Wąsikowate – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wąsikowate

Adelidae[1]
(Bruand(inne języki), 1851[2][3])
Okres istnienia: neogen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 23.03/0 23.03/0
Adela rufimitrella, Północna Walia
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	sześcionogi
Gromada	owady
Podgromada	owady uskrzydlone
Rząd	motyle
Nadrodzina	Incurvarioidea(inne języki)
Rodzina	wąsikowate
Synonimy
Wąsiki[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Wąsikowate, dawn. nadobki^[5] (Adelidae^[6]) – rodzina małych^[7] motyli z nadrodziny Incurvarioidea(inne języki)^[8][9] (syn. Adeloidea^[10]) zaliczana do grupy Microlepidoptera^[4], Monotrysia(inne języki)^[11] i kladu Eulepidoptera^[12], obejmuje około 350 opisanych żyjących gatunków oraz kilka gatunków wymarłych; jednymi z charakterystycznych cech tej rodziny są bardzo długie czułki u dorosłych samców^[4] oraz haczyki na posuwkach u gąsienic, układające się w koncentryczne rzędy^[11]. Występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[13], nie odnotowano ich także w Nowej Zelandii^[13].

Wąsikowate występują co najmniej od neogenu, od 38–33,9 mln lat^[14] (według innych badań wąsikowate mogą występować od około 80 mln lat^[15]). Cztery wymarłe gatunki tej rodziny znaleziono w priabońskim bursztynie bałtyckim na obszarze ZSRR (dzisiejszy Obwód królewiecki), opisał je Hans Rebel w latach 30. XX wieku^{[16][17][18][19]}. Dalsze dwa wymarłe gatunki na podstawie okazów z priabońskiego bursztynu bałtyckiego z Litwy opisał Mikhail V. Kozlov w 1987 roku^[20][21], w tym najstarszy znany ze skamieliny gatunek tej rodziny tj. Adela kuznetzovi^[22].

Jaja słabo poznane, składane pojedynczo na roślinach^[7]. Gąsienice długości od 7 do 12 mm (według innego źródła 8–10 mm^[23]), o ciele lekko spłaszczonym^[7] grzbietowo-brzusznie^[23] oraz zwężonym w części tylnej^[23]. Silnie uwypuklone segmenty poprzez mocne wcięcie ciała na ich granicach^[23]. Głowa również spłaszczona grzbietowo-brzusznie^[23], na tylnym brzegu głęboko wcięta, o szerokości równej jej długości, wciągana do przedtułowia^[23]. Warga górna jest symetryczna, z sześcioma szczecinkami^[23]. Zredukowane niemal całkowicie odnóża odwłokowe, haczyki na posuwkach układają się w poprzeczne pasy^[23] (koncentryczne rzędy^[11]), na pierwszych trzech parach rzędy haczyków podwójne, na ostatniej parze – pojedyncze^[23]. Gąsienice barwy białej lub zielonej^[7], tarczki i głowa ciemniejsze^[7].

Osobniki dorosłe długości od 4 do 28 mm^[24] (według innego źródła: od 9 do 20 mm^[25]).

Głowa duża^[26]. Gęste owłosienie na wierzchołku głowy^[25][7] w postaci cienkich włosowatych odstających łusek^[26], na jej przodzie delikatne^[25][7] łuski przylegające^[26]. Przeważnie długa ssawka^[25][7] (od 1,5 do 2,5 długości głaszczka wargowego^[7]) z wieloporowymi stożkami czuciowymi^[27], u niektórych afrykańskich przedstawicieli Ceromitia ssawka zredukowana, o długości zbliżonej do długości głaszczka wargowego; głaszczki wargowe zróżnicowanej długości^[7], trzysegmentowe^[7][24], zazwyczaj zakrzywione w górę^[7][24], zazwyczaj z owłosieniem długim^[7] lub średniej długości^[25] na drugim i trzecim segmencie^[7]. U wielu gatunków rzadkie grube włoski na drugim segmencie^[25]. Głaszczki szczękowe nie występują bądź są bardzo krótkie^[25], zredukowane, mające od 2 do 4 segmentów^[24], jednak u rodzaju Nemophora są długie^[26]. Czułki u wszystkich gatunków rozmieszczone blisko siebie u podstawy^[25], nitkowate^[25], często zgrubiałe u podstawy^[25], u samców długie, dłuższe niż skrzydła^[25], często dwóch długości skrzydeł^[8][24] lub trzy^[7], a nawet cztery razy dłuższe niż skrzydła przednie^[28][25]; u samic zazwyczaj czułki również dłuższe niż skrzydła^[7], niekiedy zgrubiałe^[8]; grzebień (ang. pecten) zazwyczaj obecny (brak go u rodzaju Cauchas(inne języki)), segment bazalny czułków bez grzebienia^[25]. U rodzaju Cauchas(inne języki) czułki krótsze, mierzące od 0,5 do 1,2 długości skrzydeł przednich u obu płci^[7]. Biczyki czułek także nitkowate^[7], zazwyczaj pokryte łuskami do wierzchołka^[7]. Obecny pilifer(inne języki)^[7]. Żuwaczki szczątkowe^[7].

Zróżnicowane rozmiary oczu^[7]; u rodzaju Adela(inne języki) oczy małe i szeroko rozstawione, natomiast u rodzaju Nemophora(inne języki) bardzo duże i niemal złączone na ciemieniu^[25]. Występuje dymorfizm płciowy – u większości przedstawicieli rodzaju Adela i Nemophora oczy większe u samców^[7].

Tułów pokrywają łuski o metalicznym połysku, najczęściej w barwie skrzydeł przednich, mogą być również czarne lub ciemnobrązowe^[26].

Wąsikowate to jedne z najefektowniej wybarwionych motyli grupy Microlepidoptera^[4][28] – skrzydła przednie długie^[25] (od 3,5 do 12 mm^[7], rozpiętość od 7 do 21 mm^[28]), ze skośnie ściętym wierzchołkiem^[25], połyskujące^[25][28], metaliczne(inne języki)^[2], barwy brązowozielonej, miedzianozielonej, jasnozłotej^[25], zielonkawej, miedzianej, gliniastożółtej, brązowej, szarej^[2], purpurowej, czerwonej, żółtej^[28]. U wielu gatunków na przednich skrzydłach wyraźne poprzeczne jaskrawe, jasne lub ciemne przepaski^[25] w połowie skrzydła lub w odległości dwóch trzecich od nasady skrzydła^[28]; przepasce mogą towarzyszyć dodatkowe paski^[28], a także podłużne pasy w tym samym kolorze biegnące wzdłuż żyłek^[25]. Niektóre gatunki mają skrzydła niemal jednobarwne, bez desenia^[28]. Urozmaicony deseń u rodzaju Adela^[28], a marmurkowy, zazwyczaj w postaci siateczki u rodzaju Nemophora^[26].

W przednich skrzydłach zazwyczaj wszystkie żyłki wolne^[25], niekiedy trzecie i czwarte żyłki radialne rozgałęzione^[25].

Skrzydła tylne tej samej szerokości co skrzydła przednie lub węższe^[25], pokryte włoskowatymi łuskami^[25], zazwyczaj brązowe lub białe, również połyskujące fioletowo bądź purpurowo^[28]. Długość strzępiny nie przekracza połowy długości skrzydła^[25], często połyskuje^[26]. Żyłki radialne i medialne (M₁) bywają rozgałęzione^[25].

Odwłok pokrywają jasne lub ciemne brunatne łuski^[26], niekiedy także z łuskami o metalicznym połysku barwy zbliżonej do barwy skrzydeł przednich^[26]. Zakończenie odwłoka pokrywają u samców dłuższe, włosowate łuski^[26], samice mają odwłok ostro zakończony^[26], bez łusek na końcu u rodzaju Nemotois^[26].

Cykl życiowy gąsienic z rodziny wąsikowatych jest słabo poznany (stan na 2017 rok)^[29], zbadano pod tym kątem zaledwie kilka gatunków^[30]. Wiadomo, że gąsienice są początkowo minujące^[8][24][29] w liściach^[25] różnych roślin żywicielskich^[8] (np. drzew liściastych^[23]) lub żerują na pąkach i kwiatach^[25][23] (w niektórych przypadkach stwierdzono także żerowanie gąsienic na nasionach trojeści^[31]); na późniejszym etapie rozwoju tworzą wokół siebie płaską^[23], owalną pochewkę^{[8][25][24][29]} (woreczek, domek^[23]) z martwych części roślin^[29], suchych kawałków liści^[23] lub ściółki^[32], w której się przemieszczają na roślinach bądź po ziemi^[23], żerują na świeżych^[23] lub rozkładających się liściach^[25] np. drzew i krzewów^[24]. Dojrzałe gąsienice hibernują w glebie^[25] w woreczkach^[23]. Przeobrażenie gąsienicy w imago często zajmuje dwa lata^[2].

Osobniki dorosłe prowadzą zwykle dzienny tryb życia(inne języki), kilka gatunków jest jednak głównie aktywnych nocą(inne języki)^[8]. Imagines występują w jednym pokoleniu od kwietnia do sierpnia^[23], u niektórych gatunków pojawiają się wczesną wiosną^[23], inne później – w czerwcu lub lipcu^[2]. Najczęściej latają na polanach leśnych i nasłonecznionych łąkach^[23], a także na ciepłych stanowiskach kserotermicznych zbliżonych do stepu^[23]. Nierówny i niski lot odbywa się zazwyczaj w pełnym słońcu nad kwiatami^[23]. U niektórych gatunków samce latają w małych ławicach wokół odsłoniętych gałęzi drzew liściastych^[2], z kolei samice preferują ukrywanie się w zaroślach^[2]. Wiele gatunków pobiera pokarm z kwiatów^[2]. Samice składają pojedynczo kilkadziesiąt jaj poprzez nacięcie blaszki liściowej końcem pokładełka^[23].

Liczbę wszystkich gatunków wąsikowatych szacuje się na około 400^[8], na świecie występuje 350 opisanych gatunków tej rodziny (stan na 2019 rok)^[9], z czego 143 gatunki występują w Palearktyce^[8], z czego około 30 w Europie Środkowej^[2]; w Polsce występuje 28 gatunków należących do tej rodziny^[4].

Rodzina wykazuje mocno prawdopodobny monofiletyzm w świetle danych nt123, jednak jest parafiletyczna wobec Heliozelidae(inne języki), domniemanej siostrzanej rodziny wąsikowatych^[15], w świetle danych degen1^[33]. Rodzina wykazuje także pokrewieństwo z Incurvariidae(inne języki) (dawniej zaliczana była jako jej podrodzina^[28]) i Heliozelidae z uwagi na zesklerotyzowane pokładełko^[11].

Podział wąsikowatych według Catalogue of Life (wyłącznie na rodzaje):

• Adela(inne języki)^[34] Latreille, 1792^[35] (68 żyjących gatunków)^[9]
• Adelites(inne języki) Rebel, 1934 (rodzaj kopalny, wymarły, 4 gatunki^[36], nieuwzględniony w Catalogue of Life)
• Ceromitia(inne języki) Zeller, 1852^[37] (90 żyjących gatunków)^[9]
• Chalceopla(inne języki) Braun, 1921^[38] (6 żyjących gatunków)^[9]
• Exorectis(inne języki) Meyrick, 1906^[39] (traktowany jako synonim Ceromitia^[39], 1 żyjący gatunek)^[9]
• Nematopogon(inne języki)^[34] Zeller, 1839^[35] (syn. Nemophora Hübner, 1818^[35], 14 żyjących gatunków)^[9]
• Nemophora(inne języki)^[34] Hoffmannsegg, 1798 nec Hübner, 1818^[35] (syn. Nemotois^[25] Hübner, 1825^[35], 168 żyjących gatunków^[9])^[9]
• Trichofrons(inne języki) Amsel, 1937^[40] (1 żyjący gatunek)^[9]
• Trichorrhabda(inne języki) Meyrick, 1912 (traktowany jako synonim Ceromitia'^[41], 1 żyjący gatunek)^[9]
• Ulometra(inne języki) (traktowany jako synonim Ceromitia'^[42], 1 żyjący gatunek)^[9]

Wąsikowate bywają także dzielone na dwie podrodziny^[8] (propozycja Petera Victora Küppersa, 1980^[13]):

• Adelinae(inne języki)^[34]
  • Adela^[13]
  • Cauchas(inne języki)^[34][43][13]
  • Nemophora^[13]
• Nematopogoninae(inne języki)^[34]
  • Ceromitia^[13]
  • Nematopogon^[13]

• Matti Ahola i inni. Description of immature stages of Nemophora bellela (Walker, 1863) (Lepidoptera: Adelidae). „Entomologica Fennica”. 28, 2017-06-17. ISSN 0785-8760. (ang.). 
• Donald R. Davis: The Monotrysian Heteroneura. W: Handbook of Zoology. Volume IV. Arthropoda: Insecta. Lepidoptera, Moths and Butterflies. Volume 1: Evolution, Systematics, and Biogeography. Part 35. Niels P. Kristensen (ed.). Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1999. ISBN 3-11-015704-7.
• Janusz Wojtusiak: Adelidae. W. Szymczakowski (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, seria: Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXVII Motyle – Lepidoptera. Zeszyt 9.

• Przedstawiciele rodziny wąsikowatych z Wielkiej Brytanii oraz krótki klucz do oznaczania gatunków
• Taksonomia wąsikowatych według NCBI
• Nagranie przemieszczającej się gąsienicy z domkiem