Gałeczka rzeczna – Wikipedia, wolna encyklopedia

Gałeczka rzeczna

Sphaerium rivicola
(Lamarck, 1818)
Muszla gałeczki rzecznej – Wisła, Tarchomin (Warszawa).
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	mięczaki
Gromada	małże
Podgromada	Heterodonta
Rząd	Veneroida
Rodzina	kulkówkowate
Rodzaj	Sphaerium
Gatunek	gałeczka rzeczna
Synonimy
Cyclas rivicola Lamarck, 1818
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[1]
narażony na wyginięcie
Multimedia w Wikimedia Commons

Gałeczka rzeczna (Sphaerium rivicola) – gatunek słodkowodnego małża z rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae), występujący głównie w dużych rzekach nizinnych w Europie Środkowej. Gatunek uznany przez IUCN za narażony (VU), w Polsce objęty częściową ochroną gatunkową.

Gatunek należy do rodziny kulkówkowatych (Sphaeridae), jest jednym z trzech przedstawicieli rodzaju Sphaerium występujących w Polsce^[2]. W Polsce znana pod nazwą zwyczajową: gałeczka rzeczna^[3]. Opisany przez J-B. Lamarcka na podstawie okazu zebranego w Tamizie przez Leacha, epitet gatunkowy odnosi się do siedlisk rzecznych, w których spotykane są osobniki tego gatunku^[4] (łac. rivus, -i – potok, kanał; colo, colere, colui, cultum – zamieszkiwać^[5]).

Gatunek występuje w Europie, od Rosji po Francję i Wielką Brytanię, z wyjątkiem obszarów górskich i Skandynawii^[6][7][8], ma być także obecny w Zachodniej Syberii^[3]. W Polsce stwierdzono jego występowanie w Wiśle, Odrze, Narwi, Warcie, Bugu, rzekach zlewiska Bałtyku, niektórych jeziorach oraz w Zalewie Szczecińskim i Zalewie Wiślanym^[7].

Muszla stosunkowo duża (największy przedstawiciel Sphaeriidae w Polsce) i stosunkowo mocna, delikatnie i równomiernie prążkowana, prążki stają się coraz mocniej zaznaczone w miarę wzrostu małża. Szczyty muszli szerokie i słabo wystające. Występuje polimorfizm barwy muszli: od żółtawej do oliwkowoszarej^[9] lub brązowawej, czasami miejscami bladożółtej lub z ciemniejszymi poprzecznymi wstawkami; muszla jest słabo połyskująca^[6]. Szczyty muszli położone na środku górnego brzegu, mało wystające. Ligamentum wypukłe, dobrze widoczne. Osobniki młodociane bardziej płaskie niż dorosłe, o słabo zaznaczonych szczytach muszli, równomiernie żółtawe^[6][9]. Zamek z płytą stosunkowo mocną, rowek ligamentum długi i szeroki, zęby boczne drobne. Ząb główny C3 haczykowato wygięty, zgrubiały w tylnej części, C2 i C4 krótkie i grube, skośnie względem siebie ustawione^[9].

Wymiary muszli: długość 15–30 mm, wysokość 15–20 mm, szerokość 10–16 mm^[9][3][6].

Ciało żółtawo szare lub brązowawe, skrzela brązowawe lub czerwonawe, syfony białawe, o równej długości^[6].

Występuje głównie w kanałach^[6] i dużych rzekach nizinnych, w mniejszym stopniu w małych rzekach i jeziorach, zbiornikach zaporowych oraz w zalewach bałtyckich^[7]. Gatunek słodkowodny, toleruje zasolenie wody do 2‰. Zasiedla najczęściej dno mulisto-piaszczyste, w miejscach o umiarkowanej prędkości prądu wody, do głębokości 10 m. Jest stosunkowo wrażliwy na zanieczyszczenie wody, zaliczany do gatunków β-mezosaprobowych. Unika wód silnie zeutrofizowanych^[9].

Filtrator, wykorzystujący skrzela do wyłapywania cząstek pokarmu z wody. Z odfiltrowanej zawiesiny do przewodu pokarmowego kierowane są bakterie, drobne jednokomórkowe glony, pierwotniaki, detrytus^[10][11].

Gatunek hermafrodytyczny, jajożyworodny. Do rozrodu przystępuje wczesnym latem i późną jesienią. Jaja rozwijają się w torbach lęgowych w skrzelach rodziców, liczba potomstwa pojedynczego osobnika w ciągu całego jego życia wynosi średnio 16 osobników. Młode osobniki wydostające się z osobnika rodzicielskiego mają około 3–5 mm długości i są bardzo płaskie. Szybko rosną, osiągając jesienią długość 13–14 mm – przystępują wówczas do produkcji potomstwa. Uwalnianie młodych jest rozciągnięte w czasie, dlatego pokolenia mogą na siebie zachodzić. Długość życia osobnika wynosi około 2 lat. Rozwój osobniczy zostaje zahamowany, gdy temperatura wody spadnie poniżej 8ºC^[7].

Osobniki kulkówki rzecznej mogą być żywicielem pośrednim przywr m.in.: Bunodera luciopercae, Crepidostomum farionis, Echinostoma revolutum^[12][13] oraz Gorgodera cygnoides, Gorgodera pagenstecheri, Gorgodera asiatica^[14]. Osobniki gałeczki rzecznej mogą osiedlać się w koloniach gąbek słodkowodnych (Ephydatia fluviatilis, Spongilia lacustris)^[15]. Gatunek wykorzystywany jako pokarm ryb^[16].

Gatunek ustępujący z siedlisk w zachodniej i centralnej części zasięgu, gdzie spadek liczebności populacji szacowany jest na 50-90%. W związku z tym na Czerwonej Liście IUCN miał w 2015 roku status gatunku narażonego na wyginięcie (VU)^[16]. W Polsce jest gatunkiem objętym częściową ochroną gatunkową^[17][18]. Przyczyn zanikania populacji upatruje się w postępującym zanieczyszczeniu siedlisk i spadku koncentracji tlenu w wodzie, na które osobniki tego gatunku są wrażliwe. Do ustępowania tego gatunku przyczyniać się może także konkurencja ze strony inwazyjnego gatunku małża – korbikuli (Corbicula fluminea) – który rozprzestrzenia się w Europie w podobnych siedliskach, osiągając miejscami bardzo duże zagęszczenia^[16].

• mięczaki Polski

• Andrzej Piechocki, Anna Dyduch-Falniowska: Mięczaki (Mollusca), małże (Bivalvia). T. 7a: Fauna słodkowodna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11005-8.
• Jerzy Urbański: Poznaj krajowe ślimaki i małże. Warszawa: PZWS, 1951.

• Sphaerium corneum w bazie NCBI dostęp: 4 sierpnia 2015.