Pan Geldhab – Wikipedia, wolna encyklopedia

Pan Geldhab

Strona wydania z 1826
Autor	Aleksander Fredro
Typ utworu	komedia
Data powstania	1818
Wydanie oryginalne
Język	polski
Data wydania	1826
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Pan Geldhab. Komedia w trzech aktach, wierszem – trzyaktowa komedia Aleksandra Fredry napisana w 1818. Prapremiera odbyła się w Warszawie 7 października 1821.^[1][2]

Fragmenty sztuki wydrukowane zostały w 1823 w warszawskim czasopiśmie „Kurier dla Płci Pięknej” (nr 23)^[3]. Cała sztuka po raz pierwszy została opublikowana w 1826 w tomie I zbiorowego wydania dzieł Fredry (s. 5–84)^[4]. Odpis pierwotnego brulionu sztuki, z zanotowaną przez autora na okładce datą powstania sztuki 1818, przechowywany jest w Ossolineum^[4]. Na podstawie tego egzemplarza sporządzony został obcą ręką odpis na czysto, uwzględniający poprawki autora, znajdujący się w zbiorach PAN^[3]. W Lwowie zaś znajdowała się kopia utworu z 1823 z odręcznymi poprawkami autora, sporządzona dla cenzury lwowskiej w związku z planowanym zbiorowym wydaniem komedii^[3].

Nazwisko tytułowego bohatera jest nazwiskiem znaczącym i oznacza tego który ma pieniądze (niem. Geld - pieniądze i haben - mieć).^[5] Pan Geldhab łączy w sobie pychę i skąpstwo. W krótkim czasie dorobił się majątku na dostawach dla wojska. Lubi chełpić się swoim majątkiem i pozycją, a jednocześnie brak mu manier odpowiednich dla środowiska, do którego aspiruje. Do tego żal mu rozstawać się z pieniędzmi, co rodzi wiele komicznych sytuacji, np. pan Geldhab każe scedzić resztki wina do jednej butelki tuż po tym, jak przechwalał się luksusem i przepychem w swym domu. Podobne cechy charakteru prezentowali bohaterowie komedii Moliera (Skąpiec oraz Mieszczanin szlachcicem), a w literaturze polskiej - Pysznoskąpski, bohater komedii Adama Kazimierza Czartoryskiego pt. Mniejszy koncept jak przysługa (1777). ^[6]

Akcja toczy się w czasach Księstwa Warszawskiego. Pan Geldhab, chcąc awansować społecznie, planuje wydać swą córkę Florę za Księcia Rodosława. Księciu (zubożałemu utracjuszowi) jest to również na rękę ze względu na sowity posag Flory, choć w rzeczywistości gardzi Geldhabem. Nieoczekiwanie pojawia się narzeczony Flory, żołnierz napoleoński i patriota - Lubomir. Lubomir wraz ze swym sprzymierzeńcem Majorem, próbują zapobiec małżeństwu. Są przekonani, że zostało ono zaaranżowane przez Geldhaba wbrew woli córki, która przecież gorąco kochała Lubomira przed jego wyjazdem na wojnę. Okazuje się jednak, że Florę również kusi tytuł księżnej i związany z tym awans społeczny, zatem w sposób bezwzględny odtrąca Lubomira. Lubomir jest zrozpaczony, przyjmuje to jednak z godnością i zwraca dane słowo. Tymczasem nadchodzi Książę Rodosław i oświadcza, że zrywa zaręczyny. Otrzymał bowiem nagle duży spadek i małżeństwo z Geldhabówną nie jest mu już potrzebne. Udając, że chodzi jedynie o szacunek dla miłości Flory i Lubomira, odchodzi i pozostawia zawiedzionych pana Geldhaba i Florę. Major podsumowuje sytuację:

Nadtoś myślał o księstwie, gdy Książę o groszu / Tak osiadłeś na lodzie, a panna na koszu.^[7]

• Pan Geldhab (1951, reż. Karol Borowski)^[9]
• Pan Geldhab (1970, reż. Jan Świderski)^[10]
• Pan Geldhab (2023, reż. Grzegorz Kwiecień)^[11]

• Pan Geldhab (1968, reż. Jan Świderski)^[12][13]
• Pan Geldhab (1993, reż. Andrzej Łapicki)^[14][15]

Jak o pierwszy w roli pana Geldhaba wystąpił Bonawentura Kudlicz. Następnie rolę tę grali m.in.: Józef Benda, Aleksander Carmantrand, Kazimierz Błaszczyński, Tadeusz Chmielewski, Mieczysław Frenkel, Edward Gudowski, Stefan Jaracz, Stanisław Łapiński, Wiesław Michnikowski, Jan Nepomucen Nowakowski, Józef Rychter, Tadeusz Szaniecki, Zbigniew Szpecht, Jerzy Śliwa i Alojzy Gonzaga Jazon Żółkowski.^[1][8]

• 
  Afisz, Kijów, 1854
• 
  Afisz, Teatr Polski, Kraków, 1866
• 
  Afisz, Teatr Miejski, Kraków, 1901
• 
  Afisz, Teatr Narodowy, Warszawa, 1931

• Stanisław Pigoń: Komentarz. W: Aleksander Fredro: Komedie. Seria pierwsza I. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1955, s. 345–525, seria: Pisma wszystkie.

• Pan Geldhab, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki) [dostęp 2023-07-06] .
• Pan Geldhab : komedya w trzech aktach wierszem [w:] Bibliotece Cyfrowej Polona [online] [dostęp 2023-07-06]