System Palladiusza – Wikipedia, wolna encyklopedia

System Palladiusza (ros. транскрипционная система Палладия) lub rosyjska transkrypcja sinologiczna – transkrypcja języka chińskiego za pomocą cyrylicy, używana w Rosji. W drugiej połowie XIX wieku podwaliny pod nią położył archimandryta Palladiusz (Piotr Kafarow, 1817–1878), członek rosyjskiej misji w Pekinie i rosyjski sinolog, a także autor nieukończonego słownika chińsko-rosyjskiego, który ostatecznie ukazał się w 1889 roku. Rosyjska transkrypcja nosi jego imię. Oparta jest na niej także rosyjska transkrypcja języków koreańskiego i japońskiego.

Opis transkrypcji Palladiusza, wraz z porównaniem z innymi narodowymi transkrypcjami języka chińskiego (angielskimi, francuskimi, niemieckimi, polskimi), można znaleźć w artykule Witolda Jabłońskiego o transkrypcjach języka chińskiego w Roczniku Orientalistycznym z 1934 roku. Jest tam porównanie z ujednoliconą transkrypcją polską (wówczas przedstawioną jako projekt, ale następnie przyjętej przez Polską Akademię Umiejętności i obowiązującą w polskiej sinologii do końca lat 90., tu dalej w skrócie: PAU).

Zmodyfikowaną, zaadaptowaną (powierzchownie) transkrypcję Palladiusza stosuje się także w piśmiennictwie ukraińskojęzycznym – po mechanicznej zamianie rosyjskiego и na і, ы na и, е na є, э na е oraz ё na ьо.

Przekład z pinyinu na system rosyjski Palladiusza

A
a — а	ai — ай	an — ань	ang — ан
ao — ао
B
ba — ба	bai — бай	ban — бань	bang — бан
bao — бао	bei — бэй	ben — бэнь	beng — бэн
bi — би	bian — бянь	biao — бяо	bie — бе
bin — бинь	bing — бин	bo — бо	bu — бу
C
ca — ца	cai — цай	can — цань	cang — цан
cao — цао	ce — цэ	cen — цэнь	ceng — цэн
ci — цы	cong — цун	cou — цоу	cu — цу
cuan — цуань	cui — цуй	cun — цунь	cuo — цо
CH
cha — ча	chai — чай	chan — чань	chang — чан
chao — чао	che — чэ	chen — чэнь	cheng — чэн
chi — чи	chong — чун	chou — чоу	chu — чу
chuai — чуай	chuan — чуань	chuang — чуан	chui — чуй
chun — чунь	chuo — чуо
D
da — да	dai — дай	dan — дань	dang — дан
dao — дао	de — дэ, ды^[1]	dei — дэй	deng — дэн
di — ди	dia — дя	dian — дянь	diao — дяо
die — де	ding — дин	diu — дю	dong — дун
dou — доу	du — ду	duan — дуань	dui — дуй
dun — дунь	duo — дуо
E
e — э	ei — эй	en — энь	eng — эн
er — эр
F
fa — фа	fan — фань	fang — фан	fei — фэй
fen — фэнь, фынь	feng — фэн, фын	fo — фо	fou — фоу
fu — фу
G
ga — га	gai — гай	gan — гань	gang — ган
gao — гао	ge — гэ	gei — гэй	gen — гэнь
geng — гэн	gong — гун	gou — гоу	gu — гу
gua — гуа	guai — гуай	guan — гуань	guang — гуан
gui — гуй	gun — гунь	guo — го
H
ha — ха	hai — хай	han — хань	hang — хан
hao — хао	he — хэ	hei — хэй	hen — хэнь
heng — хэн	[hm — хм]	[hng — хнг]	hong — хун
hou — хоу	hu — ху	hua — хуа	huai — хуай
huan — хуань	huang — хуан	hui — хой, хуэй, хуй^[2]	hun — хунь
huo — хо
J
ji — цзи	jia — цзя	jian — цзянь	jiang — цзян
jiao — цзяо	jie — цзе	jin — цзинь	jing — цзин
jiong — цзюн	jiu — цзю	ju — цзюй	juan — цзюань
jue — цзюе	jun — цзюнь
K
ka — ка	kai — кай	kan — кань	kang — кан
kao — као	ke — кэ	ken — кэнь	keng — кэн
kong — кун	kou — коу	ku — ку	kua — куа
kuai — куай	kuan — куань	kuang — куан	kui — куй
kun — кунь	kuo — ко
L
la — ла	lai — лай	lan — лань	lang — лан
lao — лао	le — лэ, лы^[1]	lei — лэй	leng — лен
li — ли	lia — ля	lian — лянь	liang — лян
liao — ляо	lie — ле	lin — линь	ling — лин
liu — лю	long — лун	lou — лоу	lu — лу
lü — люй	luan — луань	lüe — люэ	lun — лунь
luo — ло
M
m — м	ma — ма	mai — май	man — мань
mang — ман	mao — мао	me — мэ	mei — мэй
men — мэнь, мынь	meng — мэн, мын	mi — ми	mian — мянь
miao — мяо	mie — ме	min — минь	ming — мин
miu — мю	[mm — мм]	mo — мо	mou — моу
mu — му
N
n — н	na — на	nai — най	nan — нань
nang — нан	nao — нао	ne — нэ, ны^[1]	nei — нэй
nen — нэнь	neng — нэн	[ng — нг]	ni — ни
nin — нинь	ning — нин	niu — ню	nong — нун
nu — ну	nü — нюй	nuan — нуань	nüe — нюэ
nuo — но
O
o — о	ou — оу
P
pa — па	pai — пай	pan — пань	pang — пан
pao — пао	pei — пэй	pen — пэнь	peng — пэн
pi — пи	pian — пянь	piao — пяо	pie — пе
pin — пинь	ping — пин	po — по	pou — поу
pu — пу
Q
qi — ци	qia — ця	qian — цянь	qiang — цян
qiao — цяо	qie — це	qin — цинь	qing — цин
qiong — цюн	qiu — цю	qu — цюй	quan — цюань
que — цюэ	qun — цюнь
R
ran — жань	rang — жан	rao — жао	re — жэ
ren — жэнь	reng — жэн	ri — жи	rong — жун
rou — жоу	ru — жу	ruan — жуань	rui — жуй
run — жунь	ruo — жо
S
sa — са	sai — сай	san — сань	sang — сан
sao — сао	se — сэ	sen — сэнь	seng — сэн
si — сы	song — сун	sou — соу	su — су
suan — суань	sui — суй	sun — сунь	suo — суо
SH
sha — ша	shai — шай	shan — шань	shang — шан
shao — шао	she — шэ	shei — шэй	shen — шэнь
sheng — шэн	shi — ши	shou — шоу	shu — шу
shua — шуа	shuai — шуай	shuan — шуань	shuang — шуан
shui — шуй	shun — шунь	shuo — шуо
T
ta — та	tai — тай	tan — тань	tang — тан
tao — тао	te — тэ	ten — тэнь	teng — тэн
ti — ти	tia — тя	tian — тянь	tiang — тян
tiao — тяо	tie — те	ting — тин	tiu — тю
tong — тун	tou — тоу	tu — ту	tuan — туань
tui — туй	tun — тунь	tuo — туо
W
wa — ва	wai — вай	wan — вань	wang — ван
wei — вэй	wen — вэнь	weng — вэн	wo — во
wu — у
X
xi — си	xia — ся	xian — сянь	xiang — сян
xiao — сяо	xie — се	xin — синь	xing — син
xiong — сюн	xiu — сю	xu — сюй	xuan — сюань
xue — сюэ	xun — сюнь
Y
ya — я	yan — янь	yang — ян	yao — яо
ye — е	yi — и	yin — инь	ying — ин
[yo – ё]	yong — юн	you — ю	yu — юй
yuan — юань	yue — юэ	yun — юнь
Z
za — цза	zai — цзай	zan — цзань	zang — цзан
zao — цзао	ze — цзэ	zei — цзэй	zen — цзэнь
zeng — цзэн	zi — цзы	zong — цзун	zou — цзоу
zu — цзу	zuan — цзуань	zui — цзуй	zun — цзунь
zuo — цзо
ZH
zha — чжа	zhai — чжай	zhan — чжань	zhang — чжан
zhao — чжао	zhe — чжэ	zhei — чжэй	zhen — чжэнь
zheng — чжэн	zhi — чжи	zhong — чжун	zhou — чжоу
zhu — чжу	zhua — чжуа	zhuai — чжуай	zhuan — чжуань
zhuang — чжуан	zhui — чжуй	zhun — чжунь	zhuo — чжо

Palladyzmy, czyli niepoprawne sinicyzmy w tekstach polskich

Z języka rosyjskiego, poprzez transkrypcję o. Palladiusza, trafiła do języka polskiego seria błędnych sinicyzmów (niezgodnych z rzeczywistą fonetyką języka chińskiego), m.in. żeńszeń (zamiast poprawniejszego: żenszen, pinyin: renshen), Tiańszań (wyparte dziś przez poprawne Tienszan, pinyin: Tian Shan), hunwejbini (zamiast poprawniejszego: hungwejpingowie, pinyin hongweibing), chunchuz, czy nawet koreańskie Phenian (zamiast poprawnego: Pjongjang, czytane: "pchiong-jang" – NB. czytanie: "fenian" jest podwójnym błędem – interpretowania że ph należy czytać jak francuskie "ph", tymczasem język koreański w ogóle nie posiada dźwięku f).

Na przełomie XIX i XX wieku korzystanie z niej było popularne wśród polskich autorów piszących o Chinach, którzy wiedzę często czerpali z drugiej ręki z rosyjskich źródeł. Na przykład częściowo na niej oparty jest zapis terminologii chińskiej (nazw własnych) w powieści przygodowej o Chinach Wacława Sieroszewskiego pt. "Zamorski diabeł (Jan-Gui-Tzy)". Także imiona chińskie w pracach o kulturze i filozofii Wschodu Stanisława Jedynaka – oparte w całości na literaturze rosyjskojęzycznej – są naszpikowane "palladyzmami", czyli takimi błędnymi spolszczeniami za pośrednictwem rosyjskiego. Palladyzmy mają się dobrze także w literaturze przełomu XX i XXI wieku, por. np. Konrad T. Lewandowski, Zderzenie z legendą, "Fantastyka – wydanie specjalne", nr 3 (20) 2008, s. 35-45.

Każdy system transkrypcji jakiegoś języka źródłowego (A) na jakiś język docelowy (B) jest systemem zamkniętym i specyficznym i nie da się go łatwo "przełożyć" na język trzeci (C) z użyciem normalnego systemu transkrypcji języka B na język C. Konwencje systemu transkrypcji często – aby oddać dźwięki niewystępujące w języku docelowym – są niezgodne z normalną ortografią języka docelowego lub przynajmniej wykorzystują zestawienia liter normalnie w języku B niewystępujące. Interpretowanie transkrypcji Palladiusza jak normalnej ortografii rosyjskiej i stosowanie do niej zwykłych zasad transkrypcji czy transliteracji języka rosyjskiego na język polski – jest wielkim nieporozumieniem; przy czym należy zwrócić uwagę, że jeszcze większe przekłamania mogą wystąpić w przypadku kalkowania zachodnich transliteracji z uwagi na większe różnice w brzmieniu pomiędzy językami francuskim czy angielskim i polskim.

System Palladiusza posiada wiele specyficznych konwencji, niezgodnych z normalną ortografią rosyjską (np. чж, цз, юй). Dodatkowo jedna z nich została zlikwidowana wskutek reformy ortografii rosyjskiej z 1918, poprzez likwidację pisania tzw. twardego znaku -ъ kończącego słowa, wprowadzając w ten sposób ułomność (asymetrię) do oryginalnej koncepcji Palladiusza. Chodzi o różnicowanie chińskiego -ng i -n przy pomocy odpowiednio rosyjskiego -нъ i -нь (język rosyjski nie zna dźwięku [ng]) – co dziś jest oddawane przez -н i -нь.

Poprawne polskie sinicyzmy (zapożyczenia z języka chińskiego w języku polskim) powinny być jakimś kompromisem między fonetyką chińską a fonetyką polską, bez interwencji języka pośredniczącego. "Palladyzmy" (podobnie jak "wade-giles-izmy") tego kryterium nie spełniają.

Typowe palladyzmy

Typowe skutki błędnej interpretacji transkrypcji Palladiusza to:

używanie spółgłosek dźwięcznych na chińskie nieprzydechowe a bezdźwięcznych na chińskie przydechowe (np. stosowanie b i p zamiast odpowiednio p i p’, stosowanych w transkrypcjach polskiej, angielskiej czy francuskiej) – można to dzisiaj – w kontekście coraz powszechniejszego stosowania transkrypcji pinyin uznać za poprawne;
używanie nieznanego językowi chińskiemu dźwięku [ń] w wygłosie (zamiast poprawnego n; u Palladiusza -нь) i w zamian stosowanie n zamiast ng w wygłosie (u Palladiusza oryginalne -нъ, współczesne -н)
pisanie ch zamiast h w nagłosie;
interpretowanie л jak polskiego ł (teatralnego lub kresowego), zaś л przed я, ю, е czy ё – jak l (rozróżnienie nieznane językowi chińskiemu), czyli pisanie łao w miejsce Palladiusza лао zamiast poprawnego lao, oraz pisanie lao w miejsce Palladiusza ляо, zamiast poprawnego liao;
pisanie -y w miejsce -i po spalatalizowanej spółgłosce c’ (pinyin: q, PAU: ts’ lub k’ [zależnie od etymologii]) – wskutek interpretowania litery и po ц jako odpowiadającej polskiej głosce y, zgodnie z normalną wymową (i ortografią) rosyjską, nie zauważając, że u Palladiusza – wbrew ortografii rosyjskiej – występuje też kombinacja цы;
pisanie je/ie w miejsce jo/io (wskutek zapisywania oryginalnego ё Palladiusza jak е, czyli opuszczając dwie kropki, zgodnie z normalną, codzienną praktyką języka rosyjskiego – przykładem palladyzm: Phenian);
pisanie sylab ly (lub ły), dy i ny zamiast poprawnych le, de i ne w sytuacjach sylab nieakcentowanych, beztonowych (u Palladiusza odpowiednio: лы, ды i ны);
używanie zbitki czż (ros. чж), zamiast poprawniejszego cz lub dż (PAU: cz, pinyin: zh);
używanie zbitki cz (c+z; ros. цз; skutkującej interpretowaniem tego przez czytelnika jako polskie cz [č] !), zamiast poprawniejszego c lub dz (PAU: ts, pinyin: z), względnie zamiast poprawniejszego ć lub dź (PAU: ts lub k przed -i lub -ü, pinyin: j);
stosowanie -j- w środku wyrazu, zamiast zmiękczającego -i- przed samogłoską, jako interpretacja rosyjskich samogłosek prejotowanych, np. Palladiusza сяо pisane po polsku sjao zamiast siau (PAU: siao lub hiao [zależnie od etymologii]; pinyin: xiao);
pisownia hoj lub choj zamiast poprawniejszego huj (PAU: huei; pinyin: hui) [w tym wypadku zarówno хой Palladiusza jak i huei PAU służą unikania skojarzeń z wulgaryzmem];
pisanie juj zamiast jü, -ju zamiast -ü (u Palladiusza: -юй, pinyin -ü lub -u zależnie od kontekstu);
niepisanie nagłosowej spółgłoski w (ang. w = pol. ł potoczne) przed u (u Palladiusza у, pinyin i PAU: "wu").

Przypisy

↑ ^a ^b ^c W sylabach nieakcentowanych, beztonowych.
↑ Dwie pierwsze wersje eufemistyczne, gdyż trzecia (prawidłowa) jest w języku rosyjskim wulgaryzmem. Z podobnych względów w polskiej transkrypcji PAU używa się wariantu huei.

Bibliografia

Witold Jabłoński, Polska transkrypcja pisma chińskiego, „Rocznik Orientalistyczny” X (1934), s. 81–121.
Klaus Kaden, Die wichtigsten Transkriptionssysteme für die chinesische Sprache, VEB Enzykopädie Verlag, Leipzig 1975, 1983.
Mieczysław Jerzy Künstler, Uwagi tłumacza do przekładu, [w:] Stephan Schumacher, Gert Woerner (red.), Encyklopedia mądrości Wschodu: buddyzm, hinduizm, taoizm, zen, Warszawski Dom Wydawniczy, Warszawa 1997, s. VIII–XI.

[beztonowe-1] W sylabach nieakcentowanych, beztonowych.

[2] Dwie pierwsze wersje eufemistyczne, gdyż trzecia (prawidłowa) jest w języku rosyjskim wulgaryzmem. Z podobnych względów w polskiej transkrypcji PAU używa się wariantu huei.

[1]

[2]

Główne	Bopomofo (ㄅㄆㄇㄈ) albo Zhuyin zimu (chińska) Pinyin (拼音, chińska znakami łacińskimi, na bazie angielskiej) Wade-Giles (angielska) Othmar-Lessing (niemiecka) Vissière albo EFEO (francuska) Palladiusz (Палладий, rosyjska cyrylicą)
Pomniejsze	Gwoyeu Romatzyh (chińska literami łacińskimi, na bazie angielskiej) Yale (amerykańska) Haenisch (niemiecka) Piasek (niemiecka) Harbińska (polska) Gawlikowski (polska) Jyutping (chińska literami łacińskimi, na bazie IPA) Pinyin kantoński (chińska literami łacińskimi, na bazie IPA) włoska esperancka czeska węgierska chorwacka