Serdecznik pospolity – Wikipedia, wolna encyklopedia

Serdecznik pospolity

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	serdecznik
Gatunek	serdecznik pospolity
Nazwa systematyczna
Leonurus cardiaca L. Sp. pl. 2:584. 1753
Multimedia w Wikimedia Commons

Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca L.) – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny jasnotowatych. Nazwy ludowe: gęsia stopa, lisi ogon, lwie serce^[3].

Rodzimy obszar występowania obejmował niemal całą Europę oraz Turcję^[4]. Obecnie rozprzestrzenił się i jest pospolity w całej Ameryce Północnej i Europie, a występuje także miejscowo w Ameryce Południowej i Australii^[5]. W Polsce jest częsty na niżu, rzadki w górach. Dawniej był w Polsce uprawiany jako roślina lecznicza, obecnie występuje jako relikt dawnych upraw^[6]. Status gatunku we florze Polski: najprawdopodobniej kenofit, być może archeofit^[7].

Pokrój

Roślina osiągająca wysokość 30 -150 cm. Z kłącza wyrasta kilka łodyg. Cała roślina jest dość silnie owłosiona i wydziela słaby, nieprzyjemny zapach^[8].

Łodyga

Owłosiona, podłużnie prążkowana, czterokanciasta o szerokości około 1 cm, pusta^[9]

Liście

Dolne liście są jajowatokoliste, dłoniastosieczne, 3– do 5–klapowe, rzadko 7–klapowe, o klapach nieregularnie ząbkowanych. Górne liście są całkowicie lub niewyraźnie trójdzielne, lancetowate o brzegu piłkowanym i nasadzie klinowatej. Górna powierzchnia liści jest zielona, słabo owłosiona, dolna powierzchnia jest jasnozielona, gęsto owłosiona z wyraźnym unerwieniem dłoniastym i siateczkowatym^[9].

Kwiaty

Pojedyncze, drobne kwiaty wyrastają w nibyokółkach w kątach wąskich przysadek, zarówno na głównym pędzie, jak i na rozgałęzieniach. Są to kwiaty grzbieciste; warga górna 2-łatkowa, różowa i na brzegach silnie owłosiona, warga dolna z 3 całobrzegimi łatkami, purpurowo-biała z żółtym odcieniem, czerwono cętkowana. Korona ma długość do 12 mm, jej rurka jest rozszerzona i posiada w gardzieli pierścień włosków. Kielich 5-działkowy i 5-nerwowy, znacznie krótszy od korony. Jego jajowato-trójkątne działki zakończone są szydlasto zakończone. Pręciki dużo dłuższe od korony. W każdym kwiatku cztery wyrastające w jednym rzędzie dwusilne pręciki dłuższe od rurki korony^[6].

Owoc

Rozłupnia rozpadająca się na trójgraniaste rozłupki^[6].

Rozwój

Bylina, hemikryptofit^[7]. Kwiaty słabo przedprątne, kwitną od czerwca do sierpnia^[10], zapylane są głównie przez trzmiele^[11]. Roślina miododajna. Rozmnaża się przez nasiona rozsiewane przez zwierzęta (zoochoria). Wsiane wiosną kiełkują po 20-40 dniach^[11].

Siedlisko

Roślina ruderalna, związana zwłaszcza z osiedlami wiejskimi. Rośnie przy drogach, płotach, na śmietniskach, w zaniedbanych parkach, rzadko na brzegach lasów. Ustępuje wraz z intensyfikacją użytkowania przestrzeni w obrębie terenów zabudowanych^[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Artemisietalia i Ass. Leonuro-Ballotetum (opt.)^[12].

Genetyka i zmienność

Liczba chromosomów 2n = 28^[7]. Występuje w dwóch podgatunkach:

* Leonurus cardiaca L. subsp. cardiaca – podgatunek słabo owłosiony zgiętymi włoskami dług. 0,5 mm, lub prawie nagi, o kielichu kwiatowym długości 3,5-5 mm. Częściej występuje na zachodzie kraju.

* Leonurus cardiaca L. subsp. villosus (Desf. ex. Spreng.) Hyl. – podgatunek silnie owłosiony gęstymi, białymi i odstającymi włosami długości 1-2 mm, o kielichu długości 4,5-8 mm.

Korelacje międzygatunkowe

Na serdeczniku pospolitym pasożytują niektóre gatunki grzybów: Neoerysiphe galeopsidis wywołujący mączniaka prawdziwego i Ramularia lamii powodujący plamistość liści^[13].

Historia wykorzystania

Jako roślina lecznicza serdecznik pospolity znany był już w starożytnej medycynie chińskiej. W Europie Środkowej i Zachodniej był powszechnie w tym celu wykorzystywany od średniowiecza i często uprawiany^[11].

Surowiec zielarski

Ziele serdecznika (Leonuri cardiacae herba) – całe lub rozdrobnione, wysuszone kwitnące części nadziemne o zawartości nie mniej niż 0,2% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd^[9]. Zawiera alkaloidy, garbniki, glikozydy dwuterpenowe (marubinę), glikozydy butadienolidowe, glikozydy irydoidowe, garbniki, cholinę trójterpeny, flawonoidy, kwasy organiczne, sitosterole, olejki eteryczne, sole mineralne^[11]. Związki czynne mają działanie podobne do kozłka lekarskiego, ale słabsze^[3].

Działanie

Uspokajające i regulujące pracę serca, ściągające, przeciwskurczowe, obniżające ciśnienie krwi, słabo moczopędne i wiatropędne. Wewnętrznie alkoholowy wyciąg stosowany jest przy dolegliwościach ze strony układu pokarmowego; bólach brzucha (zmniejsza skurcze jelit), wzdęciach, zaparciach, biegunkach. Używany jest przez kobiety w okresie przekwitania, przy nadmiernej pobudliwości nerwowej, bezsenności, lęku, histerii, skłonności do płaczu, a także przy dusznościach, bólach i zawrotach głowy, bolesnym miesiączkowaniu i nadciśnieniu. Zewnętrznie może być używany do przemywania ran i oparzeń^[11].

Zbiór i suszenie

Zbiera się pod koniec kwitnienia rośliny pędy boczne i szczytowe o długości ok. 25 cm. Suszy w przewiewnym i zacienionym miejscu (temperatura nie może przekroczyć 35 °C). Po wysuszeniu odrzuca się grubsze kawałki łodygi^[14]. Roślina czasami porażana bywa przez mączniaka prawdziwego, co powoduje, że wygląda, jak obsypana mąką. Takich roślin nie należy zbierać^[3].

• Dawniej używany był przez kobiety karmiące do wzmożenia laktacji^[3].
• Czasami był dawniej używany do otrzymywania ciemnooliwkowego barwnika do tkanin^[3].