Karczoch zwyczajny – Wikipedia, wolna encyklopedia

Karczoch zwyczajny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Carduoideae

Rodzaj

karczoch

Gatunek

karczoch zwyczajny

Nazwa systematyczna
Cynara cardunculus L.
Sp. Pl. 2: 827. 1753[3]
Synonimy
  • Carduus cardunculus (L.) Baill.

Karczoch zwyczajny, k. hiszpański, kard (Cynara cardunculus) – gatunek wieloletniej rośliny zielnej należący do rodziny astrowatych. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego – z Europy Południowej, Wysp Kanaryjskich i Afryki Północnej (od Maroko po Libię)[4]. Jest szeroko rozprzestrzeniony jako gatunek uprawiany, w wielu obszarach o ciepłym klimacie rośnie także jako dziczejący[4], w tym inwazyjny na obu kontynentach amerykańskich i w Australii[5].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Kwiatostan
Pąk kwiatostanowy
Łodyga
Dorasta do około 2 m.
Liście[6]
Szerokość do 30 cm i długość do 70 cm. Blaszka liściowa głęboko wcinana w górnej części po obu stronach aż do ogonka, który ma 1–2 cm długości. W dolnej części liść staje się pierzasty. Wszystkie odcinki liścia mają wyraźnie ząbkowane brzegi i zaostrzony szczyt. Kolców brak. Górna powierzchnia blaszki jest zielona, z drobnymi białawymi włoskami okrywowymi. Dolna powierzchnia jest jasnozielona lub biała i gęsto owłosiona długimi, splątanymi włoskami. Ogonek i główne nerwy są płaskie na górnej powierzchni. Na powierzchni dolnej są wyraźnie wypukłe i podłużnie prążkowane.
Kwiaty
Zebrane w kuliste kwiatostany, złożone z fioletowych kwiatów (przypominających kwiaty ostu) otoczonych łuskowatymi liśćmi o mięsistych nasadach.

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

W obrębie gatunku wyróżnia się trzy podgatunki[3]:

  • C. cardunculus subsp. cardunculus
  • C. cardunculus subsp. flavescens Wiklung
  • C. cardunculus subsp. zingaroensis (Raimondo & Domina) Raimondo & Domina

W obrębie podgatunku typowego wyróżniane są trzy odmiany[7]:

  • var. scolymus (L.) Fiori
  • var. altilis DC.
  • var. sylvestris (Lamk) Fiori

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Surowiec zielarski[6]
Liść karczocha (Cynarae folium) – cały lub rozdrobniony, wysuszony liść. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,8% kwasu chlorogenowego. Zawiera liczne kwasy fenolowe, pochodne kwasu kawowego i chinowego, cynarynę. Charakteryzuje się dużą zawartością składników mineralnych (potasu, sodu i fosforu), witaminy C, błonnika, polifenoli, flawonów, inuliny i hydroksycynamonianów – pochodnych kwasu kawoilochinowego[8].
Działanie
Z karczochów produkuje się preparaty znajdujące szczególne zastosowanie w leczeniu i długotrwałej profilaktyce podwyższonego poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi[9]. Karczoch jest również źródłem flawonoidów (luteolina, apigenina). Ekstrakt z liści karczocha ma właściwości hepatoprotekcyjne, przeciwdrobnoustrojowe oraz redukujące poziom cholesterolu. Wykazano silne działanie przeciwutleniające ekstraktu z karczocha[10]. Działa także przeciw integrazie HIV. Posiada właściwości hipoglikemiczne, prebiotyczne i probiotyczne, wspomaga przepływ żółci w drogach żółciowych[8]. Polifenole i flawonoidy zawarte w nalewce z liści karczocha wykazują bardzo silne działanie antyoksydacyjne oraz przeciwzapalne[11][12]. Ekstrakt z karczocha działa in vitro i in vivo szeroko przeciwnowotworowo, silnie wpływając na wzrost, migrację i inwazję w przypadku międzybłoniaka opłucnej[13].

Znana już w starożytnym Rzymie i Grecji. Jej uprawa upowszechniła się w basenie Morza Śródziemnego przed XII wiekiem. Obecnie uprawiana w krajach o ciepłym klimacie. Znajduje się w Rejestrze roślin uprawnych Unii Europejskiej. W Polsce uprawiana sporadycznie, amatorsko. Wysiewa się nasiona w rozsadnikach cieplarnianych, wysadza do gruntu po ustąpieniu przymrozków. Zbiór od sierpnia do przymrozków. Nie zimuje.

Karczochy

Produkcja w 2018

Państwo Produkcja w tonach
 Włochy 389 813
 Egipt 323 866
 Hiszpania 208 463
 Peru 154 552
 Algieria 124 659
 Argentyna 110 657
 Chiny 90 397
 Francja 47 190
 Stany Zjednoczone 45 382
 Maroko 44 591
Świat
1 678 872
Źródło: FAOSTAT of the United Nations[14]

Karczoch zwyczajny jest warzywem. Częścią jadalną są części główki kwiatostanów po usunięciu zewnętrznych stwardniałych łusek okrywy, pozostałe mięsiste końce łuskowatych okryw kwiatostanu, kwiatostan, jego dno oraz krótki koniec łodygi. U starszych pąków jadalne jest tylko dno kwiatowe. Spożywany po uprzednim ugotowaniu, usmażeniu lub pieczeniu. We Włoszech młode główki kwiatowe po ugotowaniu zalewa się oliwą i przechowuje. Karczochy można konserwować w puszkach. Czasami jako dodatki do surówek oraz jako ozdoba używane są bielone liście.

Wartość odżywcza

[edytuj | edytuj kod]

Karczochy zawierają około 3% cukrów, 3% białka, tłuszcz i witaminę C. Wartość odżywcza karczochów nie jest duża, ale są cenione ze względu na zawartość cukru – inuliny – może być spożywany przez chorych na cukrzycę. Jest także polecany dla chorych ze schorzeniami wątroby.

Roślina kosmetyczna

[edytuj | edytuj kod]

Karczoch jest uważany za cenny dodatek do płynów oczyszczających skórę, toników, lotionów, kremów i maseczek kosmetycznych[15].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
  3. a b Cynara cardunculus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-07-16].
  4. a b Taxon: Cynara cardunculus L. (Cynara cardunculus Cardoon and Scolymus Groups). [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-07-16].
  5. David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 266, DOI10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. a b Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  7. Gaetano Roberto Pesce, Giovanni Mauromicale: Cynara cardunculus L.: Historical and Economic Importance, Botanical Descriptions, Genetic Resources and Traditional Uses. W: The Globe Artichoke Genome. Springer, 2019, s. 1-19.
  8. a b Maryem Ben Salem i inni, Pharmacological Studies of Artichoke Leaf Extract and Their Health Benefits, „Plant Foods for Human Nutrition”, 70 (4), 2015, s. 441–453, DOI10.1007/s11130-015-0503-8, ISSN 1573-9104 [dostęp 2021-01-04] (ang.).
  9. Maryem Ben Salem i inni, LC-MS/MS Analysis and Hepatoprotective Activity of Artichoke (Cynara scolymus L.) Leaves Extract against High Fat Diet-Induced Obesity in Rats, „BioMed Research International”, 2019, DOI10.1155/2019/4851279, PMID31240213, PMCIDPMC6556340 [dostęp 2021-01-04] (ang.).
  10. Güldal Mehmetçik i inni, Effect of pretreatment with artichoke extract on carbon tetrachloride-induced liver injury and oxidative stress, „Experimental and Toxicologic Pathology”, 60 (6), 2008, s. 475–480, DOI10.1016/j.etp.2008.04.014.
  11. Natasa Bogavac-Stanojevic i inni, The role of artichoke leaf tincture (Cynara scolymus) in the suppression of DNA damage and atherosclerosis in rats fed an atherogenic diet, „Pharmaceutical Biology”, 56 (1), 2018, s. 138–144, DOI10.1080/13880209.2018.1434549, ISSN 1388-0209, PMID29409377, PMCIDPMC6130604 [dostęp 2021-01-04].
  12. Maryem Ben Salem i inni, Chemicals Compositions, Antioxidant and Anti-Inflammatory Activity of Cynara scolymus Leaves Extracts, and Analysis of Major Bioactive Polyphenols by HPLC, „Evidence-based Complementary and Alternative Medicine : eCAM”, 2017, 2017, DOI10.1155/2017/4951937, ISSN 1741-427X, PMID28539965, PMCIDPMC5429947 [dostęp 2021-01-04].
  13. Claudio Pulito i inni, Cynara scolymus affects malignant pleural mesothelioma by promoting apoptosis and restraining invasion, „Oncotarget”, 6 (20), 2015, s. 18134–18150, DOI10.18632/oncotarget.4017, ISSN 1949-2553, PMID26136339, PMCIDPMC4627240 [dostęp 2021-01-04].
  14. FAOSTAT [online], www.fao.org [dostęp 2020-04-13].
  15. Bohumír Hlava, Rośliny kosmetyczne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 96, ISBN 83-09-00765-5.