Szyszeń sosnowy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Szyszeń sosnowy

Dioryctria simplicella
Heinemann, 1863
Imago w spoczynku
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	motyle
Rodzina	omacnicowate
Podrodzina	mkliki
Plemię	Phycitini
Rodzaj	Dioryctria
Gatunek	szyszeń sosnowy
Synonimy
Dioryctria mutatella Fuchs, 1903 Dioryctria abietella var. mutatella Fuchs, 1903
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Szyszeń sosnowy^[1], omacnica sosnowa^[1] (Dioryctria simplicella) – gatunek motyli z rodziny omacnicowatych i podrodziny mklików. Zasiedla Europę. Gąsienice są fitofagami sosen i świerków.

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1863 roku przez Hermanna von Heinemanna. Jako miejsce typowe wskazano okolice Frankfurtu nad Menem w Niemczech. Jego holotyp zaginął. W 1903 roku Waldemar Fuchs szarą odmianę tego motyla opisał z Brandenburgii pod nazwą mutatella, która obecnie jest uznawana za synonim^[2].

W obrębie swojego rodzaju szyszeń sosnowy tworzy grupę blisko spokrewnionych gatunków (abietella-group) wraz z D. abietivorella, szyszeniem pospolitym (D. abietella), D. assamensis, D. aulloi, D. ebeli, D. mendacella, D. nivaliensis, D. pineae, D. peyerimhofi, D. pinicolella, D. raoi, D. resiniphila, D. stenopterella, D. sysstratiotes i nienazwanym gatunkiem z La Palmy^[2][3]. Molekularna analiza filogenetyczna z 2008 roku oparta na sekwencjonowaniu genów oksydazy cytochromowej potwierdziła monofiletyzm grupy abietella i rozpoznała w niej trzy klady, z których najsilniejsze wsparcie uzyskał klad A obejmujący gatunki północnoamerykańskie, natomiast szyszeń sosnowy utworzył klad B wraz z szyszeniem pospolitym^[3].

Samce osiągają od 10 do 14,5 mm, a samice od 8,5 do 13 mm długości przedniego skrzydła^[2]; rozpiętość skrzydeł wynosi od 21 do 30 mm^[4].

Głowa jest porośnięta łuskami o ciemnoszarych nasadach i jasnoszarych wierzchołkach, wskutek czego ma wygląd szaro nakrapianej. Aparat gębowy zaopatrzony jest w drobne, łuskowate głaszczki szczękowe oraz w głaszczki wargowe o trzecim członie trzykrotnie krótszym od drugiego. Nitkowate u obu płci czułki osiągają około 9,5 mm długości. U samca na czułkach występuje kępka łusek pokrywająca ich czwarty i piąty człon^[2].

Łuski na tułowiu również tworzą szare nakrapianie. Ubarwienie skrzydeł różni się między formą szarawą i czarną. U formy szarawej przednie skrzydło porastają łuski barwy szarej, czarnej, białawej, rdzawoczerwonej i żółtej, formujące nakrapianie oraz wzór z czterema liniami i jedną plamką. Ząbkowana linia przedśrodkowa kontrastuje w dosiebnej z zaciemieniem, a w odsiebnej z czarną kreską. Linia środkowa zachowuje stałą szerokość na całej swej długości i w części odsiebnej kontrastuje z czarną kreską tak szeroką jak ona. Nerkowata plamka środkowa (łac. stigma discalis) ma szarawe zabarwienie i kontrastuje z czarnymi łuskami w części odsiebnej i dosiebnej. Linia zaśrodkowa ma ząbkowanie, w tym jedno szczególnie mocne wcięcie pośrodku, i w części odsiebnej kontrastuje z szarawo nakrapianym zaciemnieniem. Delikatną, czarną linię końcową zwykle nierównomiernie przerywają łuski barwy szarawobiałej. Strzępina jest szarawo nakrapiana. Tylne skrzydło jest szarawobiałe z ciemnoszarym obrzeżeniem i białą strzępiną. U formy czarnej przednie skrzydło jest niemal całkowicie czarne z jasnobeżową strzępiną; wzór reprezentować mogą co najwyżej słabo widoczne plamka nerkowata i linia zaśrodkowa. Występują także formy przejściowe między tymi dwiema^[2].

Odwłok ma ubarwienie szare z rozjaśnionymi tyłami tergitów i jasnoszarymi, ciemno nakrapianymi sternitami. U samca środkowa płytka ósmego sternitu ma wyraźnie wystający wierzchołek. Genitalia samca cechuje unkus o szeroko zaokrąglonym, jajowatym wierzchołku i wypukłych brzegach bocznych, walwa z rejonem oszczecinionym krótszym od mającej zwężony i zaostrzony wierzchołek kosty, kolec przedwierzchołkowy kosty położony blisko jej szczytu, wydłużony i nieco stożkowaty sakulus oraz wyraźnie dłuższe niż połowa długości genitaliów winkulum. Sam fallus ma w swym wnętrzu jeden cierń w ¼ tak długi jak on sam oraz zgrupowanie od 10 do 35 cierni drobniejszych^[2]. Samica ma przewody torebki kopulacyjnej 6,5 raza dłuższe niż szerokie, proste, silnie zesklerotyzowne oprócz wąskiego paska podłużnego w środkowej ⅓ długości, na przedzie rozszerzone i wyposażone w grupę kolców nieosadzonych na własnej sklerotyzacji, w tylnych ⅔ zaopatrzone w colliculum. Przednio-boczne wyrostki tychże przewodów odchodzą po prawej ich stronie^[2].

Pospolity gatunek zasiedlający lasy iglaste i mieszane, wrzosowiska, parki i ogrody^[5].

Gąsienice są fitofagami, żerującymi na głównie na sosnach (w tym pospolitej, czarnej, wejmutce, Banksa i żółtej^[1]), a rzadziej na świerkach. Atakują przegrzybiałe miejsca na zielonych szyszkach i pąkach, a ponadto żerują między korą a bielem pędów rocznych^[1][2][5]. Żerowiska w szyszkach mają postać rowka biegnącego między łuskami w kierunku rdzenia^[1].

Żerowanie gąsienic trwa od lipca do września^[1]. Zimują one w kolebce poczwarkowej^[5]. Imagines są aktywne od lipca do września^[4].

Gatunek palearktyczny, europejski. Wykazany został z Francji, Wielkiej Brytanii (w tym z Anglii i Wysp Normandzkich), Belgii, Luksemburgu, Holandii, Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Danii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i zachodniej Rosji^[6][2]. W wielu krajach, w tym w Polsce, jest pospolity^[2][5]. Ogólnie forma szarawa jest spotykana znacznie częściej niż czarna oraz formy przejściowe^[2].

W gospodarce leśnej gatunek ten uznawany jest za szkodnika sosen. Pojawia się w młodnikach i innych uprawach wcześniej uszkodzonych innymi czynnikami i może być groźny na plantacjach nasiennych. Bywa że współwystępuje ze smolikiem szyszkowcem^[1].