Morze Kaspijskie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Morze Kaspijskie
Ilustracja
Zdjęcie satelitarne Morza Kaspijskiego
Położenie
Państwo

 Kazachstan
 Turkmenistan
 Iran
 Azerbejdżan
 Rosja

Miejscowości nadbrzeżne

Baku, Machaczkała, Raszt, Atyrau, Turkmenbaszy

Wysokość lustra

−28 m n.p.m.

Morfometria
Powierzchnia

371 800 km²

Wymiary
• max długość
• max szerokość


1200 km
325 km

Głębokość
• średnia
• maksymalna


180 m
1025 m

Hydrologia
Zasolenie

średnio 10–12‰

Rzeki zasilające

Wołga, Kuma, Kura, Ural

Rzeki wypływające

bezodpływowe

Rodzaj jeziora

endoreiczne

Położenie na mapie Azji
Mapa konturowa Azji, po lewej nieco u góry znajduje się owalna plamka nieco zaostrzona i wystająca na lewo w swoim dolnym rogu z opisem „Morze Kaspijskie”
Ziemia42°00′N 51°00′E/42,000000 51,000000
Mapka jeziora
Większe miasta i część zlewiska Morza Kaspijskiego
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Zachód słońca nad Morzem Kaspijskim
Zatoka Kara Bogaz Goł (zdj. satelitarne)

Morze Kaspijskie (pers. ‏دریای خزر‎, Darja-je Chazar; ros. Каспийское море, Kaspijskoje morie; azer. Xəzər dənizi; kaz. Каспий теңізі, Kaspij tengyzy; turkm. Hazar deňzi) – bezodpływowe słone jezioro reliktowe znajdujące się w Azji i (w części północnej) w Europie.

Jest największym jeziorem świata[1], z powierzchnią wynoszącą ok. 370 tys. km² (zmieniającą się wskutek wahań poziomu wody, w 1930 roku sięgała 442 tys. km²). Maksymalna głębokość Morza Kaspijskiego to 1025 m[1]. Podczas gdy jego wody na jego północnych krańcach są słodkie, zasolenie w części środkowej i południowej sięga 10–13‰[1], a w zamkniętej zatoce Kara-Bogaz-Goł nawet 300‰[2]. Czas wymiany wód wynosi 250 lat.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Dawniej akwen nosił różne nazwy: Morze Hyrkańskie (stgr. Υρκανία θάλαττα), Morze Azarskie i Morze Kwalijskie. W starożytności i przez znaczną część średniowiecza powszechnie uważano, że Morze Kaspijskie stanowi zatokę wielkiego oceanu północnego (pogląd taki głosili m.in. Eratostenes, Strabon, Pomponiusz Mela, Izydor z Sewilli)[3]. Nazwy „Kaspijskie” (Κασπίη θάλασσα) używał natomiast Herodot, który pisał[4]:

Morze Kaspijskie jest morzem osobnym i nie łączy się z innym morzem. Bo np. całe morze, po którym jeżdżą Hellenowie, dalej morze leżące poza Słupami Heraklesa, tak zwane Atlantyckie, i Morze Czerwone – tworzą jedną całość. Morze Kaspijskie zaś jest inne, samo dla siebie; długość jego wynosi dla posługującego się wiosłem piętnaście dni jazdy, a szerokość, tam gdzie jest stosunkowo najszersze – osiem dni jazdy.

Dzieje, I 203

Morze Kaspijskie, tak jak Morze Śródziemne i Morze Czarne, jest reliktem Oceanu Tetydy (zob. Morze Sarmackie). Ponieważ zasilane jest rzekami, poziom wody podnosił się i opadał znacząco wiele razy, a w suchych okresach wysychało odkładając na dnie pokłady soli, pokryte później osadami naniesionymi przez wiatr. Niektórzy rosyjscy historycy (I.P. Gierasimow i K.K Markow) utrzymują, że podniesienie się poziomu wody w morzu w średniowieczu spowodowało wielką powódź na obszarach nadbrzeżnych[5]. W latach 1929–1941 poziom wody w Morzu Kaspijskim gwałtownie spadł z -25,88 do -27,84 m. Od 1978 roku poziom wody stale wzrastał i w 1995 roku osiągnął -26,7 m, a od 1996 roku obserwuje się jego stały spadek, który na początku XXI w. utrzymywał się na średnim poziomie ≈0,75 m w ciągu 10 lat[6].

Geografia

[edytuj | edytuj kod]

Do Morza Kaspijskiego dostęp ma pięć państw:

Dlatego czasami jest ono nazywane „morzem współpracy”[7].

Średnia głębokość w północnej części wynosi 5–6 m, w środkowej 190 m, w południowej głębokość osiąga ponad 1 km[1].

Wyspy Morza Kaspijskiego mają łączną powierzchnię ok. 2000 km². Największe z nich:

W Morzu Kaspijskim żyją jesiotry, których ikra ceniona jest na całym świecie ze względu na walory smakowe – jest to jeden z lepszych rodzajów kawioru. Populacji jesiotrów grozi wyginięcie z powodu przełowienia i zanieczyszczeń wody spowodowanych wydobyciem ropy w Zagłębiu Bakijskim, dlatego organizacje ekologiczne starają się o zakaz połowów tych ryb do czasu, aż ich populacja powróci do równowagi[8]. Region Morza Kaspijskiego jest ważny dla światowej gospodarki ze względu na znajdujące się na jego dnie duże złoża ropy. Stało się to przyczyną sporu o podział wód między pięć nadbrzeżnych państw[9].

Do Morza Kaspijskiego wpadają rzeki Kura, Ural i Wołga. Żegluga między Morzem Kaspijskim a Azowskim możliwa jest przez Kanał Wołga-Don, między Morzem Kaspijskim a Bałtykiem przez Kanał Wołżańsko-Bałtycki, a z Morzem Białym przez Kanał Białomorsko-Bałtycki.

Większe miasta leżące nad Morzem Kaspijskim:

Większe zatoki na Morzu Kaspijskim:

Większe rzeki wpadające do Morza Kaspijskiego:

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e Kaspijskie, Morze, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-04-17].
  2. ↑ М. Г. Деев, В. А. Калита: Кара-Богаз-Гол. Большая российская энциклопедия. [dostęp 2025-01-14]. (ros.).
  3. ↑ Por. I. Zonn, A. Kostianoy, A. Kosarev, M. Glantz, The Caspian Sea Encyclopedia, Heidelberg 2010; A Companion to the Hellenistic World, edited by Andrew Erskine, Malden 2005.
  4. ↑ Herodot, Dzieje, Seweryn Hammer (tłum.), Warszawa: Czytelnik, 2003, s. 95.
  5. ↑ А.А. Соколов, История развития гидрографической сети СССР // Гидрография СССР, Гидрометеоиздат, 1952 (ros.).
  6. ↑ Изменения уровня Каспийского моря. window2baku.com. [dostęp 2025-01-14]. (ros.).
  7. ↑ Каспий – море сотрудничества. Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина. [dostęp 2025-01-14]. (ros.).
  8. ↑ Нефтяное загрязнение и вымирание осетровых и тюленей Каспийского моря. ParsToday, 16.09.2019. [dostęp 2025-01-14]. (ros.).
  9. ↑ Khoshbakht B. Yusifzade: The Status of the Caspian Sea. Azerbaijan International. [dostęp 2018-01-14]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Morze_Kaspijskie&oldid=75799747”