Roman Melodos – Wikipedia, wolna encyklopedia

Święty
Roman Melodos

Ῥωμανὸς [ὁ] Μελωδός

diakon (kat.) święty mnich (praw.)[1]
Data i miejsce urodzenia	ok. 490 Emesa (obecnie Hims)
Data śmierci	ok. 555
Czczony przez	Kościół katolicki Cerkiew prawosławną
Wspomnienie	1 października (kat.) 1 października (praw. liturgia według kal. jul.) 14 października (praw. według kal. greg.)
Multimedia w Wikimedia Commons

Roman Melodos, Roman Pieśniarz, znany również, jako Roman Hymnograf^[2][a], (łac. Roman Melodos, gr. Ῥωμανὸς [ὁ] Μελωδός^[3], cs. Prepodobnyj Roman Sładkopiewiec; ur. ok. 490 r. w Emesie, obecnie Hims, zm. ok. 555) – święty mnich w Kościele prawosławnym oraz diakon i święty Kościoła katolickiego, wielki poeta religijny Cesarstwa Bizantyńskiego, autor kontakiów poświęconych świętom cerkiewnym, Matce Bożej i innym świętym, z których do naszych czasów przetrwało około osiemdziesięciu.

Roman Pieśniarz urodził się ok. 490 roku w syryjskiej Emesie^[4] w rodzinie żydowskiej. W wieku młodzieńczym przyjął chrzest^[5]. Po zdobyciu podstaw wykształcenia grecko-syryjskiego przeniósł się do Berytos, gdzie pogłębił wykształcenie klasyczne i znajomość retoryki. Po otrzymaniu święceń diakonatu około 515 roku przez trzy lata był kaznodzieją^[6] w świątyni Zmartwychwstania Pańskiego^[7]. Pod koniec panowania cesarza Anastazjusza I, przeniósł się do Konstantynopola i zamieszkał w klasztorze przy kościele Bogarodzicy (Theotόkos)^[6] w dzielnicy Kyros^[7].

W tym kościele miało miejsce przełomowe wydarzenie w jego życiu. Jak podaje Synaksarion, było to w wigilię Bożego Narodzenia, nie sprostawszy wyzwaniu chórzystów, aby zaśpiewał pieśń pochwalną na cześć Boga, Roman zaczął się modlić przed ikoną Matki Bożej i zasnął. We śnie zjawiła mu się Bogarodzica, podała mu zwój i poleciła, by go zjadł, co też uczynił^[7][6]. Gdy się obudził, był już pierwszy dzień świąt. Roman wszedł na ambonę i zaśpiewał swój hymn – Dziewica rodzi dzisiaj Przedwiecznego... (gr. Ἡ Παρθένος σήμερον, τὸν ὑπερούσιον τίκτει), najbardziej popularną pieśń bożonarodzeniową w 18 strofach, śpiewaną do XII wieku przez dwa chóry w stołecznych kościołach Mądrości Bożej i św. Apostołów, która do dzisiaj należy do ulubionych kolęd greckich^[8].

Dalsze jego losy nie są znane. Zmarł po 550 lub 555 roku^[b], został pochowany w kościele Bogurodzicy, gdzie oddawano mu cześć w dniu 1 października. Wyniesiony na ołtarze, jest czczony zwłaszcza w Kościołach prawosławnych tradycji greckiej i w Apostolskim Kościele Ormiańskim^[8][6]. Wspomnienie liturgiczne świętego Romana, w Kościele katolickim, obchodzone jest 1 października (według tradycji greckiej)^[9]. Cerkiew prawosławna wspomina go 1/14 października^[10], tj. 14 października według kalendarza gregoriańskiego.

Informacje o życiu Romana pochodzą z menologionu cesarza Bazylego II spod dnia 1 października (Cod. vat. 1313), z powstałego na przełomie X i XI wieku Kodeksu jerozolimskiego (Cod. jeros. 40) oraz z Żywota świętego Romana^[7].

W ikonografii święty przedstawiany jest w liturgicznych szatach diakona, jako mężczyzna w średnim wieku z krótką brodą i zazwyczaj długimi, spadającymi na ramiona włosami. Przeważnie w prawej dłoni trzyma kadzidło, a w lewej otwartą ku sobie książkę do nabożeństw lub zwój z pierwszymi słowami hymnu: Dziewica rodzi dzisiaj Przedwiecznego...^[11]

Przez lata Roman był melodosem przy kościele Bogarodzicy na Kyros. Tłumaczenie tego słowa jako „pieśniarz” niewiele mówi^[12]. Melodos był przede wszystkim kaznodzieją. Po zakończeniu czytania biblijnego Roman wchodził na ambonę umieszczoną pośrodku kościoła i intonował śpiewaną i wierszowaną homilię zwaną kontakionem^[13]. Słowo kontákion oznaczało najpierw drążek, na który nawinięty był zwój, z którym melodos stawał przed wiernymi, później zwój pisma z pieśnią religijną, wreszcie samą pieśń religijną^[14]. Stanąwszy przed słuchaczami Roman śpiewał najpierw „wstęp” (proojmion), mający formę modlitwy lub błagania, w którym zapowiadał temat homilii i wyjaśniał refren, który powtarzano chóralnie na końcu każdej recytowanej przez niego strofy^[13].

Kontakion mógł mieć od 18 do 24 strof o stałej strukturze, biorąc pod uwagę liczbę sylab, miejsce akcentu w wersie, układ syntaktyczny. Historycznie rzecz ujmując, kontakia powstały z łączenia nierównozgłoskowych tropariów – krótkich pieśni liturgicznych wplatanych między lekcje Ewangelii. Strofy kontakionu nazywano dlatego tropariami albo częściej òjkoj. Pierwsza strofa, allometryczna, nosiła nazwę kukúllion (czapka, kaptur)^[14]. Kolejne naśladowały układ kukúllionu. Każdą strofę kończył refren (efymnion), najczęściej taki sam dla uzyskania poetyckiej jednolitości, zwieńczony aklamacją: „alleluja” lub „hosanna”. Początkowe litery strof tworzyły akrostych – imię autora, często poprzedzone słowem „pokorny”^[13]. Szczególnie ulubioną strofę kontakionu, hirmos (hejrmόs), poeta przenosił jako pierwszą strofę do nowo tworzonego kontakionu. Kontakia skomponowane na podstawie kilku hirmosów określano nazwą idomela^[12].

Roman odziedziczył tę formę wyrazu poetyckiego po swoich poprzednikach z końca V wieku. Kontakia miały charakter liryczno-dramatyczny, posiadały również partie narracyjne, ponieważ często stanowiły rodzaj katechezy. Melodos ozdabiał je figurami retorycznymi: apostrofami, pytaniami, ozdobnikami krasomówczymi. Często zawierały partie dialogowe, a czasem całe były pełnym ekspresji dramatycznej dialogiem^[12]. Przykładem może być kontakion Romana przeznaczony na Piątek Męki Pańskiej, będący dialogiem Matki Bożej z Synem. Maryja mówi do Jezusa: Dokąd zdążasz Synu? / Dlaczego tak szybko kończysz bieg swego życia? / Nigdy nie przypuszczałam Synu, że zobaczę Cię w takim stanie / i nigdy nie wyobrażałam sobie, że do takiego stopnia posuną się w swej złości niegodziwi ludzie / by podnieść na Ciebie rękę wbrew wszelkiej sprawiedliwości. Na co Jezus odpowiada: Dlaczego płaczesz moja Matko? (…) Czyż nie powinienem cierpieć? Czy nie powinienem umrzeć? / Jakże mógłbym zbawić Adama?. Pociesza swą matkę, przypomina jej o swej roli w dziejach zbawienia: Odsuń się Matko, odsuń od siebie Twoje cierpienie: / nie przystoi Ci zawodzenie, ponieważ zostałaś nazwana »łaski pełną« (Maryja u stóp krzyża 1-2; 4-5)^[15].

Według legendy Roman napisał w ciągu swego życia około 1000 kontakiów. Z jego obfitej twórczości zachowało się do czasów obecnych 88 utworów^[c], jednak autentyczność niektórych jest sporna. 34 zachowane kontakia (największa grupa) traktują o Chrystusie. Należą do nich utwory: O Zmartwychwstaniu, Na Sąd Ostateczny, Do Marii Panny pod Krzyżem, O zdradzie Judasza, Do Czterdziestu Męczenników. Wiele kontakiów jest poświęconych uroczystościom świątecznym roku kościelnego, postaciom patriarchów, proroków, świętych Starego i Nowego Zakonu, przypowieściom ewangelicznym, żywotom męczenników. Spotykane są utwory nawiązujące do homilii Ojców Kościoła, zwłaszcza Grzegorza z Nazjanzu, Grzegorza z Nyssy, Efraima, Bazylego Wielkiego, Bazylego z Seleucji. Nie brak również polemik z herezjami oraz ataków na kult pogański, być może związanych z zamknięciem Akademii Platońskiej^[16].

Roman Pieśniarz jest też uważany przez większość badaczy za twórcę pieśni do Matki Bożej Akáthistos Hýmnos – najznakomitszego zabytku liturgii bizantyńskiej. Utwór składa się z 24 strof i jest poprzedzony wstępem, który właściwie tworzy dwunastowersową pieśń, troparion, zakończoną aklamacją Witaj (chájre). Strofy tworzą akrostych alfabetyczny, co oznacza, że każda zaczyna się kolejną z 24 liter alfabetu greckiego. Każda z 12 strof parzystych liczy 8 wersów, zawierających w sumie 62 zgłoski i kończy się aklamacją: Alleluja. Strofy nieparzyste liczą sobie po 16 wersów, są podzielone na 28 szeregów o 212 zgłoskach i kończą się aklamacją: Witaj, Panno niepoślubiona!. Strofy nieparzyste składają się z kilkuwersowego wprowadzenia i 12 wersowej litanii, pozdrowienia (chajretismòj), zaczynającego się od słowa Witaj. Pierwsza część hymnu mówi o tajemnicy Wcielenia, o Zwiastowaniu, narodzinach i dzieciństwie Jezusa, ucieczce do Egiptu, druga jest lirycznym uwielbieniem Chrystusa i Jego Matki^[16].

Głównym tematem twórczości Romana jest jedność działania Bożego w dziejach, objawiająca się w harmonii pomiędzy stworzeniem a historią zbawienia, pomiędzy Starym i Nowym Testamentem. Innym ważnym tematem jest ciągłość, jaka istnieje, dzięki Duchowi Świętemu, pomiędzy Chrystusem, który wstąpił do nieba, a apostołami, tworzącymi Kościół, o których mówi: mocą boską zdobyli wszystkich ludzi; / wzięli Chrystusowy krzyż niczym pióro, / posługiwali się słowami niczym siecią i dzięki nim złowili świat, / Słowo było dla nich niczym zaostrzony haczyk, / przynętą stało się dla nich / ciało Władcy wszechświata (Pięćdziesiątnica 2;18)^[17].

Medytując nad osobą Chrystusa Roman podkreśla, że jest On prawdziwym człowiekiem i prawdziwym Bogiem, jedną osobą, syntezą stworzenia i Stwórcy. Chrystus był człowiekiem, ale był również Bogiem, /, ale nie podzielonym na dwoje: jest Jednym, Synem Ojca, który jest Jeden (Męka 19). Roman Melodos pozostaje też głęboko związany z Matką Bożą – jej zawdzięcza dar poetycki, wspomina ją na końcu prawie wszystkich hymnów i jej dedykuje swoje najpiękniejsze utwory: Boże Narodzenie, Zwiastowanie, Boskie Macierzyństwo, Nową Ewę^[18].

W swoim nauczaniu moralnym nawiązuje do Sądu Ostatecznego (Dziesięć panien). Prowadzi słuchaczy do konfrontacji z prawdą o sprawiedliwym Sędzi i zachęca do nawrócenia. W Weselu w Kanie i Dziesięciu pannach podkreśla pierwszeństwo miłości przed wstrzemięźliwością^[18]: dziesięć panien posiadało cnotę nienaruszonego dziewictwa, / w przypadku pięciu ta trudna próba okazała się bezowocna. / Inne zajaśniały dzięki lampom miłości do ludzkości, / dlatego Oblubieniec je zaprosił (Dziesięć panien 1)^[19].

Utwory Romana odznaczają się niezwykle kunsztowną formą. Poeta dzieli wersy na równomierne szeregi, wykazuje niezwykłą inwencję w budowie zwrotek, łączy je w wielopiętrowy układ, w którym troparia tworzą kontakia, a te wieloczęściowe hymny. Posługuje się zróżnicowanymi formami: narracją, liryką, dialogiem, dramatem; różnorodnymi środkami wyrazu: sięga po śmiałe porównania, antytezy przeplatane sentencjami, stopniowanie napięcia dramatycznego, refleksje dogmatyczne, polemikę, nauki moralne^[20].

W twórczości swojej używa bogatego, obrazowego języka potocznego, żywej koine bizantyńskiej VI wieku, nieco uwznioślonej poprzez zapożyczenia z greki klasycznej i hebrajskiego biblijnego^[20]. Przykładem obrazowości jego języka może być fragment kontakionu Ofiarowanie w świątyni, w którym nazywa Pana Jezusa: źródłem, które nie parzy i światłem przeciw ciemnościom i mówi Pałam pragnieniem trzymania Cię w dłoni jak lampę; / kto bowiem nosi latarnię pośród ludzi jest oświetlany, nie parząc się. / Oświeć mnie zatem, Ty który jesteś niegasnącą Lampą (Ofiarowanie w świątyni 8). W jednym z utworów prosi uczyń jasnym mój język, o mój Zbawco, otwórz moje usta, /, a po ich napełnieniu przeszyj moje serce, by moje czyny / były zgodne z moimi słowami (Posłannictwo apostołów 2)^[17].

Artystyczna forma kontakionu wykształciła się pod koniec V wieku. W VI stuleciu tworzyli kontakia: cesarz Justynian I, Anastazy Kyriak, święta Marta, matka świętego Symeona Słupnika Młodszego. Do prawdziwego rozkwitu doprowadził jednak ten gatunek literacki dopiero Roman Pieśniarz^[12]. Ten niezwykły wybuch poetyckiego talentu u początków poezji bizantyńskiej bywa porównywany z pojawieniem się Homera u zarania literatury greckiej czy Dantego u początków literatury włoskiej^[8]. Po Romanie nie było już w poezji bizantyńskiej innych równie wybitnych twórców kontakiów, pod koniec VII wieku wraz z twórczością Andrzeja z Krety pojawił się nowy gatunek literacki – kanon^[21].

Jedni widzą w Romanie najwybitniejszego poetę bizantyńskiego^[22], inni najwybitniejszego bizantyńskiego hymnografa^[23]. Roman bywa też porównywany do najwybitniejszych twórców liryki chóralnej starożytności: Pindara (518-446) – mistrza liryki chóralnej Grecji epoki klasycznej i Prudencjusza (348-ok. 405) hiszpańskiego twórcy łacińskich, i horacjańskich zarazem, hymnów chrześcijańskich^[20].

Patriarcha Eutymiusz powiedział o nim^[11]:

• Roman Melodos, Akatyst, przeł. M. Bednarz, wyd.4, Warszawa 1991.
• Hymn Akathistos, przeł. Wojciech Kania, Tarnów 1982. Głos tradycji t.3.
• Hymnos Akathistos, przeł. M. Bednarz, w: Niepokalana, Hymn Akatyst, O matko kocham Cię, Niepokalana, Kraków 1937, s. 20-53.
• Roman Melodos, Hymn na Boże Narodzenie, przeł. Marek Starowieyski, „Tygodnik Powszechny”, 24-31 XII 1978.
• św. Roman Melodos, Hymn na Boże Narodzenie, w: Verbraken Patrick – Pierre Dom OSB, Starowieyski Marek Ks., Ojcowie Kościoła. Panorama patrystyczna, Warszawa 1991, Wyd. Archidiecezji Warszawskiej, s. 196-202.
• św. Roman Piewca, Hymn na Boże Narodzenie, Hymn Akathistos, przeł. Ks. Marek Starowieyski, Wojciech Kania, w: Pieszczoch Szczepan ks., Patrologia, t.2: Ojcowie mówią, Gniezno 1994, s. 236-238.
• Roman Melodos, Hymn o Zmartwychwstaniu, przeł. Marek Starowieyski, „Tygodnik Powszechny”, 18 IV 1976.
• Roman Melodos, Hymny (wybór), Muza Chrześcijańska, t.3: Poezja grecka i bizantyńska, wstęp i opracowanie Marek Starowieyski, przekład zbiorowy, Kraków 1985, Znak, s. 164-174. Ojcowie Żywi t.12.
• Roman Melodos, Modlitwa do Chrystusa i jego Matki, w: Literatura bizantyńska, wybór tekstów, układ i tłum. Jan Birkenmajer, Wielka literatura powszechna Trzaski, Everta i Michalskigo, Antologia, t. 6, cz.2, Warszawa 1933, s. 853-854.
• Roman Melodos, Modlitwa do Chrystusa i jego Matki, przeł. Jan Birkenmajer, w: Światła ekumeny. Antologia patrystyczna, oprac. Andrzej Bober, Kraków 1965, s. 514-516.
• Roman Melodos, Pieśń o Bożym Narodzeniu, przeł. Jan Birkenmajer, w: Światła ekumeny. Antologia patrystyczna, oprac. Andrzej Bober, Kraków 1965, s. 513-513.
• Roman Melodos, Pieśń o Bożym Narodzeniu, w: Literatura bizantyńska, wybór tekstów, układ i tłum. Jan Birkenmajer, Wielka literatura powszechna Trzaski, Everta i Michalskigo, Antologia, t. 6, cz.2, Warszawa 1933, s. 706.

• Akatyst ku czci Bogurodzicy
• kult świętych
• wstawiennictwo świętych

• Benedykt XVI, Mistrzowie duchowi. Ojcowie i pisarze pierwszego tysiąclecia, Poznań: W drodze, 2009, ISBN 978-83-7033-717-9 .
• H. W. Haussig: Historia kultury bizantyńskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969.
• Oktawiusz Jurewicz (red.), Encyklopedia kultury bizantyńskiej, wyd UW, Warszawa 2002, s. 424.
• O. Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01422-X.
• C. Mango: Historia Bizancjum. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 1997. ISBN 83-85893-91-1.
• Św. mnich Roman Pieśniarz na cerkiew.pl (oprac. Jarosław Charkiewicz).
• R. J. Schork. Typology in the Kontakia of Romanos. „Studia Patristica”. 6 (1962 /Papers presented to the Third International Conference on Patristic Studies held at Christ Church, Part IV Theologica, Augustiniana, Oxford, 1959, ed. F. L. Cross/), s. 210-220. Berlin: Academie-Verlag. 

• Roman Melodos (Pieśniarz) – katecheza Benedykta XVI z 21 maja 2008