Kuźnica Żelichowska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kuźnica Żelichowska

wieś
Pozostałości cmentarza ewangelickiego
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	czarnkowsko-trzcianecki
Gmina	Krzyż Wielkopolski
Strefa numeracyjna	67
Kod pocztowy	64-763[2]
Tablice rejestracyjne	PCT
SIMC	0526831
Położenie na mapie gminy Krzyż Wielkopolski Kuźnica Żelichowska
Położenie na mapie Polski Kuźnica Żelichowska
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Kuźnica Żelichowska
Położenie na mapie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego Kuźnica Żelichowska
52°58′36″N 16°04′52″E/52,976667 16,081111[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Kuźnica Żelichowska (pol. hist. Hamer Dalszy^[3]) – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, w gminie Krzyż Wielkopolski.

Wieś miała dawniej staropolską nazwę „Hamer Dalszy” i wzięła swoją nazwę od lokalnej kuźnicy, która produkowała żelazo z rudy darniowej. Świadczą o tym pierwsze zachowane historyczne zapisy źródłowe w języku łacińskim z 1546 „officina mineraria, minera Hamer” oraz w języku staropolskim z 1563 „Hamer Dalssi”. W 1944 w okresie III Rzeszy miejscowość nazywała się „Selchow-Hammer”^[3].

Początków osadnictwa na tym terenie należy szukać już w epoce kamienia. Badania archeologiczne wykazały, iż w okresie wpływów rzymskich obszar ten zamieszkiwała ludność kultury wielbarskiej; niektóre miejscowe pozostałości sięgają też okresu średniowiecza.

Miejscowość pierwotnie związana była z Wielkopolską. Istnieje co najmniej od połowy XVI wieku. W 1563 leżała w powiecie poznańskim, w starostwie oraz parafii z siedzibą w Wieleniu w Korony Królestwa Polskiego. Była królewszczyzną czyli wsią należącą do królów polskich^[3].

W 1546 wieś została wspomniana przy rozgraniczeniu dóbr Czarnków z dobrami wieleńskimi. Obie strony zeznały przed sądem ziemskim, że Kuźnica Żelichowska nad rzeką „Trzebinią” (obecnie Słopica) należała do dóbr Wieleń. Stare piece hutnicze znajdowały się pomiędzy Kuźnicą Żelichowską, a jeziorem zwanym kiedyś „Płonnik” (obecnie Jezioro Polne), lecz teren ten wówczas był już zarośnięty drzewami. Pomiędzy wsią, a lasem Dzierzązna znajdowała się „Mistrzewska Łąka”, którą dzierżawił mistrz z miejscowej kuźnicy. W 1565 w miejscowości odnotowano stawek na rzece Trzebini o wymiarach 2x0,5 staja, który był głęboki na dwa sążnie. Pływały w nim szczupaki oraz okonie. Miał on charakter stały i nie spuszczano z niego wody^[3].

Miejscowość odnotowano również w historycznych rejestrach poborowych dzięki czemu zachował się XVI wieczny obraz wsi. W 1563 Hamer Dalszy zapłacił pobór podatkowy od trzech kół młyńskich oraz od 11 rzemieślników. W 1565 odnotowano, że wieś leżała pomiędzy lasami nad rzeką Trzebinią i była oddalona od Wielenia o wielką milę. Hamernik zbudował młynik o jednym kole, posiadał dwa ogrody, dwie łąki oraz barć, z której płacił w ramach podatku rocznie dwie ćwierci miodu. Kuźnik płacił co tydzień w naturze 6 „żelaz płużnych” czyli lemieszy lub płacił rocznie 53 floreny oraz 27 grosze. Przez trzy tygodnie w roku miał wolne. Pomagało mu w pracy 12 robotników, którzy nic płacili żadnych podatków, a 9 spośród nich wynajmowało jezioro „Nieradz Wielki”, za co płacili po 12 groszy rocznie. W 1565 ogólny dochód z Hamera Dalszego wyniósł 61 florenów i 11 groszy^[3].

W XVII wieku nazwa Hamer Dalszy została przeniesiona na inną kuźnicę znajdującą się obok Wielenia, którą nazywano także „Kuszyk”. Historycy niemieccy Schulz i Netzegau nie potrafili jej jednak dokładnie zlokalizować. Według przypuszczeń znajdowała się ona jednak również w pobliżu wsi Żelichowo^[3].

Wraz z wyczerpaniem zasobów rudy żelaza nastąpił znaczny spadek populacji. Wieś została lokowana na prawie niemieckim ok. 1600 r. Zamieszkiwało w niej 11 rozmaitych rzemieślników, m.in. kowal, piekarz, szynkarz i wielu drobnych wytwórców. Mieszkańcy dzierżawili pobliskie jezioro Grossen Ratzigsee (Radzyń Wielki), dzięki czemu urozmaicali swe pożywienie rybami. W 1632 miejscowość posiadała 12 domów, jej sołtysem w 1678 był Martin Busse (w tym czasie przybrała nazwę Bussenhammer). Urząd sołtysa pozostawał w rękach rodziny Busse aż do przełomu XVIII/XIX w.

Do czasu rozbiorów leżała w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1772, w wyniku I rozbioru Polski, miejscowość przeszła pod władanie Prus i jak cała Wielkopolska znalazła się w zaborze pruskim. W 1907 r. we wsi wybuchł wielki pożar, który zniszczył pół miejscowości. Kuźnica Żelichowska, od 1796 do 1945 – należała do ewangelickiej parafii Eichberg (Dębogóra). Miejscowy kościół pochodzi z 1884. Jest to jednonawowa świątynia na planie silnie wydłużonego prostokąta. Strop nad nawą i prezbiterium wykonany jest z drewna, belkowy, wsparty na konsolach.

W 1899 pojawił się tam pierwszy pociąg. Początkowo obsługiwał linię Krzyż-Człopa, a po utworzeniu dalszego odcinka w 1904 do Wałcza. Przewozy pasażerskie zawieszono w lipcu 1991.

Podczas drugiej wojny światowej, 28 stycznia 1945 oddział Waffen-SS dokonał we wsi mordu na 6 włoskich generałach. Tablicę upamiętniającą to wydarzenie można zobaczyć na Cmentarzu Żołnierzy Włoskich w Warszawie.

 Osobny artykuł: Mord na włoskich generałach w Kuźnicy Żelichowskiej.

W latach 1945–1954 była to siedziba gminy Kuźnica Żelichowska. W latach 1954–1971 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kuźnica Żelichowska, po jej zniesieniu w gromadzie Krzyż. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa pilskiego. Obecnie wieś ma charakter letniskowy.

Od 1945 r. miejscowość podlegała parafii Krzyż, a od 1957 r. Żelichowo.

W pobliżu wsi rośnie pomnikowe drzewo – to sosna zwyczajna (o obwodzie 252 cm w 2012), która ma wyjątkowo osobliwy kształt. Drzewo rośnie na piaszczystym podłożu, więc przez lata wymywań odsłoniło swe korzenie, obecnie rozrosły się one do rozmiarów pni, łączących się na wysokości około 1,5 m w jeden, główny pień^[4].

• Żelisław

• Stefan Chmielewski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. I (A – H), hasła „Hamer Dalszy”. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982, s. 724-725. ISBN 83-04-00938-2.
• Bernadeta P., Gryszkiewicz L., Mirosława D., Raport o stanie zabytków w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, Piła 2004.
• Cmentarz Żołnierzy Włoskich w Warszawie na portalu www.polskie-cmentarze.pl
• Historia środkowej części Puszczy Drawskiej
• Jodłowska J., Pypno W., Rączka E., Spis miejscowości PRL, Warszawa 1967.
• Selchowhammer na portalu www.netzekreis.de
• Serwis gminny Krzyż Wielkopolski. krzyz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-07)].
• Wieść Gminna. Jubileuszowy informator samorządowy gminy Krzyż Wielkopolski, nr 2/2012, Krzyż Wielkopolski 2012.
• Wolski E., Miasto i gmina Krzyż Wielkopolski, Poznań 2002.
• Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński: Drzewa Polski. Warszawa: PWN, 2016. ISBN 978-83-01-18438-4. Brak numerów stron w książce
• Krzysztof Borkowski: Wielkopolskie drzewa. DALPO, 2009. ISBN 978-83-61766-00-1. Brak numerów stron w książce

• Hamer Dalszy, [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2010–2014 .