Macierzanka zwyczajna – Wikipedia, wolna encyklopedia
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek | macierzanka zwyczajna |
Nazwa systematyczna | |
Thymus pulegioides L. 1753 Sp. pl. 2:592. 1753[3] |
Macierzanka zwyczajna[4] (Thymus pulegioides L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Znana też jako macierzanka jajowata[5]. Ten aromatyczny, niski półkrzew występuje na rozległych obszarach Europy, a jako introdukowany także w Ameryce Północnej i Nowej Zelandii. W Polsce jest pospolity. Rośnie w miejscach słonecznych, w murawach i na skałach, źle znosi zacienienie. Jest jednym z trzech gatunków macierzanek cenionych jako rośliny przyprawowe oraz lecznicze (poza macierzanką zwyczajną podobnie stosowana jest macierzanka piaskowa i tymianek). Gatunek ten bywa także uprawiany jako roślina ozdobna.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Naturalny zasięg macierzanki zwyczajnej obejmuje większą część Europy: od Wielkiej Brytanii na wschód przez Danię, Norwegię i Szwecję, na południe przez Litwę, Łotwę i Estonię i dalej po Ukrainę. Na południu zasięg obejmuje teren od Bułgarii, przez Albanię, Włochy, Francję, po Hiszpanię i Portugalię[6]. Gatunek jest notowany jako obcy (uciekinier z upraw[7]) we florze Kanady (prowincje: Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec) oraz Stanów Zjednoczonych (stany: Connecticut, Delaware, Massachusetts, Maine, Michigan, Karolina Północna, New Hampshire, Nowy Jork, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Vermont)[8]. Jako zdziczały rośnie też w Nowej Zelandii[9].
W Polsce gatunek jest rozpowszechniony niemal w całym kraju, przy czym pospolicie spotykany jest w części południowej. Lokalnie na Mazowszu, Podlasiu i w pasie nadmorskim bywa rzadki[10].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Półkrzew dorastający do 10–20 cm wysokości[11][12] (rzadko do 50 cm[13][14]), tworzący darnie[13]. Łodygi przeważnie wzniesione lub podnoszące się, czerwonawo nabiegłe, wyraźnie czterokanciaste, owłosione tylko na kantach[12]. Ściany łodygi między kantami są nagie i często nieco wklęsłe. Włoski na kantach krótkie, odgięte łukowato w dół[14].
- Liście
- Ulistnienie nakrzyżległe, liście osadzone po dwa w węźle, krótkoogonkowe. Blaszka liściowa długości 5–10 mm (rzadko do 18 mm[13]) i szerokości 0,5–5 mm, jajowata, całobrzega, prawie naga, tylko na brzegach orzęsiona. Wierzchnia strona blaszki jest matowa lub lekko błyszcząca, z widocznymi kropkami. Użyłkowanie liścia jest otwarte, od żyłki głównej odchodzą w odstępach żyłki drugiego rzędu[7].
- Kwiaty
- Małe, od różowych do czerwonawych i fioletowych, rzadko białe. Rosną w ciasnych nibyokółkach formując na szczycie łodygi główkowaty lub wydłużony kwiatostan, przy czym dolne nibyokółki często są oddzielone. Kwiatostan osiąga od 1 do 15 cm długości. Kwiaty mają jedną płaszczyznę symetrii. Kielich długości 3–4 mm, wąsko dzwonkowaty, dwuwargowy, brzegiem orzęsiony, koloru od zielonego do czerwonego. Górna warga kielicha trójząbkowa, ząbki wąsko trójkątne. Dolna warga z dwoma wąskimi ząbkami. Korona kwiatu nieregularna, długości ok. 6 mm, zrosłopłatkowa, dwuwargowa, owłosiona. Górna warga korony płaska, na końcu karbowana. Dolna warga trójząbkowa, ze środkowym ząbkiem większym niż boczne. Pręciki 4 (dwa dłuższe i dwa krótsze), wystające z korony, wolne, o różowych, czerwonawych lub purpurowych pylnikach. Słupek złożony z dwóch zrośniętych owocolistków, na szczycie rozwidlony[12][7].
- Owoce
- Czteroczęściowa rozłupnia, rozpadająca się na cztery rozłupki kulistawe do jajowatych o długości 0,6–0,8 mm[15]. Nasiona nieowłosione[7], o łupinie gładkiej lub ziarnistej, brązowej do ciemnobrązowej[15].
- Liście
- Kwiaty
- Łodyga
- Przekrój łodygi
- Gatunki podobne
- Bywa trudna do odróżnienia od macierzanki piaskowej (Thymus serpyllum). Macierzanka zwyczajna jest od niej wyższa, łodygi ma bardziej wyprostowane i wszystkie pędy kończą się kwiatostanami[12]. Łodygi są przy tym ostro 4-kanciaste i owłosione tylko na brzegach, podczas gdy u macierzanki piaskowej (i innych dziko występujących w Polsce macierzanek) łodyga jest zaokrąglona i owłosiona dookoła[16].
Biologia
[edytuj | edytuj kod]- Rozwój
- Zimozielony półkrzew[11], chamefit. W zależności od miejsca występowania kwitnie od czerwca do sierpnia[11] lub nawet od maja do października. Kwiaty są obupłciowe, zapylane przez owady[11]. Pylniki otwierają się i uwalniają pyłek przez szczeliny biegnące wzdłużnie. Słupek jest górny, zrosłoowockowy, złożony z dwóch owocolistków. Sok rośliny jest klarowny i wodnisty[7].
- Cechy fitochemiczne
- Olejek eteryczny znajdujący się w nadziemnych częściach roślin zawiera różne składniki dominujące w zależności od chemotypu. Wyróżniono olejki, w których głównymi składnikami były: tymol, karwakrol/γ-terpinen/p-cymen, linalol, geranial/geraniol/neral i octan terpinylu[17]. Spośród flawonoidów zawiera eriodiktiol, pochodne kwasu kawowego oraz flawon – 7-O-glukozyd luteoliny[18]. Podobnie jak tymianek zawiera antocyjanidyny – cyjanidyny, czym różni się od pozostałych macierzanek[19]. Najbardziej aromatyczne są rośliny rosnące w miejscach dobrze nasłonecznionych[20].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]Wymagania siedliskowe
[edytuj | edytuj kod]Macierzanka ta rośnie na słonecznych, suchych miejscach, na ubogich łąkach i pastwiskach, przydrożach, skarpach i skałach. Poza naturalnymi stanowiskami utrzymuje się także jako pozostałość po uprawie, na trawnikach czy w parkach. Mimo to nie rozprzestrzenia się zbyt chętnie w środowisku antropogenicznym. Rośnie zwykle na glebach wapiennych, toleruje odczyn kwaśny, neutralny lub zasadowy. Nie toleruje zacienienia[11][12]. W górach sięga po piętro regla dolnego[13], rzadko po piętro subalpejskie[21].
Oddziaływania międzygatunkowe
[edytuj | edytuj kod]Wypasanie owiec w miejscach, gdzie rośnie macierzanka zwyczajna, jest dla niej korzystne, ponieważ zwierzęta unikają tego gatunku, równocześnie zgryzając roślinność konkurencyjną[12].
Grzyby z gatunku Puccinia thymi (Fuckel) P. Karst., należące do rodziny rdzowatych, pasożytują na łodygach macierzanki zwyczajnej[22].
Rośliny tego gatunku są ważnym źródłem pokarmu dla wielu bezkręgowców. Obecność tego gatunku determinuje m.in. występowanie modraszka ariona, dla którego jest rośliną żywicielską, zarówno na etapie larwalnym, jak i po przepoczwarzeniu[23].
W fitosocjologii ma status gatunku wyróżniającego dla związków zespołów Vicio lathyroidis-Potentillion argenteae i Violion caninae oraz gatunku charakterystycznego dla zespołu przelotu pospolitego i koniczyny pagórkowej (Anthyllidi-Trifolietum montani)[24].
Systematyka i zmienność
[edytuj | edytuj kod]Gatunek opisany został przez Karola Linneusza w Species Plantarum w 1753 roku[25] (jako lektotyp wskazany został jeden z okazów zbieranych przez Linneusza)[26]. Zaliczany jest do sekcji Serpyllum[26]. W obrębie gatunku tradycyjnie wyodrębniano podgatunki różniące się takimi cechami morfologicznymi jak długość liści, proporcja długości do szerokości liści i długość kwiatostanu. Eksperyment, w którym wegetatywnie namnażano rośliny różnych podgatunków, wykazał, że cechy uważane za diagnostyczne w istocie zależą od warunków środowiskowych i nie mają podstaw genetycznych[27]. W efekcie uznaje się obecnie, że jest to polimorficzny gatunek, w obrębie którego można wyróżnić co najwyżej różne odmiany[26]. Ze względu na złożoną systematykę rodzaju i wyróżniane liczne różne taksony wewnątrzgatunkowe lista synonimów jest bardzo długa[26][3].
Krzyżuje się często z Thymus serpyllum, tworząc mieszańce o nazwie Thymus × oblongifolius Opiz[16], poza tym z: Thymus pycnotrichus (Uechtr.) Ronniger tworząc Thymus × henryi Ronniger, 1924[28], T. alpestris, T. austriacus, T. carpaticus, T. glabrescens, T. kosteleckyanus, T. marschallianus i T. pulcherrimus[14]. Wciąż uznawany za takson mieszańcowy jest Thymus × citriodorus (Pers.) Schreb. – efekt skrzyżowania macierzanki zwyczajnej z macierzanką tymiankiem Thymus vulgaris[29]. W 2005 roku wnioskowano o uznanie tego taksonu za odrębny gatunek na podstawie analizy DNA[30].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Roślina lecznicza
[edytuj | edytuj kod]- Surowiec zielarski
- Surowcem zielarskim jest ziele, które zawiera olejek eteryczny, flawony, fitoncydy, dużo garbników i inne substancje[20].
- Zbiór i suszenie
- Ziele można pozyskiwać do bezpośredniego użytku przez cały rok, jeśli przeznaczone jest do suszenia, zaleca się zbiór na początku kwitnienia[11]. Ścina się nożycami nie zdrewniałe pędy kwiatowe i po usunięciu zanieczyszczeń suszy w cieniu. Suszone ziele należy chronić przed światłem i przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach[20]. Olejek pozyskiwany jest z suszu przez destylację wodną[31].
- Działanie i zastosowanie
- W medycynie ludowej roślina wykorzystywana była na różne sposoby, w tym jako składnik lekarstwa na kaszel[12]. Działa silnie odkażająco i jest zalecana jako środek wykrztuśny[11] oraz wiatropędny[20]. Olejek i jego składniki wykazują działanie przeciwgrzybiczne w stosunku do grzybów istotnych klinicznie, w tym przedstawicieli Candida, Aspergillus i dermatofitów[31]. Skuteczność działania przeciwgrzybicznego olejków od roślin różnych chemotypów jest wyraźnie odmienna[17]. W warunkach in vitro stwierdzono także działanie antyseptyczne olejku z macierzanki zwyczajnej zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych, przy czym szczególnie wyraźny był efekt synergiczny w przypadku stosowania wraz z antybiotykami. Stwierdzono, że zastosowanie preparatów z olejkiem macierzanki zwyczajnej w leczeniu zakażeń mogłoby pozwolić na zmniejszenie dawki leków stosowanych w antybiotykoterapii[32].
Roślina przyprawowa
[edytuj | edytuj kod]Przyprawę stanowi świeże lub suszone ziele zebrane na początku kwitnienia, najlepiej przed rozwinięciem się kwiatów[11]. Najbardziej aromatyczne są rośliny rosnące na stanowiskach silnie nasłonecznionych[20]. Macierzanka zwyczajna może stanowić składnik mieszanek przyprawowych, dodatek do zup i sosów mięsnych, warzyw, grzybów czy cukinii[11]. Ma bardzo aromatyczny zapach i korzenny, gorzki smak[20]. Jest przyprawą używaną przede wszystkim w kuchni śródziemnomorskiej, bardzo zbliżoną do tymianku, stosowaną podobnie i tak jak to ziele nadaje się szczególnie do przyprawiania potraw tłustych i ciężkostrawnych. Stare księgi zielarskie radzą dodawać macierzankę do potraw mięsnych i rybnych, ponieważ regulować ma trawienie[20].
Roślina ozdobna
[edytuj | edytuj kod]Sadzona w ogrodach, ceniona za walory zapachowe oraz kwiaty wabiące owady. W sprzedaży dostępnych jest szereg odmian uprawnych o ozdobnych liściach, m.in.[33][34]:
- T. pulegioides 'Aureus' – liście jasnożółte, dorasta do 20 cm wysokości, stanowiska nasłonecznione;
- T. pulegioides 'Foxley' – o szerszych, zielono-białych liściach, osiąga wysokość 10 cm;
- T. pulegioides 'Sir John Lawes';
- T. pulegioides 'Archer's Gold';
- T. pulegioides 'Bertram Anderson' – niska, płożąca się odmiana (5–7 cm), liście jasnozielone latem, jasnożółte z czerwonymi końcówkami jesienią i zimą[35];
- T. pulegioides 'Goldentime';
- T. pulegioides 'Golden Dwarf'.
Inne zastosowania
[edytuj | edytuj kod]Olejek eteryczny pozyskiwany z liści jest również stosowany w przemyśle perfumeryjnym i produkcji płynu do płukania ust[11].
Jest to dobra roślina miododajna, chociaż w mniejszym stopniu niż macierzanka piaskowa[36].
Uznawana była także za roślinę magiczną – miała pomagać kobietom przyciągnąć męża oraz wspomagać egzorcyzmy[12].
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]Roślinom uprawianym należy zapewnić stanowisko w pełni nasłonecznione, najlepiej na przepuszczalnej, wapiennej glebie. Uprawa udaje się również w miejscach suchych, na murkach, w ogródkach skalnych, a także między kamieniami ogrodowych ścieżek (toleruje lekkie wydeptywanie). Macierzanka zwyczajna nie lubi mokrych stanowisk, zwłaszcza w zimie. Warstwa żwiru wokół roślin pomaga chronić liście przed wilgotną glebą[11].
Gatunek w uprawie rozmnażany jest przez wysiew nasion wiosną do inspektu lub jesienią w szklarni. Siewki należy rozsadzić do pojemników i wysadzać do gruntu późną wiosną lub wczesnym latem, po ostatnich prognozowanych przymrozkach. Podział kępy wykonuje się wiosną lub jesienią, przy czym duże fragmenty można wysadzać od razu w docelowe miejsce, zaś mniejsze warto najpierw przetrzymać w pojemnikach w inspekcie lub szklarni w lekkim zacienieniu, aż podrosną. Następnie wysadzić latem lub kolejnej wiosny[11].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
- ↑ a b Thymus pulegioides L.. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2015-05-20].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Wyd. czwarte. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 380. ISBN 83-01-00129-1.
- ↑ Taxon: Thymus pulegioides L.. [w:] USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2011-01-02]. (ang.).
- ↑ a b c d e Thymus pulegioides L.: lemon thyme. [w:] Go Botany [on-line]. New England Wild Flower Society. [dostęp 2015-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-18)]. (ang.).
- ↑ Thymus pulegioides. [w:] NatureServe Explorer: An Online Encyclopedia of Life. Version 7.1 [on-line]. Nature Serve, 2015. [dostęp 2015-05-02]. (ang.).
- ↑ Thymus pulegioides L.. [w:] Flora of New Zealand [on-line]. Landcare Research. [dostęp 2015-05-20].
- ↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 554. ISBN 83-915161-1-3.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Thymus pulegioides – L.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Broad-leaved Thyme: Thymus pulegioides. [w:] NatureGate [on-line]. 2015. [dostęp 2015-05-16]. (ang.).
- ↑ a b c d Martin Červenka: Świat roślin, skał i minerałów. Przekład ze słowackiego: Ewa Siatkowska, Adela Kaszak. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne., 1990.
- ↑ a b c Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. Tom XI. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967, s. 193-198.
- ↑ a b Vít Bojnanský, Agáta Fargašová: Atlas of Seeds and Fruits of Central and East-European Flora: The Carpathian Mountains Region. Dordrecht: Springer, 2007, s. 585. ISBN 978-1-4020-5361-0.
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 397. ISBN 83-01-12218-8.
- ↑ a b Kristina Loziene, Jurgita Sakalyte, Algimantas Paskevicius, Petras R. Venskutonis. Anti- Candida activity of Thymus pulegioides ( Lamiaceae ) essential oils depends on the plant chemotype. „Herba Polonica”. 54, 4, s. 79-92, 2008.
- ↑ Pereira, Olívia R.; Afonso, Andrea F.; Domingues, Vasco; Cardoso, Susana M.: Thymus zygis and Thymus pulegioides as a source of phenolic compounds. [w:] 62nd International Congress and Annual Meeting of the Society-of-Medicinal-Plant-and-Natural-Product-Research. Guimarães. [on-line]. 2014. s. 1475-1475. [dostęp 2015-05-20].
- ↑ Elisabeth Stahl-Biskup, Francisco Saez: The Genus Thymus. CRC Press, 2003, s. 148. ISBN 0-203-21685-7.
- ↑ a b c d e f g Bohumir Hlava, Dagmar Lanska: Rośliny przyprawowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 242. ISBN 83-09-00456-7.
- ↑ Bob Gibbons, Peter Brough: Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej. Warszawa: Multico, 1995, s. 218. ISBN 83-7073-080-9.
- ↑ Thymus pulegioides — Details. [w:] Encyclopedia of Life [on-line]. [dostęp 2015-05-02]. (ang.).
- ↑ L. Spitzer, J. Benes, J. Dandova, V. Jaskova, M. Konvicka. The Large Blue butterfly, Phengaris (Maculinea) arion, as a conservation umbrella on a landscape scale: The case of the Czech Carpathians. „Ecological Indicators”. 9 (6), s. 1056–1063, 2009. [dostęp 2015-05-17].
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 120, 127, 136. ISBN 83-01-13520-4.
- ↑ Thymus pulegioides L.. [w:] International Plant Names Index [on-line]. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
- ↑ a b c d Pavol Martonfi. Nomenclatural survey of the genus Thymus sect. Serpyllum from Carpathians and Pannonia. „Thaiszia – J. Bot., Košice”. 7, s. 111-181, 1997.
- ↑ K. Ložiene. Instability of morphological features used for classification of Thymus pulegioides infraspecific taxa. „Acta Botanica Hungarica”. 48, 3-4, s. 345-360, 2006. DOI: 10.1556/ABot.48.2006.3-4.9.
- ↑ Thymus × henryi Ronniger. [w:] International Plant Names Index [on-line]. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
- ↑ Thymus × citriodorus (Pers.) Schreb.. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2015-07-11].
- ↑ Thymus citriodorus. „Plant Heritage”. 12 (2), 2005. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
- ↑ a b E. Pinto. Antifungal activity of the essential oil of Thymus pulegioides on Candida, Aspergillus and dermatophyte species. „Journal of Medical Microbiology”. 55 (10), s. 1367–1373, 2006-10-01. Microbiology Society. DOI: 10.1099/jmm.0.46443-0. ISSN 0022-2615. [dostęp 2015-05-10]. (ang.).
- ↑ Dragoljub L. Miladinović, Budimir S. Ilić, Ljiljana C. Miladinović, Branislava D. K Ocić, Vojislav M. Ćirić, Vesna P. Stankov-Jovanović, Olga G. Cvetković. Antibacterial Activity of Thymus pulegioides Essential Oil and its Synergistic Potential with Antibiotics: A Chemometric Approach. „Recent Progress in Medicinal Plants Vol. 38:Essential Oils III and Phytopharmacology”, s. 101-136, 2013.
- ↑ Search results for Thymus pulegioides. The Royal Horticultural Society. [dostęp 2023-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
- ↑ Macierzanka zwyczajna: Thymus pulegioides "Foxley". [dostęp 2015-05-10].
- ↑ Thymus pulegioides ‘Bertram Anderson’: Creeping Thyme. [w:] Perennials.com [on-line]. [dostęp 2015-05-17]. (ang.).
- ↑ Mieczysław Lipiński: Pożytki pszczele. Warszawa: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2010, s. 136. ISBN 978-83-09-99024-6.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Thymus pulegioides. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2015-05-21]. – mapa zasięgu na półkuli północnej
- BioLib: 41124
- EoL: 484541
- EUNIS: 174929
- FloraWeb: 5965
- GBIF: 5341443
- identyfikator iNaturalist: 169753
- IPNI: 461562-1
- ITIS: 505500
- NCBI: 751873
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-205310
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:461562-1
- Tela Botanica: 68200
- USDA PLANTS: THPU5
- CoL: 7C9DT