^[9]

• Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.

• Przemówienia podczas odsłonięcia pomnika w Polichnie w 1966 – Audycja „Tym żył świat”.
• ul. Małego Franka, [w:] Nazwy do zmiany [online], IPN [zarchiwizowane 2017-09-02] .