Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dra Witolda Bełzy w Bydgoszczy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna

nr rej. 283 z 3 września 1953
Budynek Stary Rynek 24
Państwo	Polska
Miejscowość	Bydgoszcz
Adres	Stary Rynek 24, ul. Długa 41
Styl architektoniczny	Rokoko, klasycyzm
Kondygnacje	3
Rozpoczęcie budowy	1774
Ukończenie budowy	1778
Ważniejsze przebudowy	1876, 1908
Pierwszy właściciel	Królestwo Prus
Obecny właściciel	Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna
Położenie na mapie Polski Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna
Położenie na mapie Bydgoszczy Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna
53°07′16″N 18°00′01″E/53,121111 18,000278
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr Witolda Bełzy w Bydgoszczy – samorządowa jednostka kultury w Bydgoszczy, mieszcząca się w zabytkowych budynkach położonych między Starym Rynkiem, a ul. Długą. Jest najstarszą istniejącą nieprzerwanie (1903) biblioteką w województwie kujawsko-pomorskim. Od 2002 r. nosi imię Witolda Bełzy.

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna jest ważną placówką kulturalną miasta i regionu bydgoskiego zajmującą się gromadzeniem zbiorów bibliotecznych oraz upowszechnianiem czytelnictwa. Cel ten jest realizowany przez udostępnianie zbiorów, organizowanie wystaw, spotkań autorskich, lekcji i spotkań bibliotecznych oraz licznych konkursów i imprez skierowanych do różnych grup wiekowych. W 2010 r. przeprowadzono 1,5 tys. imprez kulturalnych z udziałem 20 tys. osób (m.in. 368 konkursów, 183 lekcje biblioteczne, 40 spotkań autorskich, 309 zajęć edukacyjnych, 197 zajęć plastycznych, 8 wystaw, 139 wystawek). Biblioteka posiada na terenie Bydgoszczy 34 filie, w tym 10 dla dzieci, 17 dla dorosłych i 7 dla dorosłych i dla dzieci. Zbiory biblioteczne w 2010 r. wynosiły ponad 1 mln woluminów, w tym 945 tys. książek i 59 tys. czasopism. Posiada 50 tys. zarejestrowanych czytelników, którzy w 2010 r. wypożyczyli 772 tys. pozycji, zaś ze 105 tys. skorzystali na miejscu^[1].

Biblioteka posiada Dział Zbiorów Specjalnych, gdzie gromadzone są cenne dzieła, liczne czytelnie (główną, czasopism, bibliograficzną, zbiorów specjalnych, Pracownię Regionalną), Ośrodek Informacji Gospodarczej i Prawnej, a także prowadzi Izbę Pamięci Adama Grzymały-Siedleckiego. Biblioteka posiada cenne starodruki m.in. "Regułę dla wszystkich zakonników" Hieronima Savonaroli z 1489 r., rękopis "Roty" Marii Konopnickiej (1910) oraz Bibliotekę Bernardynów Bydgoskich założoną w 1488 roku^[2]. Od 1936 r. Biblioteka Bernardynów eksponowana jest w stylizowanych pomieszczeniach (Sala Królewska i Cela Bernardyńska) zaprojektowanych przez Wiktora Zabielskiego i Jerzego Rupniewskiego z witrażami autorstwa Edwarda Kwiatkowskiego.

Placówka jest prowadzona wspólnie przez samorząd miasta Bydgoszczy (50%) oraz samorząd województwa kujawsko-pomorskiego (50%).

Biblioteka miejska rozpoczęła swoją działalność w 1903 r. najpierw w nieistniejącym dziś budynku u zbiegu ul. Bernardyńskiej i Jagiellońskiej, a następnie w latach 1904–1906 w nieistniejącym budynku przy ul. Gdańskiej 27^[3].

Zrębem zasobów bibliotecznych były ofiarowane niemieckie zbiory prywatne: historyka Fryderyka Raumera, redaktora Henryka Kruse oraz zbiory niemieckich towarzystw naukowych zrzeszonych w Niemieckim Towarzystwie Sztuki i Wiedzy, w tym głównie Towarzystwie Historycznym Obwodu Nadnoteckiego. Organizatorem placówki był jej pierwszy dyrektor Georg Minde-Pouet, który wykazał umiejętność zdobywania niezbędnych środków finansowych na utrzymanie biblioteki oraz rozbudował gmach o skrzydło przy ul. Jana Kazimierza. Kolejny dyrektor Martin Bollert scalił zbiory Biblioteki Miejskiej i Biblioteki Ludowej.

W chwili przekazania gmachu i zasobów bibliotecznych w ręce polskie w kwietniu 1920 r. biblioteka liczyła 75 tys. woluminów, w tym tylko 300 w jęz. polskim. Po objęciu stanowiska dyrektora przez Witolda Bełzę (1920–1939 i 1945–1952), rozpoczęła się polonizacja zbiorów i przekształcenie w placówkę naukową. Do 1939 r. zasób biblioteki wzrósł do 150 tys. woluminów. Na własność biblioteki przeszły m.in. książki i rękopisy dawnej biblioteki bernardynów bydgoskich z XV-XVIII w. oraz zbiór blisko 2,7 tys. dokumentów królewskich, przywilejów, dekretów, rękopisów i autografów. Feliks Nowowiejski ofiarował jedyny zachowany rękopis „Roty”^[3], a Adam Grzymała-Siedlecki przekazał kilkanaście książek z poronińskiego księgozbioru Włodzimierza Lenina, co stało się prawdziwą rewelacją^[4].

Duże straty poniosła biblioteka w czasie II wojny światowej – zniszczono ok. 20% zbiorów, w tym 326 starodruków i 99 inkunabułów^[3]. Dzięki Klarze Sarnowskiej, której udało się ukryć szereg cennych druków, niektóre prace przetrwały^[5].

Zbiory Biblioteki Miejskiej W Bydgoszczy uchodziły w okresie międzywojennym za najbogatsze na Kujawach pod względem zgromadzonej literatury pięknej. Po 1946 r. przeważała tendencja gromadzenia literatury naukowej i popularnonaukowej. Najcenniejsze nabytki biblioteki, zebrane w Dziale Zbiorów Specjalnych, wydzielono ze zbioru centralnego w 1953 r. Obejmuje on szereg kolekcji, spośród których cymeliami są: stare druki, w tym „Bibliotheca Bernardina” z 1382 woluminami druków i czterema tomami rękopisów, 4,9 tys. egzemplarzy materiałów kartograficznych, 972 egzemplarze rękopisów takich twórców, jak: Jan Kasprowicz, Maria Konopnicka, Józef Kraszewski, Julian Krzyżanowski, Jan Matejko, Henryk Sienkiewicz, Adam Grzymała-Siedlecki, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Tadeusz Boy-Żeleński. W 1957 r. włączono do Działu Zbiorów Specjalnych kolekcję medali i plakiet, znaczków pocztowych, materiałów biograficznych działaczy regionalnych, a w 1959 r. - zespół druków drobnych^[6].

Od lat 50. do 70. XX w. prowadzono intensywną rozbudowę filii bibliotecznych na terenie całego miasta. W apogeum tego procesu było 29 filii dla dorosłych i 18 dla dzieci. W latach 70. planowano budowę nowego gmachu dla biblioteki, lecz ostatecznie dokonano generalnego remontu istniejącego budynku. W latach 80. w związku z uszkodzeniami budynku dokonywano kilkukrotnych ewakuacji zbiorów.

W 2008 r. księgozbiór liczył ok. 500 tys. woluminów, w tym 10 tys. starodruków z biblioteki bernardynów, 1,38 tys. tomów druków i 14 tomy rękopisów, ok. 700 druków z XVI w., zestaw ponad 200 map i planów Bydgoszczy o okolicy itp. W 1968 r. placówka uzyskała prawa biblioteki naukowej, a w 1975 r. przekształcono ją w wojewódzką^[3].

Dyrektorami biblioteki były następujące osoby^[7]:

• Georg Minde-Pouet – 1903–1913
• Martin Bollert – 1913–1920
• Witold Bełza – 1920–1939
• Ferdynand Lang – 1939–1945
• Witold Bełza – 1945–1952
• Józef Podgóreczny
• Bolesława Podraza
• Antoni Sobieszczyk
• Ewa Stelmachowska – 1992–2020^[8]
• Krzysztof Gonia – 2021^[9]-2022^[10]

Gmach biblioteki składa się z dwóch głównych zespołów zabudowań: gmachu przy Starym Rynku 24 i ul. Długiej 41^[11].

Gmach został zbudowany w latach 1774–1778 w stylu barokowo-klasycystycznym jako siedziba Kamery Wojenno-Domenalnej na Obwód Nadnotecki. W latach 1781–1807 mieścił się w nim ponadto Królewski Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-15), w budynku znajdowały się biura departamentu bydgoskiego. Z kolei w latach 1815–1905 mieściły się w nim władze rejencji bydgoskiej (do 1838 r.), Sąd Apelacyjny, następnie Sąd Powiatowy i Urząd Ksiąg Gruntowych. Od 1908 r. w kamienicy znajduje się Biblioteka Miejska. Przed 1908 r. wzdłuż ul. Jana Kazimierza, aż do ul. Długiej dobudowano oficynę boczną, piętrową, niższą od korpusu głównego^[11]. W latach 1987–1999 budynek poddano remontowi generalnemu przywracając elementy kompozycyjne fasady.

Budynek reprezentuje architekturę nawiązującą do miejskich rezydencji schyłku rokoka i początku klasycyzmu. Elewacja od strony Starego Rynku jest dziewięcioosiowa o płaskich pilastrach z kapitelami typu jońskiego. Część środkową fasady wieńczy odcinek attyki z wazami, a pod nią znajduje się wejście z dwubiegunowymi schodami. W piwnicy znajdują się sklepienia beczkowe i krzyżowe^[11]. W trakcie przebudowy z ok. 1870-1876 zdemontowano attykę oraz zrezygnowano z monumentalnych schodów ujętych tralkową balustradą, przez co budynek zatracił elementy, które kojarzyły go z architekturą pałacową.

22 stycznia 2020, w setną rocznicę defilady Wojska Polskiego zorganizowanej z okazji przyłączenia Bydgoszczy do Polski, odsłonięto tablicę upamiętniającą odbierającego defiladę generałą Józefa Dowbor-Muśnickiego^[12][13].

Obiekt przy ul. Długiej 41 został wzniesiony w 1798 r. na potrzeby Sądu Nadwornego. Do 1903 r. stanowił własność państwa pruskiego i tu do czasu wybudowania gmachu przy Wałach Jagiellońskich odbywały się rozprawy sądowe, a później mieściła Komenda Policji Miejskiej. Pomiędzy zespołem zabudowań biblioteki biegnie ul. Zaułek, ponad którą znajduje się przejście (łącznik)tzw. "most westchnień", wybudowany w 1920 r.

W latach 20. XX w. budynek przejęła Biblioteka Miejska. W oficynie na piętrze znajduje się sala ze zbiorami starodruków zwana Bibliotheca Bernardina^[11]. Gmach wzniesiony jest na rzucie litery "L", z oficyną boczną i wejściem głównym na osi elewacji południowej. Budynek nakryty jest dachem mansardowym z powiekami. Elewacje dzielone są pilastrami, a kondygnacje oddzielone gzymsami. Zachowały się piwnice ze sklepieniami beczkowymi^[11].

 Osobny artykuł: Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy.

Od 1907 w Bibliotece Miejskiej w Bydgoszczy zgromadzona jest Biblioteka Bernardynów – największy księgozbiór z okresu staropolskiego zachowany w Bydgoszczy, zebrany przez bernardynów. Od 1936 roku umieszczona jest w specjalnym pomieszczeniu w budynku Biblioteki przy ul. Długiej 41 i należy do Działu Zbiorów Specjalnych WiMBP^[14]. Pomieszczenia stylizowane są na średniowieczną czytelnię klasztorną.

Bibliotheca Bernardina obejmuje 1557 dzieł w 1382 woluminach z okresu od 1488 do 1772 roku. W zbiorze znajduje się 98 inkunabułów (dzieł wydanych do 1500 roku). Są wśród nich pozycje szczególnie cenne i unikatowe nawet w skali światowej jak np.^[15]: Homiliae św. Jana Chryzostoma (1466), Reguła dla wszystkich zakonników Savonaroli wydana we Florencji (1489), Zwierciadło filozofii (1513), Fizyka Arystotelesa (1519)^[15]. Poza tym w zbiorze znajduje się 25 wydań Biblii (w tym dziewięć XV-wiecznych), księgi liturgiczne, zbiory kazań i żywotów świętych, kilka wydań Złotej Legendy – najpoczytniejszej książki średniowiecza, dzieła reformacyjne Marcina Lutra i Filipa Melanchtona i kontrreformacyjne Walentego Wróbla, Stanisława Hozjusza i Stanisława Sokołowskiego, dzieła filozoficzne Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu, Lombarda, Dunsa Szkota, Diogenesa Laertiosa, Boethiusa, kodeksy prawa cywilnego i kanonicznego, fizyka Arystotelesa i św. Alberta Wielkiego, historia Józefa Flawiusza, mowy Izokratesa, podręczniki sztuki wymowy, dzieła medyczne m.in. Kanon medycyny Ibn Sina oraz podręcznik anatomii z 1501 roku, literatura piękna (Owidiusz, Seneka, Wergiliusz, Terencjusz)^[14]. Zgromadzone dzieła pochodzą z drukarń polskich i zachodnioeuropejskich, m.in. oficyn Krzysztofa Plantina z Antwerpii, czy też Aldusa Manitiusa w Wenecji^[14].

Zwiedzanie odbywa się w zorganizowanych grupach po wcześniejszym umówieniu, a regularnie m.in. podczas Nocy Muzeów.

• Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy
• Stary Rynek w Bydgoszczy
• Kultura w Bydgoszczy
• Historia Bydgoszczy

• Portal Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy

• Parucka Krystyna. Zabytki Bydgoszczy – minikatalog. „Tifen” Krystyna Parucka. Bydgoszcz 2008
• Pietrzak Zofia: Jak rodził się bydgoski księgozbiór. [w.] Kalendarz Bydgoski 1996
• Umiński Janusz: Bydgoszcz. Przewodnik: Bydgoszcz: Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy”, 1996
• Umiński Janusz: Bydgoszcz. Przewodnik: Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Turystyki i Hotelarstwa, 2004