Franklinia amerykańska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Franklinia amerykańska

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	herbatowate
Rodzaj	franklinia
Gatunek	Franklinia amerykańska
Nazwa systematyczna
Franklinia alatamaha Marshall Arbust. Amer. 49 1785[3]
Synonimy
Gordonia alatamaha (Marshall) Sargent[4] Gordonia pubescens Cav., 1787[5]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6]
wymarły na wolności
Multimedia w Wikimedia Commons

Franklinia amerykańska (Franklinia alatamaha Marshall) – gatunek z rodziny herbatowatych (Theaceae). Jedyny przedstawiciel rodzaju Franklinia W. Bartram ex H. Marshall, 1785^[7].

Gatunek odkryty został w 1765 przez amerykańskich botaników – Johna i Williama Bartramów^[8]. Jedyne miejsce, gdzie niewielka liczba krzewów tej rośliny rosła w naturze, znajdowało się nad Altamaha River w pobliżu Fortu Barrington w stanie Georgia^[4]. Odkrywcy pozyskali nasiona i sadzonki^[9] tego „osobliwego krzewu” i uprawiali go w ogrodzie w Filadelfii, gdzie mieszkali. Część nasion wysłali także do Londynu do Johna Fothergilla^[8]. Roślina została opisana jako zupełnie nowy gatunek i rodzaj w 1787. Niedługo później widziana była na pierwotnym stanowisku po raz ostatni – w 1803 roku^[4]. Jedyna znana w naturze populacja zniszczona została według niektórych źródeł z powodu rozrastania się plantacji bawełny, powodzi i pożarów^[8], według innych z powodu nadmiernego pozyskania roślin ze względu na zapotrzebowanie z ogrodów europejskich^[4]. Gatunek uznany został za wymarły w stanie dzikim. W uprawie pozostają rośliny znajdujące się i rozpowszechniane, głównie w amerykańskich, ale też europejskich i nowozelandzkich arboretach i ogrodach botanicznych w strefie ciepłego klimatu umiarkowanego^[8][9]. Na przełomie XX i XXI wieku w uprawie znajdowało się ok. 2 tys. roślin tego gatunku^[9]. W Polsce obecne są między innymi w arboretum w Glinnej^[5] oraz w Arboretum Leśnym im. prof. Stefana Białoboka w Stradomii Dolnej^[10].

Nazwa rodzajowa nadana została dla upamiętnienia Benjamina Franklina^[5][11], który był przyjacielem odkrywców^[8].

• 
  Liście latem
• 
  Kwiat
• 
  Liście jesienią
• 
  Pień

Pokrój

Niewielkie drzewo zwykle do 7 m wysokości (według niektórych źródeł do 10 m^[5]), o kulistawej koronie^[11][4]. W mniej korzystnych warunkach rośnie jako krzew do kilku metrów wysokości^[5]. Kora jest cienka i gładka^[5], pędy barwy czerwonawej^[4]. Różne części rośliny są jedwabisto owłosione, w tym np. pąki^[5].

Liście

Opadające zimą^[11], skrętoległe^[5]. Ogonek krótki, wąsko oskrzydlony^[11]. Blaszka liściowa odwrotnie jajowata, wydłużona, do 18 cm długości i do 6–7 cm szerokości, klinowato zwężona u nasady, tępo piłkowana^[5][4], na końcu zaostrzona. Od spodu blaszka pokryta jest włoskami pojedynczymi, widlasto rozgałęzionymi i gwiazdkowatymi^[4]. Z wierzchu błyszcząca^[5].

Kwiaty

Okazałe (do 10 cm średnicy^[11]), pojedyncze^[5], niemal siedzące (szypułka od 2 do 15 mm długości). Dwie szybko odpadające przysadki znajdują się tuż pod kielichem. Działki kielicha także odpadają, są owłosione i zaokrąglone na wierzchołku. Płatków korony jest pięć, mają barwę kremowo-białą i nierówną wielkość, na brzegu są drobno karbowane, od spodu gęsto owłosione^[11]. Pręciki żółte^[9], liczne – od 75 do 150. Zalążnia powstaje z pięciu owocolistków. W każdej z komór rozwija się najczęściej 6–8 zalążków. Szyjka słupka jest pojedyncza, zwieńczona pięciołatkowym znamieniem^[11].

Owoce

Kulistawe torebki barwy brązowej o średnicy do 2 cm. Otwierają się w następnym roku, pękając przemiennie klapami od góry i od dołu^[5]. Nasiona (w każdej z pięciu komór jest ich zwykle 6–8) są brązowe, szorstkie, asymetryczne, pozbawione skrzydełka^[11].

Jeden z trzech rodzajów z plemienia Gordonieae de Candolle wyróżnianego w obrębie rodziny herbatowatych (Theaceae)^[2]. Gatunek bywał włączany przez niektórych autorów do rodzaju Gordonia, ale wyraźna odmienność budowy owoców i nasion uzasadnia odrębność taksonomiczną w randze rodzaju^[11].

Gatunek rośnie w niskich położeniach, na glebach wilgotnych^[4]. Pierwotnie rósł na kwaśnych bagnach wśród piaszczystych pagórków u ujścia rzeki Altamaha. Co ciekawe dolina tej rzeki jest też jedynym miejscem występowania innego endemitu – gatunku Dicerandra radfordiana z rodziny jasnotowatych^[9]. W ciepłym klimacie umiarkowanym, tj. w warunkach, gdzie występował naturalnie, kwitnie od sierpnia do września^[4]. Kwiaty pachną słodko, przypominając woń pomarańczy^[9]. W klimacie chłodniejszym, np. w Europie Środkowej, kwitnie później, zwykle dopiero w październiku, przy czym część pąków zwykle nie rozwija się przed nadejściem zimy^[5]. Jesienią liście, zwłaszcza na stanowiskach dobrze nasłonecznionych, zabarwiają się na kolor jaskrawo czerwony. W czasie mrozów pędy przemarzają, ale roślina może odrastać, jeśli u nasady osłonięta jest śniegiem^[5].

Gatunek rzadko uprawiany, głównie w amerykańskich i europejskich kolekcjach botanicznych, w klimacie umiarkowanym ciepłym^[11]. W Polsce rośliny przemarzają w okresie mroźnych zim^[5].

Gatunek wymaga gleb kwaśnych, żyznych i świeżych. W warunkach Europy Środkowej uprawa możliwa tylko w miejscach ciepłych i silnie nasłonecznionych. Dla zakwitnięcia wymaga długiego i upalnego lata^[5].

Rozmnaża się łatwo z nasion, a możliwe jest też rozmnażanie tego gatunku za pomocą zdrewniałych sadzonek pobieranych latem^[9].

Okazy tego gatunku znajdujące się w uprawie są ewidencjonowane przez Bartram’s Garden^[9] – wciąż utrzymywany ogród Johna Bartrama prowadzony przez stowarzyszenie John Bartram Association wraz z miejskim zarządem parków w Filadelfii^[12].