Skrzydlate słowa – Wikipedia, wolna encyklopedia

Skrzydlate słowa, skrzydlate wyrazy^[1] lub skrzydlate wyrażenia^[2][3] (gr. ἔπεα πτερόεντα, epea pteroenta)^[4] – często przytaczane wypowiedzi (uważane za cytaty), których autorstwo lub okoliczności powstania da się ustalić^[5][6].

Pochodzą ze źródła historycznego lub literackiego^[7]. Są obrazowe, barwne i aluzyjne. Mają charakter frazeologizmów; pełnych zdań lub mniejszych połączeń wyrazowych^[8]. Skrzydlate słowa zazwyczaj składają się z niewielu komponentów (zwykle od jednego do czterech wyrazów)^[9]. Niektóre teorie za skrzydlate słowa i frazeologizmy uznają tylko takie cytaty, których autorstwo zostało zapomniane lub nie jest uświadamiane^[10][11]. Wśród skrzydlatych słów są również takie, które nie przybierają postaci cytatów^[5].

Skrzydlate słowa funkcjonują w różnych sytuacjach komunikatywnych, nie tylko w określonym kontekście, związanym z ich genezą^[11]. Ich pole semantyczne oprócz warstwy dosłownego znaczenia (denotacji) obejmuje warstwę konotacyjną. Oznacza to, że aby zrozumieć sens skrzydlatego słowa w kontekście wypowiedzi, odbiorca powinien znać treści nadpisane na nich kulturowo^[12] . Na przykład znaczenie tytułu Jesień średniowiecza (1919) nie kończy się na znaczeniu dosłownym, a więc pory roku w średniowieczu, ani nawet na metaforze schyłku wieków średnich. Przenośnia ta przywołuje na myśl również jej autora, Johana Huizingę (a także fragment polskiego tłumaczenia dialogu z filmu Pulp fiction).

Metaforyczne sformułowanie „skrzydlate słowa” wywodzi się z greki^[10][4]. Występuje w eposach Homera i wskazuje na charakter ludzkiego słowa, które może „lecieć od ust do ust”^[10] lub „z ust do uszu słuchającego”^[4]. Wyrażenie to przybrało charakter międzynarodowy i przedostało się do różnych języków, np. słow. okrídlené slova (okrídlené výrazy), ang. winged words, niem. geflügelte Worte, ros. крылатые слова (kryłatyje słowa)^[7]. W Polsce termin „skrzydlate słowa” pojawił się w 1958 r.^[13] Inne propozycje spolszczeń epea pteroenta to „lotne słowa” i „uskrzydlone słowa”^[14].

Skrzydlatymi słowami bywają pełne zdania oraz mniejsze konstrukcje wyrazowe^[8]. Są to te fragmenty wypowiedzi, które utrwaliły się w obiegu językowym jako „czyjeś słowa”^[15]. Jako skrzydlate słowa mogą funkcjonować między innymi teksty takie jak:

• cytaty – np. biblizmy (Cenniejsi jesteście niźli wróble), cytaty z literatury (mędrca szkiełko i oko), z filmów (Ciemność, widzę ciemność), piosenek (All you need is love), wypowiedzi znanych osób (Nie chcę, ale muszę);
• tytuły – np. książek (Paragraf 22) lub filmów (Zezowate szczęście);
• popularne slogany, hasła i reklamy – np. Reklama jest dźwignią handlu, Cukier krzepi, A łyżka na to: Niemożliwe!, A świstak siedzi i zawija je w te sreberka, Z pewną taką nieśmiałością…^[16];
• imiona lub nazwiska postaci fikcyjnych używane zamiast rzeczowników pospolitych – np. Batman, Raskolnikow, Mała Mi, Wielki Brat;
• autorskie terminy i pojęcia – np. era atomu, globalna wioska, zasada nieoznaczoności.

Na to, czy dany cytat stanie się skrzydlatym słowem, wpływ mogą mieć: schemat rytmiczny; umiejscowienie na początku lub na końcu utworu; efekt zaskoczenia; werbalizacja pewnych sensów, których nie było wcześniej w zbiorze pojęć używanych w danej wspólnocie, a wobec których pojawiło się zapotrzebowanie^[17].

W Polsce sformułowanie „skrzydlate słowa” zaczęło się upowszechniać dopiero pod koniec lat 50. dwudziestego wieku, dzięki Henrykowi Markiewiczowi, który opublikował w tygodniku „Przekrój” cykl artykułów pt. Kto tak powiedział?, czyli skrzydlate słowa literatury polskiej, w których wymieniane były najbardziej znane cytaty m.in. z literatury, filmu, historii^[18]. Dzięki serii artykułów o tym nagłówku, termin „skrzydlate słowa” upowszechnił się najpierw wśród czytelników „Przekroju”, a potem wśród większej grupy użytkowników języka. W 1968 roku hasło „skrzydlate słowa” pojawiło się w słowniku – zostało zdefiniowane w II tomie Słownika frazeologicznego języka polskiego Stanisława Skorupki (Warszawa 1967–1968) jako utarte wyrażenia i zwroty, utarte przenośnie. W 1990 roku wydany został słownik Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego pt. Skrzydlate słowa, w którym zgromadzone zostały tysiące powtarzanych cytatów, sloganów i tytułów (wydanie z 2005 liczy ich 16 tysięcy). Słownik ten był kilkakrotnie rozbudowywany i wznawiany (w 1998, 2005 i 2007 roku), a w 2012 nakładem Wydawnictwa Literackiego ukazała się jego druga część zawierająca 4545 haseł nie uwzględnionych w wydaniach wcześniejszych. W ten sposób skrzydlate słowa zyskały w Polsce status terminu.

Skrzydlate słowa to kalka niemieckiego sformułowania geflügelte Worte, którym Georg Büchmann w 1864 r. zatytułował niemiecki zbiór skrzydlatych słów. Do dzisiaj zbiór ten uzupełniano i wydano ponad 40 razy. To dzięki Büchmannowi termin zaczął być tłumaczony na inne języki i zauważono jego przydatność językową. Büchmann znalazł to określenie u Homera. W Iliadzie i Odysei wielokrotnie mówi się o lotnych, uskrzydlonych, skrzydlatych słowach (epea pteronea), które rozchodzą się pomiędzy ludźmi w zaskakującym tempie. Przenośnię tę stosował również Heinrich von Meissen w XIV wieku, w XVIII wieku – Friedrich Klopstock, a w 1838 r. – Thomas Carlyle w eseju o Walterze Scotcie, ale nie był to jeszcze wtedy termin literacki.

W Polsce w odleglejszej przeszłości metaforę skrzydlatych słów stosowali m.in. Piotr Chmielowski i Tadeusz Boy-Żeleński, ale cały czas były to tylko poetyckie metafory, a nie użycie we współczesnym rozumieniu^[18].

Ponieważ „skrzydlate słowa” to termin rozpowszechniony, da się stwierdzić okoliczności jego powstania w języku, jest obrazowy, barwny i aluzyjny, więc można sam termin zaliczyć do zbioru skrzydlatych słów.

Skrzydlate słowa są dość elastycznymi jednostkami języka. Oznacza to, że możliwe jest modyfikowanie ich struktury (np. Przeminęło z wiadrem, Miłość ci wszystko wypaczy) czy znaczenia (A jednak się kręci! – w odniesieniu do ekonomii, Gwiezdne wojny – jako kłótnia celebrytów), a mimo to nie przestają być one dla czytelników aluzyjne i czytelne. Skrzydlate słowa są strukturalnie modyfikowane w 50–90% wypadkach ich użycia^[19]. Możliwość modyfikacji skrzydlatych słów i twórczego ich użycia, sprawia, że sformułowania te, choć ze względu na swoje rozpowszechnienie są znane wszystkim, to szybko się nie nudzą. Większość z nich jest zapamiętywana zgodnie z wersją pierwotną, dla części skrzydlatych słów częściej pamiętane są formy zmodyfikowane (np. „a tu rzeczywistość skrzeczy” zamiast „a tu pospolitość skrzeczy”). W niektórych przypadkach wyrażenie nie pojawia się w tekście źródłowym, natomiast upowszechnia się jako skrót dłuższego cytatu lub jako wyrażenie oddające sens cytatu (np. „król jest nagi” wobec cytatu z baśni Andersena Nowe szaty króla: „Popatrzcie, przecież on jest nagi, powiedziało jakieś dziecko”)^[20].

W XX wieku źródłem skrzydlatych słów były głównie środki masowego przekazu (prasa, telewizja) oraz szkolne lektury, w XXI wieku ich źródłem stają się reklamy, teksty piosenek oraz wypowiedzi polityków^[21]. Skrzydlate słowa ze względu na swoją aluzyjność, obrazowość i metaforyczność są chętnie używane jako nagłówki artykułów prasowych.

Do zbiorów polskich skrzydlatych słów należy zaliczyć 500 zdań polskich Jerzego Bralczyka (2015)^[22], Leksykon polskich powiedzeń historycznych Macieja Wilamowskiego, Konrada Wnęka i Lidii A. Zyblikiewicz (1998) z około 250 przykładami^[23] czy Szkice o skrzydlatych słowach Wojciecha Chlebdy (2005)^[12] .

Część przytaczanych powiedzeń dotyczy okresu zaborów, dążenia do zachowania tożsamości narodowej, do uzyskania niepodległości, przywiązania do ojczyzny, która nie miała wtedy kształtu państwowego. Są to: Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy; Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek (C. K. Norwid: „Memoriał o młodej emigracji” z r. 1850); Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie; walki z germanizacją: Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród! („Rota” M. Konopnickiej z r. 1908), wreszcie dumy z bycia Polakiem: Kto ty jesteś, Polak mały (Władysław Bełza, „Katechizm polskiego dziecka” z r. 1900). Rozczarowanie bierną postawą Polaków i zaprzepaszczonymi szansami wyraża: Miałeś chamie, złoty róg! (S. Wyspiański). I przewrotne, dalekie od gloryfikowania wojny: Jak to na wojence ładnie, kiedy ułan z konia spadnie! – piosenka z czasów powstania styczniowego. Negatywny wydźwięk ma powiedzenie z XVII wieku: Nierządem Polska stoi.

Do okresu międzywojennego (1918–1939) nawiązują takie skrzydlate słowa jak: Ciszej nad tą trumną! (publicysta endecki Stanisław Stroński po zamachu na pierwszego prezydenta niepodległej Polski Gabriela Narutowicza); Chcieliście Polski, no to ją macie (wiersz K. I. Gałczyńskiego „Skumbrie w tomacie” z 1936 r.) wyrażający rozczarowanie sytuacją w Polsce po uzyskaniu niepodległości.

Inne cytaty: Bagnet na broń! (Wł. Broniewski); Nie oddamy płaszcza, nawet guzika nie oddamy (słowa marszałka Edwarda Rydza Śmigłego z 1939 r.), a do przeszłych i tragicznych wydarzeń z drugiej wojny światowej odnoszą się słowa: Ludzie ludziom zgotowali ten los (Z. Nałkowska, 1946). Znalazło się też miejsce dla skierowanego do niemieckich duchownych orędzia biskupów z lat 60. XX wieku: Przebaczamy i prosimy o przebaczenie. Tym razem jest to pozytywne przesłanie, nawiązanie do zgody, do pojednania. Bardziej uniwersalny charakter ma zdanie: Niech prawo zawsze prawo znaczy, a sprawiedliwość – sprawiedliwość (J. Tuwim, Kwiaty polskie).

Kultury, szkolnictwa, języka dotyczą powiedzenia z dalszej przeszłości: A niechaj narodowie wżdy po stronne znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają; Zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie (parafraza dokonana przez Stanisława Staszica w 1787 r. zdania z aktu fundacyjnego Akademii Zamoyskiej z r. 1601). Poza tym: Koń jaki jest, każdy widzi (dowcipne hasło z pierwszej polskiej encyklopedii z XVIII w.); Ala ma kota; Myślenie ma kolosalną przyszłość (przewrotny tytuł Studenckiego Teatru Satyryków (STS) z 1955)^[24].

• skrzydlate słowa z literatury niemieckiej
• szlagwort
• buzzword

• Jerzy Bralczyk: 500 zdań polskich. Warszawa: Agora 2015.
• Wojciech Chlebda: Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2005.
• Barbara Komenda-Earle: Sentenz, Maxime, Geflügeltes Wort. Eigenschaften, Erfassungen, Forschungstraditionen, [w:] Docendo discimus – Wörter, Sätze, Grammatik – Professor Ryszard Lipczuk zum 70. Geburtstag gewidmet, red. Joanna Golonka, Barbara Komenda-Earle, Lech Zieliński. Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2019, s. 59–100.
• Ryszard Lipczuk (współpraca: Katarzyna Sztandarska): Geflügelte Worte in Wörterbüchern. Eine Untersuchung zur deutschen und deutsch-polnischen Lexikografie. Hamburg: Verlag Dr. Kovač, 2018 (= Stettiner Beiträge zur Sprachwissenschaft Band 10). ISBN 978-3-8300-9980-2.
• Ryszard Lipczuk: Skrzydlate słowa Polaków. portal Przegląd dziennikarski. [dostęp 2023-06-01]. (pol.).
• Henryk Markiewicz: Skrzydlate słowa. portal Dzieje.pl. [dostęp 2023-06-01]. (pol.).
• Henryk Markiewicz, Andrzej Romanowski: Skrzydlate słowa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990. ISBN 83-06-01141-4.
• Teresa Zofia Orłoś, Joanna Hornik: Czesko-polski słownik skrzydlatych słów. Kraków: Universitas, 1996. ISBN 978-83-7052-373-2. OCLC 845467428.
• Jadwiga Tarsa. Skrzydlate słowa – (nie)stałe elementy pamięci zbiorowej. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 18, s. 171–180, 2017. ISSN 2081-397X. [zarchiwizowane z adresu 2020-04-30]. 
• Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz: Leksykon polskich powiedzeń historycznych. Kraków: Znak 1998.