Teresa Grodzińska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Teresa Grodzińska

Data i miejsce urodzenia	20 grudnia 1899 Jaszowice
Data i miejsce śmierci	1 września 1920 Czortowice
Miejsce spoczynku	Cmentarz rzymskokatolicki w Radomiu
Narodowość	polska
Edukacja	Gimnazjum im. Marii Gajl w Radomiu
Rodzice	Feliks Bronisława z d. Arkuszewska
Odznaczenia

Teresa Jadwiga Grodzińska (ur. 20 grudnia 1899 w Jaszowicach^[1], zm. 1 września 1920 w Czortowicach) – polska sanitariuszka, która odznaczyła się bohaterską postawą i zginęła zamordowana podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920. Pośmiertnie została odznaczona Orderem Virtuti Militari, jako pierwsza kobieta w II RP.

Pochodziła ze szlacheckiej rodziny ziemiańskiej Grodzińskich, herbu Kuszaba (Paprzyca)^[2]. Była wnuczką Władysława Grodzińskiego (ur. 1823, zm. 28 marca 1908^[3]), prezesa dyrekcji szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego^[4], a córką Bronisławy Arkuszewskiej oraz Feliksa Grodzińskiego^[5]. Była piątym z kolei dzieckiem małżeństwa^[6].

Jako uczennica Gimnazjum im. Marii Gajl w Radomiu działała w harcerstwie, a w 1915 wstąpiła do tajnej Organizacji Młodzieży Narodowej^[7]. Gimnazjum ukończyła w 1916^[8](według innego źródła w 1918^[7]), a w 1918 rozpoczęła naukę w szkole ogrodniczej w Warszawie. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w czerwcu 1920 przerwała naukę i rozpoczęła praktykę w stołecznym Szpitalu Ujazdowskim mając na celu służbę na froncie jako ochotniczka^[9]. 10 lipca 1920 zgłosiła się do służby na froncie^[10][1]. 21 lipca 1920 została wysłana jako pielęgniarka z kompanią sanitarną 1 Brygady Jazdy^[1][7] w okolice Zamościa^[11]. Następnie została przydzielona do 5. kompanii II batalionu 4 pułku piechoty Legionów^[10][1]. Od 19 sierpnia 1920 uczestniczyła w wojnie w rejonie Hrubieszowa. Podczas odwrotu II batalionu ze wsi Gródek na wschód od Hrubieszowa pozostała z ciężko rannymi żołnierzami, m.in. przeprowadziła wielu z nich przez płonący most na rzece Huczwie, mimo jego ostrzału przez 3 nieprzyjacielskie karabiny maszynowe^[10][7]. 1 września 1920 4 pp Legionów został otoczony przez 1 Armię Konną Siemiona Budionnego^[12]. Teresa Grodzińska nie wycofała się, chcąc kontynuować opiekę nad rannymi żołnierzami i we wsi Stepankowice podczas ich opatrywania została wzięta do niewoli^[10][13]. Została uprowadzona do wsi Czortowice wraz z sanitariuszką Janiną Zdziarską^[13]. Janina Zdziarska zdołała wkrótce uciec^[14].

Grodzińska zginęła 1 września 1920 roku. Nieznane są okoliczności jej śmierci. Według relacji miejscowej ludności Grodzińska miała być zamknięta z jednej chałup. Modląc się głośno, przez kilka godzin broniła się siekierą przed gwałtem. Podczas walki zabiła dwóch Kozaków walczących po stronie bolszewików. Ostatecznie zginęła od ran zadanych szablami^[13].

Jak informuje raport z 11 września 1920, została zamordowana w okrutny sposób. Po późniejszym zajęciu Hrubieszowa i okolic przez wojska polskie i wskazaniu miejsca jej pochówku przez lokalną ludność, z rozkazu dowódcy 35 pułku piechoty zwłoki zostały ekshumowane i sporządzono dokumentację. Oględziny wykazały okaleczenie ciała^[1]. Zwłoki Grodzińskiej zidentyfikowała jej kuzynka Janina, która spostrzegła monogram na strzępie fartucha^[13].

Teresa Grodzińska została pochowana w Chełmie. Następnie odbył się jej oficjalny pogrzeb, zorganizowany z honorami wojskowymi, 18 września 1920 w Radomiu^[15]. W pogrzebie wzięła udział niemal cała ludność miasta, ziemianie z okolic i chłopi z Jaszowic^[16]. Spoczywa na Cmentarzu Rzymskokatolickim w Radomiu przy ulicy Bolesława Limanowskiego^[17].

Do 1932 roku, prawdopodobnie z uwagi na zły stan zdrowia Bronisławy Arkuszewskiej, ukrywano prawdziwe okoliczności śmierci Teresy Grodzińskiej. Przez pierwsze lata podawano, że Grodzińska broniła się samotnie przed bolszewikami, a zginęła od postrzału podczas próby ucieczki. Po 10 sierpnia 1932 roku rodzina Teresy Grodzińskiej przekazała Melchiorowi Wańkowiczowi rzeczywisty opis okoliczności śmierci Grodzińskiej. Sprostowanie ukazało się w felietonie Wańkowicza z 28 sierpnia 1932 roku, opublikowanym w Kurierze Warszawskim^[15].

• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 440^[18] – pośmiertnie za czyny dokonane w okresie służby, ratowanie i prowadzenie rannych podczas odwrotu 22 sierpnia 1920. Teresa Grodzińska została nim odznaczona jako pierwsza w II RP kobieta, na wniosek złożony 11 września 1920 przez pułkowników Mieczysława Smorawińskiego i Michała Żymierskiego) – już w czasie pogrzebu 18 września 1920 w Radomiu, przedstawiciel Wojska Polskiego matce Teresy Grodzińskiej nad trumną Teresy wręczył Krzyż VM. To nadanie potwierdza „Lista odznaczonych krzyżem Virtuti Militari V-ej klasy według wykazów przysłanych do dnia 30 listopada 1920 r. do Adjutantury Generalnej Naczelnego Dowództwa” zamieszczona w „Kalendarzu żołnierskim na rok 1921”, zatwierdzone zostało dekretem Naczelnego Wodza z 28 lutego 1921^[19][20].
• Krzyż Walecznych^[7]
• Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia – pośmiertnie (1935). Uhonorowana została nim wówczas wraz z Prezydentem Ignacym Mościckim, królową Belgów Astrid, żoną Marszałka J. Piłsudskiego Aleksandrą Piłsudską, marszałkiem Senatu Władysławem Raczkiewiczem, kilkoma wojewodami, ministrami i ambasadorami^[21].

21 czerwca 1938 Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości odrzucił wniosek o nadanie jej tego odznaczenia^[22].

Jej krótkie życie i bohaterską śmierć opisywali m.in. Maria Zaleska w książce W okopach. Pamiętnik kobiety-lekarza batalionu (1934)^{[potrzebny przypis]} i Melchior Wańkowicz w felietonach opublikowanych 10 i 28 sierpnia 1932 roku na łamach Kuriera Warszawskiego^[23]. Okoliczności jej śmierci zostały przedstawione w filmie fabularnym Wrota Europy (1999), który powstał na motywach reportażu Melchiora Wańkowicza pt. Szpital w Cichniczach^{[potrzebny przypis]}.

W 1926 na jej cześć w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie umieszczono tablicę pamiątkową i nazwano jej imieniem jedną z sal szpitala^[16].

20 maja 1934^{[potrzebny przypis]} w Zakładach Naukowych Żeńskich Marii Gajl w Radomiu (obecne III Liceum Ogólnokształcące im. płk. Dionizego Czachowskiego) odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona jej^[16] i trzem innym absolwentkom szkoły, które straciły życie pracując jako sanitariuszki^[24]. Tablica ta zaginęła w czasie okupacji niemieckiej^[25]. W związku z obchodami jubileuszu 100-lecia szkoły^{[potrzebny przypis]} tablica ta została odtworzona i uroczyście odsłonięta 17 listopada 2007^[26]. Losy Teresy Grodzińskiej przedstawił spektakl historyczno-literacki Kamienie mówić będą, wystawiony tego dnia w Resursie Obywatelskiej w Radomiu, z udziałem Adama Ferencego^{[potrzebny przypis]}.

Tabliczki poświęcone jej pamięci znajdowały się też w murze cegiełkowym na Wawelu^[27]. Po 1989 roku odsłonięto jedną zbiorczą cegiełkę poświęconą Grodzińskiej^[26].

7 lipca 2008 jej imieniem nazwano jedną z ulic w Radomiu^[26].

W rodzinnych Jaszowicach 13 grudnia 2009 został poświęcony krzyż upamiętniający Teresę Grodzińską^[28], a 4 września 2010 w 90. rocznicę śmierci zorganizowano uroczystości ku jej czci^[29].

W dniach 13-15 grudnia 2019 w Parafii Wojskowej w Radomiu odbyły się uroczystości upamiętniające 120. rocznicę urodzin Teresy Grodzińskiej^[26]. Patronat nad uroczystościami objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda^[30].

30 sierpnia 2020 w Parafii Wojskowej w Radomiu odbyły się obchody upamiętniające 100. rocznicę śmierci Teresy Grodzińskiej. Nad obchodami Patronat Narodowy objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda w Stulecie Odzyskania Niepodległości. Patronat Honorowy objął Prezydent Radomia Radosław Witkowski i Prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek^[31].

31 sierpnia 2020, w roku stulecia Bitwy Warszawskiej, Prezydent Miasta Radomia zwrócił się z wnioskiem do Rady Miejskiej w Radomiu o nadanie Teresie Grodzińskiej tytułu Honorowego Obywatela Miasta Radomia^[32]. Zgodnie z uchwałą Rady Miejskiej nr LIII/475/2021 tytuł ten przyznano jej 22 lutego 2021 roku^[33].

14 października 2022 Publiczna Szkoła Podstawowa w Bielisze, w gminie Zakrzew, przyjęła imię Teresy Grodzińskiej^[34][35].

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
• Marek Pietruszka: Teresa Jadwiga Grodzińska. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2020. ISBN 978-83-8098-231-4. [dostęp 2023-09-20].
• Bogusław Polak: Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945. T. T. II (1914-1921) Cz. 2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej, 1993. ISBN 83-900510-0-1.
• Słownik Biograficzny Kobiet Odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. Elżbieta Zawacka (red.). T. I: A-G. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”, 2004. ISBN 83-88693-03-4.

• Zdigitalizowana teczka Teresy Grodzińskiej pochodząca ze zbiorów Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej w Toruniu