Szachy (poemat) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Szachy

Strona tytułowa wydania z 1585 roku
Autor	Jan Kochanowski
Typ utworu	poemat heroikomiczny
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Kraków
Język	polski
Data wydania	między 1562 a 1566
Wydawca	Maciej Wirzbięta
Teksty w Wikiźródłach

Szachy – poemat heroikomiczny Jana Kochanowskiego zadedykowany Janowi Krzysztofowi Tarnowskiemu. Utwór opublikowano w Krakowie pomiędzy 1562 a 1566 rokiem (drukarnia Macieja Wirzbięty^[1]), powstał najprawdopodobniej podczas pobytu poety w Padwie lub we wczesnym okresie dworskim. Pierwowzorem utworu był włoski poemat Marca Girolamo Vidy Scacchia ludus (Gra szachowa, 1527).

Poemat przełożył prozą na język francuski Frédéric Alliey w 1851, a w 1787 ukazały się fragmenty Szachów w języku niemieckim. Egzemplarz drugiego wydania Szachów (z 1585) przechowywany jest w Bibliotece Kórnickiej^[1].

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Pozycja figur na szachownicy w końcowym fragmencie poematu Kochanowskiego. Posunięcie czarnych^[2].

Król duński Tarses chciał wydać za mąż swoją córkę Annę, nie mógł jednak dokonać wyboru wśród kandydatów. Ostatecznie pozostali dwaj najwytrwalsi rycerze: Fiedur i Borzuj. Aby nie doprowadzić do krwawego pojedynku nakazał im rozegrać partię szachów o rękę królewny. Rozgrywka toczyła się przez wiele dni. Serce królewny skłaniało się wyraźnie w kierunku Fiedura, jednakże ten zaczynał przegrywać. Dziewczyna zakradła się więc nocą do pokoju z szachownicą, aby zmienić położenie figur, ale okazało się, że komnata jest pilnie strzeżona. Ostatecznie więc udzieliła rady kochankowi, doprowadzając dzięki temu do zwycięstwa:

I rzecze: "Dobry Rycerz jest od zwady,

Popu też nieźle zachować od rady;

Dać za miłego wdzięczną rzecz nie szkodzi,

Piechota przedsię jako żywo chodzi".

Obróci Rochu na Króla rogami,

Sama wynidzie zalawszy się łzami.

Anna polecała więc swojemu wybrańcowi, aby poświęcił wieżę, a grał pionkami zachowując skoczka i gońca. Takie rozwiązanie problemu było znane już w średniowiecznej tradycji szachowej jako problemat Dilaram^[2]. Dla czytelnika współczesnego Kochanowskiemu podpowiedź królewny była zrozumiała, jednak współcześnie – ze względu na rozwój szachów, a zwłaszcza terminologii tej gry – jest już trudna do odczytania^[2].

Vida umieścił akcję swojego poematu na górze Olimp, gdzie partię szachów rozgrywali Apollo i Merkury (zwycięzca gry). Włoski poeta zastosował chwyt polegający na skontrastowaniu reguł przynależnych eposowi bohaterskiemu o rodowodzie homerycko-wergiliańskim z niskim tematem – rozgrywką szachową. Kochanowski uzyskał ten efekt poprzez rozbudowane opisy scen batalistycznych pomiędzy drewnianymi figurami szachowymi (od wersu 139 do 454). Narrator, emocjonalnie zaangażowany w toczącą się walkę, jest (podobnie jak w poemacie Vidy) utożsamiany z autorem – poetą^[3]. Natomiast rozbudowany wątek romansowy odróżnia poemat Kochanowskiego od licznych naśladowców włoskiego twórcy^[4].

• lista dzieł Jana Kochanowskiego

• Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13133-0.
• Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe A-M. oprac. zespół pod kierunkiem Romana Pollaka. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1964.
• Jerzy Ziomek: Renesans. Wyd. XI – 5 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13843-1.

• poemat Szachy w serwisie Polona