Lutowiska (gmina) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Lutowiska

gmina wiejska
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	bieszczadzki
TERC	1801052
Siedziba	Lutowiska
Wójt	Janusz Krupa
Powierzchnia	475,85 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności	2167[1]
• gęstość	4,4 os./km²
Nr kierunkowy	13
Kod pocztowy	38-713, 38-714
Tablice rejestracyjne	RBI
Adres urzędu: Lutowiska 14 38-713 Lutowiska
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba sołectw 7[2] Liczba miejscowości 29[3]
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Lutowiska
Położenie na mapie Polski Lutowiska
49°15′N 22°42′E/49,251111 22,695833
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Biuletyn Informacji Publicznej

Lutowiska (1952–1954 gmina Szewczenko) – gmina wiejska w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim. Najbardziej na południe wysunięta gmina w Polsce. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie krośnieńskim.

Siedziba gminy to Lutowiska. Jest to jedna z największych gmin w Polsce (7. miejsce według powierzchni), a jednocześnie mająca najniższą gęstość zaludnienia.

Według danych z 30 czerwca 2004^[5] gminę zamieszkiwało 2221 osób. Dla porównania, w 1931 gminę zamieszkiwało 18 491 osób^[6].

Tereny współczesnej gminy Lutowiska są miejscem akcji powieści autorki książek dla dzieci Marii Kownackiej pt.: „Na tropach węża Eskulapa”.

Gminę zbiorową Lutowiska utworzono 1 sierpnia 1934 roku w województwie lwowskim, w powiecie leskim, z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Krywka, Lutowiska, Skorodne, Smolnik ad Lutowiska i Żurawin^[7]. Gminy te przekształcono 17 września 1934 w 11 gromad (sołectw) gminy Lutowiska^[8].

Po wybuchu II wojny światowej granica niemiecko-sowiecka przedzieliła gminę wzdłuż Sanu. Zasadnicza część gminy Lutowiska przeszła pod okupację radziecką, gdzie została zniesiona 17 stycznia 1940 i włączona do nowo utworzonego tam rejonu ustrzyckiego w obwodzie drohobyckim^[9]. Jedynie południowe lewobrzeżne części gromad Smolnik ad Lutowiska i Żurawin znalazły się pod okupacją niemiecką, wchodząc w skład gminy Stuposiany w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie^[10].

Rejon ustrzycki przestał istnieć wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 obszar dawnej gminy Lutowiska wszedł w skład Generalnego Gubernatorstwa i utworzonego tam nowego dystryktu Galicja, gdzie odtworzono gminę Lutowiska w jej oryginalnych granicach. 15 listopada 1941 gminę Lutowiska włączono do powiatu sanockiego w dystrykcie krakowskim^[11].

W 1943 roku gmina Lutowiska liczyła 4194 mieszkańców (1225 w Lutowiskach, 440 w Krywce, 1129 w Skorodnem, 592 w Smolniku i 808 w Żurawinie)^[12].

Latem 1944 przywrócono ponownie granicę na Sanie po zajęciu wschodnich terenów przez Armię Czerwoną, włączając ponownie prawie cały obszar gminy Lutowiska do reaktywowanego 31 lipca 1944 rejonu ustrzyckiego w ZSRR. Podział obszaru zniesionej gminy Lutowiska na Sanie zamanifestował się identycznie jak w latach 1940–41^[13]. W ZSRR nazwę Lutowisk zmieniono na Szewczenko, a dawny obszar gminy podzielono na cztery rady wiejskie^[14]:

• rada wiejska Skorodne (Скородненська сільська рада) – wieś Skorodne (Скородне);
• rada wiejska Smolnik (Смільницька сільська рада) – wieś Smolnik (Смільник);
• rada wiejska Szewczenko (Шевченківська сільська рада) – wieś Szewczenko (Шевченкове);
• rada wiejska Żurawin (Журавнянська сільська рада) – wieś Żurawin (Журавна), chutor Krywka (Кривка).

W wyniku włączenia do Polski z ZSRR w grudniu 1951 prawie całego rejonu ustrzyckiego w ramach umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951, obszar ten przekształcono w nowy powiat ustrzycki z siedzibą w Ustrzykach Dolnych^[15].

1 stycznia 1952 w powiecie ustrzyckim w woj. rzeszowskim reaktywowano dawną gminę Lutowiska, jednak pod radziecką nazwą Szewczenko. Jej obszar zwiększył się równocześnie o wyłączone z ZSRR gromady Chmiel (należący przed wojną do gminy Zatwarnica) i Dwerniczek (należący przed wojną do gminy Stuposiany)^[16]. Jedynym obszarem przedwojennej gminy Lutowiska który nie wszedł w skład Polski był jej górski skrawek na południe od Krywki, na wschód od Żurawina i na północ od rezerwatu Zakole, położony wewnątrz specyficznego zakola granicy państwowej (49°14'03,7"N 22°44'38,9"E). Znajduje się tam obecnie skupisko kilku odizolowanych domów o nazwie Liskowatce (Лісковатці), przynależących administracyjnie do Boberki.

Ponadto nowy powiat ustrzycki zmodyfikowano, dołączając do niego części powiatów leskiego i przemyskiego. Do gminy Szewczenko dołączono w związku z tym obszary dwóch zniesionych gmin z powiatu leskiego, położnych na samym jego południu (po czym gmina Szewczenko stała się zarazem najdalej na południe wysuniętą gminą Polski)^[17]:

• gmina Tarnawa Niżna^[18] – obręby Beniowa, Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sianki, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna (Beniowa i Sianki należały przed wojną do gminy Sianki w powiecie turczańskim);
• gmina Stuposiany – obręby Berehy Górne, Bereżki, Caryńskie, Dwernik, Nasiczne, Procisne, Stuposiany, Ustrzyki Górne i Wołosate.

1 lipca 1952 gmina Szewczenko w dalszym ciągu nie została podzielona na gromady^[19]. Doszło do tego 29 września 1952, kiedy obszar odzyskany od ZSRR podzielono na cztery gromady^[20]:

• Szewczenko (wieś Szewczenko i przysiółek Krywka, 2008 ha);
• Skorodne (wieś Skorodne, 2352 ha);
• Smolnik (wieś Smolnik i przysiółek Żurawin, 1178 ha);
• Chmiel (wieś Chmiel i przysiółek Dwerniczek, 1941 ha).

Na uwagę zasługuje, że gromady utworzono wyłącznie na bazie miejscowości odłączonych od ZSRR. Mimo włączenia do gminy Szewczenko dwóch sąsiednich gmin (Tarnawa Niżna i Stuposiany), nie utworzono na obszarze żadnej z nich ani jednej gromady. Spowodowane to było kompletnym spaleniem i wyludnieniem tych miejscowości pod koniec wojny i po jej zakończeniu, w tym w toku walk z UPA. Zachowano jednak oryginalny podział obszaru na obręby ewidencyjne w granicach (i o nazwach) dawych gmin katastralnych (gromad), które później stopniowo zaludniano, tworząc nowe miejscowości i sołectwa^[21].

Gminę Szewczenko zniesiono 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin^[22]. Jej obszar wszedł w skład nowej gromady Szewczenko o tych samych granicach co dawna gmina. Była to zarazem największa, a także najdalej na południe wysunięta gromada Polski^[23]. 27 czerwca 1957 nazwę Szewczenka (i gromady) zmieniono na jego pierwotną nazwę – Lutowiska^[24].

Gminę wiejską Lutowiska reaktywowano 1 stycznia 1973 w powiecie bieszczadzkim w woj. rzeszowskim w związku z kolejną reformą administracyjną^[25]. Gmina objęła^[26]:

• 4 sołectwa: Chmiel, Dwernik, Lutowiska i Stuposiany;
• 23 obręby ewidencyjne: Beniowa, Berehy Górne, Bereżki, Bukowiec, Caryńskie, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Hulskie, Krywe, Krywka, Łokieć, Nasiczne, Procisne, Sianki, Skorodne, Smolnik, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna, Ustrzyki Górne, Wołosate, Zatwarnica i Żurawin.

Nowa gmina Lutowiska objęła obszar zupełnie inny niż w jej pierwotnej odsłonie, a w jej skład weszły miejscowości należące przed wojną do:

• gminy Sianki w powiecie turczańskim – Beniowa i Sianki;
• gminy Tarnawa Niżna w powiecie turczańskim – Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sokoliki Górskie, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna.
• gminy Lutowiska w powiecie leskim – Krywka, Lutowiska, Skorodne, Smolnik i Żurawin;
• gminy Stuposiany w powiecie leskim – Berehy Górne, Bereżki, Caryńskie, Dwerniczek, Dwernik, Nasiczne, Procisne, Stuposiany, Ustrzyki Górne i Wołosate;
• gminy Zatwarnica w powiecie leskim – Chmiel, Hulskie, Krywe i Zatwarnica (miejscowosci Hulskie, Krywe i Zatwarnica to jedyne, które po raz pierwszy znalazły się w granicach gminy Lutowiska, ponieważ po zniesieniu gminy Zatwarnica w 1952 roku, należały w latach 1952–1954 do gminy Polana).

1 czerwca 1975 roku gmina znalazła się w nowo utworzonym woj. krośnieńskim^[27].

Od 1999 w powiecie bieszczadzkim w nowym województwie podkarpackim.

Według danych z roku 2017^[28] gmina Lutowiska ma obszar 475,6 km², w tym:

• użytki rolne: 11%
• użytki leśne: 82%.

Gmina stanowi 41,81% powierzchni powiatu.

Dane z 31 grudnia 2017 roku^[28]:

• Piramida wieku mieszkańców gminy Lutowiska w 2014 roku^[29].

(Na podstawie materiału źródłowego^[32])

Cisna, Czarna. Gmina graniczy ze Słowacją i Ukrainą.