Ohalo II – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ohalo II – stanowisko archeologiczne w północnym Izraelu przy brzegu Jeziora Galilejskiego, w którym znaleziono pozostałości obozowiska ludności rybacko-łowiecko-zbierackiej z pogranicza epok górnego paleolitu i epipaleolitu. Znane jest z wielkiej liczby znakomicie zachowanych skamieniałości makroszczątków zwierząt i roślin, w tym ziaren zbóż oraz z odkrycia jednych z najstarszych na świecie: śladów mielenia dzikich zbóż, chat wykonanych z gałęzi i żaren.

Ohalo II położone jest tuż nad brzegiem południowo-wschodniej części Jeziora Galilejskiego, około 9 km na południe od miasta Tyberiada. Do odkrycia doszło w roku 1989, gdy w efekcie trzyletniej suszy wyjątkowo nisko, o kilka metrów, opadły wody jeziora^[1][2], co odsłoniło stanowisko archeologiczne o powierzchni 120 m²^[3]. Późniejsze badania pozwoliły ustalić, że ma ono znacznie większą powierzchnię – ponad 2000 m² według danych z 2022^[1]. Prace archeologiczno prowadzono w kolejnych sezonach, gdy poziom wód jeziora opadał o ponad 2 m, czyli w okresach 1989-1991 i 1999-2001^[2].

Stanowisko wydatowano metodą radiowęglową na 23 tys. lat temu^[4] i ponieważ jest to wiek blisko granicy paleolitu górnego z epipaleolitem, to zaliczane jest do obu epok^[5][6]. Archeolodzy rozpoznali tu ślady sześciu chat z sześcioma skupiskami palenisk ulokowanymi na zewnątrz. Budowle, o powierzchni 5 do 13 m² i długości od 2,5 do 4,5 m były wzniesione z materiału roślinnego, w przypadku największej chaty rozpoznano, że z grubych gałęzi drzew, pokrytych drobniejszymi gałęziami i trawą. W momencie odkrycia były to najstarsze znane tego typu konstrukcje na świecie^[7][8].

Znaleziono ok. 100 tys. krzemiennych narzędzi i odpadów produkcyjnych^[9], w większości mikrolity, rdzenie, a także pozostałości ich obróbki^[10]. Są one typowe dla epipaleolitycznej kultury kebaryjskiej^[11]. Udokumentowano także bogaty liczebnie i zróżnicowany typologicznie zespół narzędzi bazaltowych i w mniejszym stopniu wapiennych, w tym interpretowanych jako obciążniki do sieci rybackich, narzędzia do rozcierania zbóż, misy kamienne, ostrza sierpów^[12], a także narzędzia kościane i drewniane^[13]. Znaleziono wyjątkowo liczny (ok. 150 tys. nasion i owoców), zróżnicowany taksonomicznie (prawie 140 gatunków) i dobrze zachowany (niektóre nie uległy nawet uwęgleniu) zespół szczątków roślinnych^[4][14][15], w tym nasiona dzikich zbóż – pszenicy, jęczmienia, owsa, innych jadalnych traw, np. kozieńca i stokłosy^[14] oraz pozostałości pistacji i migdałów^[16], a także roślin strączkowych^[17]. Liczne były również pozostałości kręgowców, przede wszystkim kręgi i ości ryb (w ponad 90% są to resztki karpia i innych karpiowatych, a kilka procent to szczątki tilapii^[18]), napotkano też płytki pancerza żółwi. Wśród szczątków ssaków dominują te należące do gazeli, dość liczne są pozostałości danieli, zajęcy, lisów, występują ponadto kości gryzoni, rzadziej dzika, sarny i innych. Wśród licznych kości ptasich rozpoznano należące do ponad 80 gatunków ptaków^[19][4][20]. Niektóre kości mają ślady intencjonalnej obróbki, np. cięcia, łupania, a szczegółowe analizy ich zachowania wskazują, że tusze były przynoszone do obozu i rozbierane na miejscu^[21]. Z bezkręgowców występowały muszle ślimaków z rodzaju Melanopsis^[19] oraz koraliki wykonane z muszli morskich zwierząt z Morza Śródziemnego – ślimaków Columbella i łódkonogów z rodzaju Dentalium^[4]. Ponieważ nasiona na stanowisku pochodziły zarówno od roślin owocujących wiosną, jak i jesienią, zaś wśród ptasich kości napotkano zarówno te należące do gatunków zimujących, jak i przelotnych, to stało się to przesłanką uznania tego obozowiska nie za tymczasowe, a za zamieszkane przez dłuższy czas – cały rok lub nawet parę lat. Do tego samego wniosku prowadzi analiza szczątków ryb i gazeli^{[22][15][23][2]}.

Na obszarze obozowiska, ale poza chatami, odkopano grób ze szkieletem mężczyzny zmarłego w wieku ok. 40 lat^[24]. Badanie jego uzębienia ujawniło zmiany próchniczne w zębach i brak prawego górnego siekacza powstały za życia. Analiza szczęki sugeruje, że ząb został usunięty celowo i jeśli tak, to byłby to najstarszy znany przykład takiego zabiegu z terenu Azji południowo-zachodniej i starszy od zachowanych podobnych śladów z Afryki Północnej^[25].

W pokrytym ściółką z traw (jest to najstarsze na świecie znalezisko śladów używania traw do wyścielenia podłogi domu^[9]), miejscami o charakterze mat, klepisku^[26][6] największej z chat odkryto płaski, obrobiony, bazaltowy kamień długości ok. 30 cm, unieruchomiony w podłożu przez podparcie go otoczakami i podsypanie piaskiem. Na jego powierzchni stwierdzono ślady użytkowania, a także mikroskopijne pozostałości ziaren zbóż i dużo skrobi roślinnej, głównie ze zbóż, w tym dzikiego jęczmienia, pszenicy i owsa. Na tej podstawie określono ten kamień jako żarno^[27][15]. W momencie opisania było ono najstarszym znanym żarnem na świecie i najstarszym na świecie zarejestrowanym przejawem mielenia zbóż przez człowieka^[28][29]. Bezpośrednio wokół obiektu napotkano rozsypane tysiące ziaren zbóż leżące z trzech jego stron, lecz nie z czwartej^[4][15] i tę pozbawioną ziaren powierzchnię podłogi zinterpretowano jako miejsce zajmowane przez osobę mielącą zboże^[15].

Liczny i zróżnicowany taksonomicznie zespół znakomicie zachowanych szczątków rybich, zwierząt lądowych i roślin, a także znalezione na stanowisku fragmenty sznurków roślinnych i obrobione kamienie interpretowane jako obciążniki sieci pozwoliły ustalić, że społeczność je zasiedlająca prowadziła tryb życia rybacko-łowiecko-zbieracki^[26][6], a pożywienie roślinne odgrywało dużą rolę w ogólnym bilansie diety^[2]. Niektóre znaleziska, jak np. dystalne paliczki ptaków i pozostałości skrzydeł, sugerują zdaniem badaczy praktyki symboliczno-rytualne^[18].

Znakomity stan zachowania i przetrwanie artefaktów oraz szczątków organicznych in situ możliwe było dzięki temu, że osada została bardzo szybko zalana wodami jeziora i przykryta osadem dennym, pod którym znajdowała się aż do odsłonięcia w 1989 r.^[2][30][31]

Stanowisko Ohalo II ma duże znaczenie poznawcze, ze względu na to, że znaleziska w nim obecne występują in situ oraz doskonale zachowały się materiały roślinne (które są rzadko znajdywane w innych stanowiskach^[2]) i zwierzęce, co umożliwia rekonstrukcję diety i trybu życia ludności z przełomu paleolitu górnego i epipaleolitu^[2]. Ponadto dostarczyło ono najstarszych na świecie (w momencie odkrycia) śladów: obróbki dzikich zbóż, wykorzystania żarna oraz budowy domów z gałęzi^{[7][8][28][29]}. Jest też jednym z najstarszych udokumentowanych obozowisk zasiedlanych przez minimum cały rok^[15].

• Cirotteau Thomas, Kerner Jennifer, Pincas Eric, 2023: Lady Sapiens. Prawdziwa prehistoria kobiet. Wyd. Znak, Kraków, stron 303.
• Nadel D., 1990: Ohalo II – A Preliminary Report. Mitekufat Haeven, Journal of the Israel Prehistoric Society, Vol. 23.
• Nadel D., 2003: The Ohalo II brush huts and the dwelling structures of the Natufian and PPNA sites in the Jordan valley. Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, 1 (13), s. 34–48.
• Nadel D., 2017: Ohalo II: A 23,000-Year-Old Fisher-Hunter-Gatherer’s Camp on the Shore of Fluctuating Lake Kinneret (Sea of Galilee). W: Enzel, Yehouda; Bar-Yosef, Ofer (red.): Quaternary of the Levant. Cambridge University Press. ISBN 9781107090460, s. 291–294.
• Nadel D., Werker E., 1999: The oldest ever brush hut plant remains from Ohalo II, Jordan valley, Israel (19, 000 BP). Antiquity, 73 (282), 755–764.
• Nadel D., Piperno D.R., Holst I., Snir A., Weiss E., 2012: New evidence for the processing of wild cereal grains at Ohalo II, a 23 000-year-old campsite on the shore of the Sea of Galilee, Israel. antiquity. 86. 990–1003. [2]
• Ramsey M.N. & Nadel D., 2021: A new archaeobotanical proxy for plant food processing: Archaeological starch spherulites at the submerged 23,000-year-old site of Ohalo II. Journal of Archaeological Science, 134, [3].
• Spivak P., Nadel D., 2016: The use of stone at Ohalo II, a 23,000 year old site in the Jordan Valley. Israel. Journal of Lithic Studies, 3(3), 523-552. [4]
• Steiner T., Biton R., Nadel D., Rivals F., Rabinovich R., 2022: Abundance or stress? Faunal exploitation patterns and subsistence strategies: The case study of Brush Hut 1 at Ohalo II, a submerged 23,000-year-old camp in the Sea of Galilee, Israel. PLoS ONE 17(1): e0262434. [5]