Nowa Góra (województwo małopolskie) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz też: Nowa Góra w innych znaczeniach tej nazwy.

Nowa Góra

wieś
Kościół w Nowej Górze
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	krakowski
Gmina	Krzeszowice
Wysokość	449 m n.p.m.
Liczba ludności (2022)	1567[2]
Strefa numeracyjna	12
Kod pocztowy	32-065[3]
Tablice rejestracyjne	KRA
SIMC	0324369
Położenie na mapie gminy Krzeszowice Nowa Góra
Położenie na mapie Polski Nowa Góra
Położenie na mapie województwa małopolskiego Nowa Góra
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Nowa Góra
50°10′26″N 19°35′38″E/50,173889 19,593889[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Nowa Góra – wieś (dawniej miasto) w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Krzeszowice^[4].

Nowa Góra uzyskała lokację miejską przed 1367 rokiem, zdegradowana w 1933 roku^[5]. W latach 1975–1998 położona była w województwie krakowskim.

Składa się z dwóch sołectw (Nowa Góra) z 1224 mieszkańcami i (Łany) – 391 osób. Na terenie wsi znajdował się Zespół Szkół im. Marii Konopnickiej (po reformie oświatowej w 2018 r. Szkoła Podstawowa) i biblioteka. Istnieje również nowogórski zespół regionalny.

W 1595 roku miasto położone w powiecie proszowskim województwa krakowskiego było własnością wojewodziców krakowskich: Gabriela, Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich^[6]. Dawne miasteczko (do I wojny światowej), obecnie wieś leżąca na północny zachód od Krzeszowic.

Nazwę miejscowości w zlatynizowanych staropolskich formach Novomoncze oraz Nowa Gora wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[7].

Osada, która pierwotnie nazywała się Gory (kopalnie), została najprawdopodobniej spalona podczas najazdu tatarskiego w XIII wieku. Parafia w Nowej Górze, należąca do dekanatu sławkowskiego, istniała już w 1276 roku (świadczy o tym dokument z kancelarii Bolesława Wstydliwego dot. lokowania na prawie magdeburskim wsi Przeginia, gdzie świadkiem był Jan syn Trojana „rector ecclesiae de Gory”). Wkrótce potem w 1335 roku miejscowość została siedzibą dekanatu nowogórskiego. Nowa Góra była miastem już w II połowie XIV wieku założonym na prawie magdeburskim^[10]. Jest wspomniana przez Długosza w Liber Beneficiorum, gdzie kronikarz nazwał ją oppidum^[10], czyli miasteczko, i wymienił, że posiada drewniany kościół. Pierwszy murowany kościół wzmiankowano w 1598 roku. Od średniowiecza osada była znana z górnictwa galmanu i srebra. Z tego też powodu holenderski kartograf Andreas Cellarius znał Nową Górę i wymienił ją w swoim Descriptio Poloniae (Amsterdam 1639)^[10]. W czasach Jana Kazimierza wydobywano w Nowej Górze sporo rud ołowiu, z których odlewano kule armatnie. Król nadał mieszkańcom przywilej na odbywanie jarmarków raz w miesiącu jako zadośćuczynienie za dewastację okolicznych gruntów przy wydobywaniu ołowiu^[10]. Króla Jana Kazimierza wspomina kolumna przez niego samego ufundowana i ustawiona na rynku w Nowej Górze. Przywilej królewski, wystawiony na pergaminie, był jeszcze na pocz. XX wieku przechowywany przez lokalną gminę^[10]. Miasto wchodziło w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego^[11]. Pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej Nowa Góra była ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-produkcyjnym, skupiającym 63 rzemieślników, w tym 22 tkaczy i 21 garbarzy^[12]. Miasteczko liczyło wówczas (ok. 1794 r.) 750 mieszkańców^[13] i było głównym ośrodkiem targowym dóbr tenczyńskich, a także ważnym ośrodkiem wydobycia galmanu. Jednak w 1827 roku pozostały w Nowej Górze już tylko 2 kopalnie galmanu, sygnalizując zmierzch tej dziedziny eksploatacji w miasteczku^[13]. W 1795 roku Nowa Góra została przyłączona do austriackiej Galicji, a w latach 1809–1815 należała do departamentu krakowskiego Księstwa Warszawskiego. Po pożarze w 1800 r. Nowa Góra, niegdyś drewniana, została odbudowana murowana z polecenia ks. Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Wydarzenie to upamiętniała marmurowa tablica umieszczona nad drzwiami drewnianego domu w rynku, zwanego ratuszem^[14] (istniała jeszcze na pocz. XX wieku). Wielki pożar, poza zniszczeniem 1/3 zabudowy miasteczka^[13], doprowadził do całkowitego upadku znaczenia gospodarczego Nowej Góry. W czasach Wolnego Miasta Krakowa miasteczko było prężnym ośrodkiem tkackim, lecz okres industrializacji w II połowie XIX wieku odebrał Nowej Górze podstawy jej egzystencji. Na dodatek przeprowadzenie linii kolejowej łączącej Kraków ze Śląskiem przez Krzeszowice, doprowadziło do odsunięcia Nowej Góry od głównych szlaków komunikacyjnych i przypieczętowało jej upadek gospodarczy. Nowa Góra utraciła znaczenie jako ośrodek handlowy, targowy i górniczy. Zjawiska te doprowadziły do stałej lub sezonowej migracji miejscowej ludności, która w poszukiwaniu pracy udawała się do okolicznych miejscowości (Siersza, Trzebinia) lub poza granice regionu. W latach 1815–1846 Nowa Góra należała do Wolnego Miasta Krakowa, a od 1846 do 1918 roku do Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Od lat 60. XIX wieku do 1975 roku należała do powiatu chrzanowskiego (z przerwą w latach 1939–1945, kiedy Nowa Góra została włączona do Generalnego Gubernatorstwa). W latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Nowa Góra.

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[15].

• Zespół kościoła parafialnego: kościół pw. św. Ducha, mur ogrodzeniowy z 4 bramkami (kaplicami) i stacjami Męki Pańskiej, drzewostan. Kościół neoromańsko-neogotycki, z lat 1885–1895 fundacji Potockich. Pierwotny kościół erygowany w roku 1313, spłonął w 1875 roku. Odbudowany został w 1885 roku wspólnymi siłami parafian i Potockich. Koszt odbudowy wyniósł 100 tys. koron^[10]. Początkowo odbudowę prowadzono według projektu krakowskiego architekta Jacka Matusińskiego, lecz później wprowadzono szereg zmian w projekcie odbudowy i dzieło kontynuował krzeszowicki architekt Kazimierz Piotrowski^[10]. Został poświęcony przez księcia biskupa krakowskiego Jana Puzynę 11 września 1896 roku^[10]. Drewniana dzwonnica, która pamięta czasy świetności dawnego miasta, znajduje się w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym (skansenie w Wygiełzowie).

• Kolumna Jana Kazimierza z XVII wieku, kamienna z barokowym posążkiem Jezusa Frasobliwego, dwukrotnie odnowiona (1807, 1959)^[16] ustawiona na rynku. Ufundowana przez króla.

Na terenie wsi znajduje parafia rzymskokatolicka wraz z kościołem parafialnym oraz w przysiółku Łany Sala Królestwa Świadków Jehowy^[17].

• parafia Zesłania Ducha Świętego

• Sala Królestwa – (zbór Ostrężnica) – Łany, ul. Polna 6^[17]

• Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914.
• J. Szablowski: Powiat Chrzanowski. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, woj. krakowskie, zeszyt 4. Warszawa 1952, Państw. Inst. Sztuki.
• Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969.
• Bronisław Rzepecki: Zarys historii Nowej Góry. Nowa Góra 2018.

• Historia miejscowości. jura.eko.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
• Nowa Góra z Łomem, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 193 .
• Nowa Góra, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 388 .