Zaratusztra – Wikipedia, wolna encyklopedia

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Zoroaster”. Zobacz też: Zoroaster (opera).
Mantran
Zaratusztra
Zaratusztra Spitama
زرتشت
mag
ilustracja
Humata Hūxta Huvaršta
dobra myśl, dobre słowo, dobry uczynek
Kraj działania

Arianem Waedżo, Azja Centralna, Iran

Data i miejsce urodzenia

XIII–VI wiek p.n.e.
Arianem Waedżo

Data i miejsce śmierci

XIII–VI wiek p.n.e.
Królestwo Kajanidów

Prorok zaratusztrianizmu
Okres sprawowania

XIII–VI wiek p.n.e.

Wyznanie

zaratusztrianizm

Kościół

Nusz Adar

Multimedia w Wikimedia Commons

Zaratusztra; także Zoroaster lub Zaratustra (awestyj. Zaraθuštra, pers. ‏زرتشت‎ Zartošt, stgr. Ζωροάστρης Zōroástrēs) – perski kapłan, prorok i reformator religijny. Najwcześniejsza podana przez historyków data jego życia to ok. 6500 p.n.e., przy czym większość uważa, że żył on ok. 1000 r. p.n.e. Twórca jednej z najstarszych na świecie religii monoteistycznych (dualistycznych[1]) nazywanej od jego imienia zaratusztrianizmem[2].

Znaczenie imienia i przydomków Zaratusztry

[edytuj | edytuj kod]

W języku awestyjskim, Zaraϑštra tłumaczenie pochodzi od staroirańskiego Zaratuštra ; element połowy nazwy (-uštra-) uważany jest za indyjsko-irański rdzeń nazwy „wielbłąda”, a cała nazwa oznacza „ten, który potrafi zarządzać wielbłądami”[3]. W perskim – Zartošt, Zartušt (wym. Zarduszt) oznacza najwyższą inteligencję, boskie światło, racjonalną duszę, pierwszego stworzonego, planetę Merkury i mówcę prawdy[4]. Istnieją także inne interpretacje znaczenia imienia. Zaratusztra nazywa siebie w Gathach słowem zaotar, czyli w pełni wykwalifikowanym kapłanem[5]. Używa on także w stosunku do siebie określenia Mantran[6], to znaczy tego kto jest zdolny układać mantrę (sanskryckie mantra) – natchnione przesłanie mocy[7]. Spitama[8] to przydomek rodowy jego ojca Poruszaspy. Tytułowano go także Aszo (od awest. Asza), czyli mówiący prawdę, prawy.

Lokalizacja

[edytuj | edytuj kod]

Badania porównawcze archaicznego języka Gath (język awestyjski) i innych źródeł zaratusztriańskich, oraz zawarte w nich odniesienia do faktów historycznych wskazują, że Zaratusztra przypuszczalnie działał na terenie dzisiejszego północno-wschodniego Iranu i w Turkmenistanie. Niektórzy badacze tacy jak Michael Witzel[9] lokują jego ojczyznę (Airjanem Vaedżah, Arianem Waedżo) w prowincji Bamjan w Afganistanie. istnieją też teorie, że był to obszar związany z kulturą Andronowo i jej odgałęzieniem: Sintaszta-Petrowka-Arkaim (2200–1600 p.n.e.)[10].

Datowanie

[edytuj | edytuj kod]
Polichromowana ceramiczno i alabastrowa głowa kapłana zaratusztriańskiego. Takht-i Sangin, starożytna Baktria, III-II wiek p.n.e.

Nie ma pełnego konsensusu naukowego dotyczącego biografii Zaratusztry[11]. Herodot nie wspomina w ogóle o Zaratusztrze. Inni historycy greccy i hellenistyczni datowali jego życie w skrajnie różny sposób. Plutarch wyznaczył tę datę na 5000 (ok. 6500 p.n.e.) lat przed wojną trojańską, Diogenes Laertios podaje podobną datę: 6000 lat przed grecką kampanią Kserksesa, z kolei Arystoksenos podaje datę 570 r. p.n.e., a Ammianus Marcellinus 258 lat przed Aleksandrem Wielkim. Późne źródło zaratusztriańskie, Bundahiszn z okresu Pahlavi, umieszcza Zaratusztrę w VII w. p.n.e. Na tej samej podstawie okres jego życia różni badacze umieszczają pomiędzy XIII a połową VI wieku. p.n.e., przy czym większość przyjmuje, że żył on ok. 1000 r. p.n.e.[12] Niektórzy uczeni[13][14], tacy jak Mary Boyce(inne języki), która lokowała życie Zaratusztry w okresie między 1500–1200 p.n.e., wykorzystali dowody językowe i społeczno-kulturowe, aby umieścić Zaratusztrę między 1500 a 1000 p.n.e. lub 1200 i 900 p.n.e.[15][16] Historyczność postaci, datowanie jego życia, i lokalizacja obszaru, na którym działał jest przedmiotem polemik wśród historyków religii, teologów i politologów ze względu na wnioski jakie wynikają z przyjęcia którejś z hipotez za najbardziej prawdopodobną.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z przekazem zawartym w Aweście i późniejszych pismach, Zaratusztra urodził się jako syn Poruszaspy i Dohodo. Od siódmego do piętnastego roku życia pobierał nauki, aby po ich ukończeniu móc spełniać obowiązki kapłańskie. W kraju Zaratusztry panowała religia dziś nazywana mazdaizmem. Była to religia politeistyczna wywodzącą się z tego samego indoeuropejskiego rdzenia co indyjska Adwajta Wedanta. W sanskrycie i w języku awestyjskim zachował się szereg imion bogów o prawie identycznym brzmieniu wspólnych dla obu kultur i religii.

Wędrówka

[edytuj | edytuj kod]

Z Gath wynika, że rozpoczął poszukiwania jeszcze większej wiedzy, którą nabywał u różnych nauczycieli. Zgodnie z tradycją nazwał się później waedemna (ten który wie, jest wtajemniczony), posiadł wiedzę przekazaną mu z boskiej inspiracji. Według tradycji Pahlawi[17] wędrował po świecie latami w poszukiwaniu prawdy. Obserwował różne krainy, pędził życie pustelnika, medytował w lasach, w górskich jaskiniach i na pustyniach. Przemierzał także szlaki karawan, rozmawiał z ludźmi we wsiach i miastach, obserwował gwiazdy, rośliny, zwierzęta gromadząc zachłannie wiedzę i doświadczenie gdziekolwiek przybywał. W wędrówkach tych musiał być świadkiem aktów przemocy, popełnianych przez czcicieli Dewów, którzy napadali na pokojowo żyjące społeczności grabiąc i mordując. Świadomość, że nie może temu zaradzić fizycznie, wywołała w nim głębokie pragnienie sprawiedliwości i ideę ustanowienia prawa moralnego (aw. Ratu[18]) dla silnych i słabych tak, aby zapanował pokój i ład i aby wszyscy mogli wieść godne życie. Ciągle jednak nie znajdował ostatecznej odpowiedzi na swoje pytania[19].

Objawienie

[edytuj | edytuj kod]

W wieku 30 lat doznał objawienia (jasna 43.7–13[20]). Objawienie, jakiego doznał Zaratusztra, miało miejsce w dniu równonocy wiosennej podczas święta Nowruz (Nowego Roku). Zobaczył jaśniejącą istotę Amesza Spenta[21], co tłumaczy się święty nieśmiertelny[22], która przedstawiła się jako Wohu Manah (Gathy, Jasna[23] – Dobra Myśl, Dobry Umysł.). Istota ta zaprowadziła go przed oblicze boga Ahura Mazdy[24] (Ahura Mazda – Mądry Pan[25]), który objawił Zaratusztrze przyczyny zła, to co było i to co się stanie, a także zasady jakich powinni przestrzegać ludzie biorący udział w kosmicznych zmaganiach boga ze Złym Duchem[26] – Kłamcą (aw. Angrju Mainju – Drudż, pahlawi – Aryman)[27]. Po objawieniach jakich doznał prorok zaczął głosić wiarę w jedynego boga, istniejącego odwiecznie, niestworzonego, źródło wszelkiego bytu, stwórcę wszechrzeczy, bytów widzialnych i niewidzialnych, materialnych i duchowych – Ahura Mazdę. Czcił go jako pana mądrego, którego emanacją jest prawda, ład i sprawiedliwość, którą określa się jednym słowem – Asza[28] (awest. aṣ̌a/arta)[29]. Jednocześnie głosił iż oprócz Ahura Mazdy istnieje druga istota duchowa, niestworzona, odwieczna, ale zupełnie różna od tego pierwszego – Angra Mainju, istota zła, kłamliwa, szkodliwa, zgubna, i pozbawiona mądrości, przeciwnik dobra.

Nauczanie

[edytuj | edytuj kod]

Zaratusztra usiłował przekazać to objawienie swoim rodakom, jednak nie znalazł u nich posłuchu, a nawet spotkał się z wrogością. Przypuszczalnie jego rodacy oburzeni byli, że występuje przeciwko ich tradycyjnym rytualnym obrzędom religijnym, odurzaniu się sokiem Haomy, ofiarom ze zwierząt i systemowi klas (kast), który pozwalał kapłanom i wojownikom prześladować zwykłych ludzi. Zamiast tego podkreślał znaczenie wolnej woli i wezwał ludzi do pójścia ścieżką prawości i prawdy, a także równości kobiet i mężczyzn. Dla swojej wiary pozyskał jedynie swojego bratanka Maidhiodżimanę. Wreszcie musiał zbiec do pobliskiej krainy – królestwa Kajanidów[30]. Dzięki posłuchaniu, jakie uzyskał u królowej Hutaosy[31], zdołał po pewnym czasie przekonać do swojej religii króla Wisztaspę[32] (pahlavi Gusztasp), który uczynił tę religię wiarą panującą w jego kraju. Wywołało to gniew króla Turanu Ardżaspa[33] sąsiadującego swoim królestwem królestwu Wisztaspy, który wraz z wasalami napadł na jego państwo[34]. Nie zdołali jednak pokonać władcy Kajanidów, a król Wisztaspa w odwecie najechał wszystkie okoliczne państwa i powiększył swoje władztwo o ziemie obejmujące dzisiejszy Iran Północny, Turkmenistan i część Kirgistanu. Zaratusztrianizm rozprzestrzenił się stopniowo na całym tym terytorium, a Zaratusztra stał się jego głównym kapłanem. Zaratusztra pojął za żonę Hwowi (awest. Hvaōgvā) córkę Dżamaspy, syna Wisztaspy, który był wezyrem króla[35]. Było to trzecie małżeństwo proroka, z Hwowi nie doczekał się potomstwa[36]. Dżamaspa (pahlavi Isfandjar) stał się jego teściem, a zarazem największym poplecznikiem i przyjacielem. Dzięki temu Zaratusztra stał się jedną z najbardziej wpływowych postaci w państwie Wisztaspy. Zaratusztra miał szóstkę dzieci: córki Freeni, Tritę, Purczistę[37] i trzech synów, Isaṯa Wasztrę z pierwszą żoną, Urwataṯanara i Hware Citrę z drugą[36].

Śmierć

[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z tradycją przekazaną w późniejszych księgach Awesty i pismach, które powstały w okresie panowanie dynastii Sasanidów od II do IX w n.e. Zaratusztra zmarł w wieku 77 lat i 40 dni. Jak głosi historia, toczyła się wojna między Iranem a Turanem[38], krajem, który sprzeciwiał się jego naukom. Mówi się, że podczas gdy Zaratusztra modlił się w świątyni Nusz-Adar[39], został zaatakowany przez Turańczyka (Karpana) zwanego Bratrok-resz i zabity. (Denkard 5.3.2[40], 7.5.1[41] Dadistan i Dinig 72.8[42], Zadsparm 23.9[43]).

Mit Saoszjanta

[edytuj | edytuj kod]
J. Kotela, Jezioro Konsajoa, pejzaż fantastyczny, suchy pastel, 2001

Średniowieczne dzieła (IV-IX w.) przekazują również tradycję, w której przyszły zbawiciel (trzeci i ostatni [Uszadar, Uszedarmah i Saoszjant[36]]) mitologizowany jako urodzony z dziewicy która zanurzy się w jeziorze, gdzie w cudowny sposób Ameszaspentowie i Jazatowie strzegą i zachowują nasienie proroka Zaratusztry[44]. Jego nasienie miał ocalić Jazata Nerosjang[45], duch dobroczynny[46], a Jazata Anahita[47] umieściła je w jeziorze. Denkard 7.10.15[48] opisuje to w następujący sposób: Trzydzieści lat przed decydującą bitwą ostateczną wejdzie w wodę (jezioro Kansaoja[49], Kasaoja, Kasava, Hamun) dziewica o imieniu Eredat-fedhri („Zwycięska Dobroczynna”), której przezwaniem jest „Wytwórczyni Ciała” (w Jaszcie 19.66[50] jest to „Jezioro Kansawa”). Siedząc w wodzie dziewczyna, która „nie kojarzyła się z mężczyznami”, otrzyma „zwycięską wiedzę” (pocznie syna – Asztwa Ereta[51]). Jej syn, gdy się urodzi, nie pozna pokarmu od swojej matki, jego ciało będzie podobne do słońca, a „królewska chwała” Charenah będzie z nim. Saoszjant (Asztwa Ereta, Zbawiciel) odniesie zwycięstwo nad złem i ostatecznie Ahura Mazda zatriumfuje. Saoszjant wskrzesi zmarłych, którym ciała zostaną przywrócone w formie wiecznej i doskonałej, źli zaś, których dusze zostaną oczyszczone ogniem ponownie zjednoczą się z bogiem. Czas się skończy i wszyscy będą wieczni we wreszcie zrealizowanym kosmosie (Bundahiszn 30.1, 34.18)[52].

Gathy Zaratusztry

[edytuj | edytuj kod]

Przypisuje mu się najstarszą część Awesty: Gathy spisane w języku awestyjskim (święte modlitwy Aszem Wohu i Jata Ahu [Ahunwara]) Ahunawaiti Gatha (rozdz. 29–34) Jasna Haptanhaiti (rozdz. 35–42) Usztawaiti Gatha (rozdz. 43–46) Spentamainjusz Gatha (rozdz. 47–50) Wohukszaatra Gatha (rozdz. 51) Wahisztoiszti Gatha (rozdz. 53) A airjęmaa Aszjoo (Rozdz. 54.1) spisane poetyckim językiem w formie hymnów

Fragment Gath

O mężczyźni i kobiety! To prawda, że kłamstwo i niegodziwość, wydają się atrakcyjne i korzystne. Lecz wyobcowują człowieka z jego własnej natury. Kończą się zaś smutkiem i złą opinią.
Zatraca się szczęście tego, kogo posiadło kłamstwo i kto okaleczył Aszę. Poprzez takie uczynki, słowa i myśli niszczy on życie swojego umysłu.

Manthran[6] Zaratusztra Spitama, Gathy: Jasna 53.6

Fikcyjny Zaratusztra

[edytuj | edytuj kod]

Postać Zaratusztry wobec skąpych danych na jego temat, od starożytności była w kulturze zachodniej mitologizowana i mylona. Autorzy hellenistyczni podszywali się także pod proroka Zaratusztrę: Pseudo-Zoroaster, Pseudo-Hystaspes, Pseudo-Ostanes[53]. Tak zaburzona recepcja jego postaci do XVIII w. odbywała się głównie przez dzieła historyków greckich i rzymskich późnej starożytności. Przedstawiano go jako maga, czarownika, alchemika i astrologa obdarzonego nadnaturalnymi mocami (przykładowo: Marek Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa), albo prekursora filozofii i nauki starszej niż egipska (przykładowo: Diogenes Laertios Żywoty filozofów)[54]. W nowożytnej Europie popularne były dzieła takie jak Clavis Artis [it], rękopis alchemiczny opublikowany w Niemczech pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku, pseudoepigraficzna księga przypisana Zaratusztrze. W Polsce pisali o nim w zbliżony sposób między innymi: Stanisław Orzechowski (Policya Królestwa Polskiego na kształt Arystotelesowych Polityki Wypisanej...), Mikołaj Rej, Piotr Skarga, Samuel Otwinowski.

Przekłady Awesty i innych pism zaratusztriańskich zapoczątkowane przez Anquetil Duperrona w 1771 r. zainicjowały naukowe podejście do proroka zaratusztrianizmu.

Okres romantyzmu inicjował także nowe zjawisko tworzenia się nurtów fikcyjnej narodowej recepcji postaci Zaratusztry, przez przypisywanie mu etnicznej przynależności do któregoś z obecnie istniejących ludów. Przedstawicielem tego nurtu był polski orientalista Ignacy Pietraszewski, który dokonał pierwszego przekładu Awesty na język polski z awestyjskiego. Pietraszewski twierdził iż Awesta jest napisana w języku Prasłowian, a zatem Zaratusztra jest Słowianinem. Identyfikował też jezioro Kansaoja jako Gopło, Bałtyk miał być tożsamy z morzem Wourkasza[55], co miało wskazywać, że Arjanem Waedża leżała na terenie Polski[56]. Współcześnie zbliżone poglądy prezentują w Polsce zwolennicy Czesława Białczyńskiego, turbosłowianie i niektóre odłamy rodzimowierców (tzw. wiara przyrodzona).

Inna formą tworzenia fikcyjnego obrazu i poglądów Zaratusztry posłużył się Friedrich Nietzsche w swoim dziele Tako rzecze Zaratustra, wkładając w usta proroka tezy całkowicie sprzeczne z jego nauką, co stało się przyczyną powszechnego wręcz identyfikowania poglądów Zaratustry Nietzschego z poglądami Zaratusztry Spitamy[57][58][59], wzmacnianego przez źródła internetowe i pseudonaukowe (np. sfałszowana historia o samobójstwie Zaratusztry, który jakoby miał się utopić w jeziorze Kasaoja)[60]. Spotęgowanie tego efektu nastąpiło po wydaniu książki autorstwa hinduskiego guru o nazwisku Osho Bhagwan Shree Rajneesh „Zaratustra. Bóg który tańczyć potrafi”. Książka ta, wulgaryzująca i wybiórczo interpretująca filozofię Nietzschego równocześnie doprowadziła do globalnego mylenia obydwu postaci, ze względu na milionowe jej nakłady.

Prócz Osho, niektóre inne nowe ruchy religijne odnoszą się do Zoroastra. Tak jest na przykład w przypadku OHASPE, teozofii, która z kolei wywarła duży wpływ na Parsów (Stausberg, 2002b, s. 112–118), antropozofii, Ruchu Graala Abd-ru-szina (Oskar Ernst Bernhardt, 1875–1941) i, co najważniejsze, Mazdaznan (Stausberg, 2002b, s. 378–400). Otoman Zar Adusht Hanish (1844 [?] – 1936), „mistrz” ruchu, przez swoich zwolenników uważany był za reinkarnację Zoroastra (Stausberg, 2002b, s. 392–394).

Zaratusztra w sztuce i popkulturze

[edytuj | edytuj kod]

Zaratusztra inspirował także Mozarta do napisania opery Czarodziejski flet (Die Zauberflöte, KV 620) – według libretta (ściślej singspiel) Emanuela Schikanedera. Proza Nietzschego zainspirowała kompozytora Richarda Straussa do skomponowania poematu symfonicznego Also sprach Zarathustra (wykorzystanego z kolei w 1968 roku przez Stanleya Kubricka jako muzyka filmowa w filmie: 2001: Odyseja kosmiczna) i przyciągnęła wielu czytelników, z których niewielu jednak przeczytało całość. Znane są przypadki żołnierzy podczas I wojny światowej, którzy mieli przy sobie egzemplarz książki Also sprach Zarathustra w bagażu[58]. Styl Nietzschego zachęcił także innych do pójścia w ich ślady i komentowania Zarathustry Nietzschego (na pięć przykładów wskazuje Stausberg, 2002, s. 1 [z n. 2]). Proces ten trwał aż do Osho (1931–1990). Przez cały XX wiek, podobnie jak w XVIII wieku, można znaleźć odniesienia do Zoroastra w szerokim zakresie materiałów źródłowych i gatunków literackich, od astrologii (idem 1998a, s. 968) na przykład w powieści (Gore Vidala, Kreacja, 1981), i fantasy (Herbert W. Franke, Zarathustra kehrt zurück [Zarathustra powraca], 1977), czy u Georga Martina Gra o tron. W Polsce przykładowo powieść SF Mikołaja Bogajewicza: Dziś do czwartego świtu. Poznań 2018, Wydawnictwo Literackie Atena.

Oprócz źródeł literackich, od XV wieku (ale prawdopodobnie już od XI wieku) zachodnia percepcja Zoroastra również zmaterializowała się w sztuce przykładowo w dziełach takich jak: Florencka kronika ilustrowana (Stausberg, 1998d, s. 342–345 z il. 42), Szkoła Ateńska Rafaela (idem, 1998d, s. 345–350 z il. 44–46), w Kronikach Iluminowanych MS (idem, 1998d, s. 345–346 z iluzją 43), Z Południowych Niderlandów (idem, 1998d, s. 350–351 ze zdj. 47) oraz w herbarzach (idem 1998d, s. 350–352 z il. 48) i malowidłach iluzjonistycznych Eduarda J.F. Bendemanna (1811–1889), w sali tronowej pałacu królewskiego w Dreźnie w Saksonii (idem, 1998d, s. 351–354).

Zaratusztra stał się również fikcyjnym bohaterem komiksów: Zarathustra Richarda Marazano – ilustrowanego przez Amada Mira, a jako kobieca postać superbohaterki pod tym imieniem występuje w komiksie Zarathustra z 1994 r. (autor tekstu: Mike Kanterovich, ilustracje i pomysł: Dante Bastianoni).

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
 Wykaz literatury uzupełniającej: Zaratusztra.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Mary Boyce, Zaratusztrianie Wiara i życie, Wydawnictwo Łódzkie, 1979, ISBN 83-218-0683-X.
  2. ↑ Zaratusztra, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-02].
  3. ↑ Ariel Turner, Encyclopaedia Iranica, CC Advisor, DOI: 10.5260/cca.199378 [dostęp 2019-07-31].
  4. ↑ Francis Joseph Steingass, A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including the Arabic Words and Phrases to be Met with in Persian Literature, dsalsrv04.uchicago.edu, 1892 [dostęp 2019-08-01].
  5. ↑ Joseph H. Peterson, Avestan Dictionary [online], 26 (N) m. kapłan, pełniący obowiązki kapłana; prowadzący (wołu) (k197), avesta.org, 1995 [dostęp 2019-07-31].
  6. ↑ a b Manthran | encyclopedia.com [online], encyclopedia.com [dostęp 2019-08-01].
  7. ↑ Zaratusztra i jego misja, [w:] Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie: wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 34, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-31].
  8. ↑ Dosabhai Framji Karaka, Avesta names; Old Persian names; Parsi names; Irani Zoroastrian names, Od Spitaman Biały, czysty; nazwa przodka Zaratusztry w rodzinie Spitama, avesta.org, 1884 [dostęp 2019-07-31].
  9. ↑ Michael Witzel, The Home of the Aryans, Anusantatyi: Festschrift fuer Johanna Narten zum 70. Geburtstag, ed. A. Hinze and E. Tichy (Münchener Studien zur Sprachwissenschaft, Beihefte NF 19) Dettelbach: J.H. Roell 2000, 283-338, pdf, accessed September 21, 2007.
  10. ↑ Iran IX. Religions in Iran (1) Pre-Islamic – Encyclopaedia Iranica [online], iranicaonline.org [dostęp 2019-08-08], Cytat: It is thought that the Indo-Iranians formed part of the population of the Sintashta-Arkaim culture to the east of the Ural mountains (ca. 2200–ca.1600 B.C.E.)..
  11. ↑ Zoroaster ii. General survey – Encyclopaedia Iranica [online], iranicaonline.org [dostęp 2019-08-08], Cytat: Cytat: 1. „Kiedy i gdzie mieszkał Zaratusztra, nie wiadomo”. Te słowa H. Lommela (1930, s. 3) brzmią dziś tak samo jak wtedy, gdy je napisał. Pomimo wielu prób umiejscowienia Zaratusztry w czasie historycznym i geograficznym, mamy tylko możliwości, które mogą wydawać się bardziej lub mniej rozsądne.
  12. ↑ Zoroaster ii. General survey – Encyclopaedia Iranica [online], iranicaonline.org [dostęp 2019-08-08], Cytat: Cytat: Jeśli istnieje coś zbliżającego się do konsensusu, to znaczy, że żył on ok. 1000 p.n.e. (cyt.).
  13. ↑ Mary Boyce, A History of Zoroastrianism, Zoroastrianism under the Achaemenians, Brill, 1982, DOI: 10.1163/9789004293908, ISBN 978-90-04-29390-8 [dostęp 2019-08-08].
  14. ↑ John D. Kelly, Bruce Lincoln, Death, War, and Sacrifice: Studies in Ideology and Practice, „Ethnohistory”, 40 (4), 1993, s. 688, DOI: 10.2307/482615, ISSN 0014-1801, JSTOR: 482615 [dostęp 2019-08-08], Cytat: Cytat: Lincoln 1991, s. 149–150: „At present, the majority opinion among scholars probably inclines toward the end of the second millennium or the beginning of the first, although there are still those who hold for a date in the seventh century.”.
  15. ↑ With Introduction and Commentary by M.L. West., The Hymns of Zoroaster. A New Translation of the Most Ancient Sacred Texts of Iran., I.B. Tauris, 2010, s. 4–8, ISBN 1-283-04838-8, OCLC 816830360 [dostęp 2019-08-08].
  16. ↑ A. Shapur Shahbazi, The ‘Traditional date of Zoroaster’ explained, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, 40 (1), 1977, s. 25–35, DOI: 10.1017/s0041977x00040386, ISSN 0041-977X [dostęp 2019-08-08].
  17. ↑ (Święta literatura zachowana w języku środkowo-perskim), [w:] Wielu, Avesta – Zoroastrian Archives, avesta.org [dostęp 2019-08-01].
  18. ↑ Glossary of Zoroastrian terms [online], Sprawiedliwy osąd: sędzia Ratu (aw.), często spotykany w połączeniu z „Ahu”. (Var. Phl. „Row”) Aša (aw.): podstawowa koncepcja zaratusztrianizmu; nie ma odpowiedniego tłumaczenia, chociaż często stosuje się: porządek świata, prawdę, prawość, prawość, świętość; Ardwahišt (sanskr. „Rta”), avesta.org [dostęp 2019-08-01].
  19. ↑ Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie. Wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 34–35, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-31].
  20. ↑ Avesta: Yasna: (English) [online], avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  21. ↑ M.N. Dhalla: History of Zoroastrianism (1938), part 3 [online], zaratusztrianiepolscy.home.blog [dostęp 2019-07-29], Cytat: Ahura Mazda, pozostając jednością, posiada sześć Amesza Spentów (aw. ameša – nieśmiertelny, spenta – dający życie, posiadający moc) – emanacji, mocy tworzących duchową osnowę świata, zwanych także świetlistymi istotami. Ich imiona można rozumieć jako nazwy podstawowych atrybutów Ahura Mazdy i jednocześnie podstawowych cnót, którymi powinien cechować się każdy wyznawca.
  22. ↑ Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie. Wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 38, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-29].
  23. ↑ Avesta: Yasna: (English) [online], 16.3, 28.2, 29.8, 31.4,8,21, 33.3, 34.10, avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  24. ↑ Ahura Mazda, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-07-29].
  25. ↑ Glossary of Zoroastrian terms [online], zaratusztrianiepolscy.home.blog [dostęp 2019-07-29], Cytat: Ahura Mazda – Mądry Pan, Wszechwiedząca Istota (Jasna 28:9) to bóg głoszony przez Manthrana Zaratusztrę. W Gathach, hymnach Zaratusztry, najczęściej bywa określany jako Mazda – 164 razy, Ahura – 131 razy, Mazda Ahura – 50 razy (np. Jasna 28:2; Jasna 51:16), oraz Ahura Mazda – osiem razy. „Ahura” (Pan, albo: „Dający Życie”) ma konotację męską, ale „Mazda” („Mieszczący/a wszystko w Swym Umyśle) ma konotację żeńską..
  26. ↑ With Introduction and Commentary by M.L. West., The Hymns of Zoroaster. A New Translation of the Most Ancient Sacred Texts of Iran., I.B. Tauris, 2010, ISBN 1-283-04838-8, OCLC 816830360 [dostęp 2019-08-08], Cytat: Zły duch (odpowiednik diabła) Aryman, Ahriman (Phl.): Diabeł, wrogi, nieprzyjazny, antagonistyczny. „Wrogi / destrukcyjny duch”. (Var: Phl. „Ahreman”, GAv. „Angra Mainju”, StdAv. „Anra Mainju”). Drudż (aw.): ucieleśnienie zła i zanieczyszczenia, demon kłamstwa, fałsz. (Var: „narkotyk”, OP. „Drauga”).
  27. ↑ Glossary of Zoroastrian terms [online], Zły duch (odpowiednik diabła) Aryman, Ahriman (Phl.): Diabeł, wrogi, nieprzyjazny, antagonistyczny. „Wrogi / destrukcyjny duch”. (Var: Phl. „Ahreman”, GAv. „Angra Mainju”, StdAv. „Anra Mainju”). Drudż (aw.): ucieleśnienie zła i zanieczyszczenia, demon kłamstwa, fałsz. (Var: „narkotyk”, OP. „Drauga”), avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  28. ↑ Aṧa (Asha „Truth”) – Encyclopaedia Iranica [online], iranicaonline.org [dostęp 2019-08-08].
  29. ↑ słownik stosowanych terminów, [w:] Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie. Wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 7, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-31].
  30. ↑ Glossary of Zoroastrian terms [online], Prehistoryczna, mityczna dynastia starożytnego Iranu. (Var: „kaj, kajag, kavi”, aw. „Kavaja”), avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  31. ↑ Nora Elizabeth Mary Boyce, A history of Zoroastrianism, Brill, 1989, s. 187, ISBN 90-04-08847-4, OCLC 769319647.
  32. ↑ Glossary of Zoroastrian terms [online], Kaj Vištasp (Phl.): król starożytnego Iranu, patron Zaratustry. (Var: Av. ‘Vištaspa’, Pers. ‘Guštasp’), avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  33. ↑ Kate Milner Rabb, National Epics, BoD – Books on Demand, 15 maja 2018, s.209-210, ISBN 978-3-7326-6853-3 [dostęp 2019-08-02] (ang.).
  34. ↑ Andrew Wilson na podstawie Szahname, Iran, the world’s first superpower, Ferdousi (albo Firdausi), Abol Ghasem Ferdousi, the-persians.co.uk [dostęp 2019-08-02], Cytat: Kai Gushtasp: Podczas gdy Guštasp (Vištaspa) jest królem, Zaratusztra ogłosił swoją nową religię. Król Turanu Ardżasp uznał to za zdradę starych dróg i najechał Iran. Brat Guštasp został zabity w walce, ale został pomszczony przez swojego syna Bastura, któremu pomógł Isfandijar, syn Guštaspa. Turańczycy zostali pokonani. Guštasp stał się podejrzliwy wobec swojego syna Isfandijara i wtrącił go do więzienia. Kiedy Ardżasp znów zaatakował, uwolnił go. Isfandijar pokonał Turańczyków i zabił Ardżaspa w brutalnej kampanii, podczas której dokonał siedem wyczynów podobnych do Rustama..
  35. ↑ Glossary of Zoroastrian terms [online], Dżamasp (Phl.): Wczesny bohater religii zaratusztriańskiej. Był wezyrem króla Vištaspy i zięciem Zaratusztry. (Var: Av. Dżamaspa), avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  36. ↑ a b c Zoroaster ii. General survey – Encyclopaedia Iranica [online], iranicaonline.org [dostęp 2019-07-31].
  37. ↑ Sam Kerr, Avestan Womanhood (its high esteem) and Love [pdf], avesta.org, 2005, Cytat: Commencing with the Prophet’s wife, Hvaōgvā (later Aves: Hvōvi), follow his three daughters – Frēni, Thrita and Pouruchista.
  38. ↑ Mary. Boyce, A history of Zoroastrianism, wyd. 3rd impression, with corrections, Leiden: E.J. Brill, 1996, ISBN 90-04-10474-7, OCLC 33664728 [dostęp 2019-08-01].
  39. ↑ John W. Waterhouse, Zoroastrianism, Book Tree, listopad 2006, s. 24, ISBN 978-1-58509-281-9 [dostęp 2019-08-02] (ang.).
  40. ↑ Denkard, Book Five: the writings of Adar Frobag [online], 2. Wiadomo, że (prorok Zartošt) przewidział z pełną szczegółowością wszystkie okoliczności dotyczące tego, w jaki sposób Kajanida Vištaspa, król Iranu i jego liczna armia, odniosą zwycięstwo nad Arjaspem i jego podwładnymi (wasalami), i innymi (królami). Podobnie przewidział o supremację króla Visztaspy nad władcami innych krajów; i swoją śmierć, to, że zostanie zabity przez tureckiego wojownika Baratarurisza [Bradrok-resz], avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  41. ↑ Denkard, Book 7 [online], avesta.org [dostęp 2019-07-29], Cytat: About the marvellousness which is manifested from the acceptance of the religion by Vishtasp onwards till the departure (vikhezo) of Zartosht, whose guardian spirit is reverenced, to the best existence, when seventy-seven years had elapsed onwards from his birth, forty-seven onwards from his conference, and thirty-five years onwards from the acceptance of the religion by Vishtasp..
  42. ↑ Dadestan-i Denig, chapters 42-94 [online], avesta.org [dostęp 2019-07-29], Cytat: 8. Jednym (z nich) był Tur-i Bradar-vakhsh, Karapan i heretyk, czarnoksiężnik, przez którego zginął Zaratusztra najlepszy z ludzi..
  43. ↑ Selections of Zadspram [online], avesta.org [dostęp 2019-07-29], Cytat: 9. W czterdziestym siódmym roku Zartoszt odchodzi, umiera osiągając siedemdziesiąt siedem lat i czterdzieści dni w miesiącu Ardwahišt, w dniu Khur; i przez osiem naprawionych (vehicako) miesięcy, aż do miesiąca Dadvo i dzień Khur, powinien zostać przeniesiony, aby być szanowanym..
  44. ↑ Rozdz. 32. Pouruszasp i Zartoszt, [w:] The Bundahishn („Creation”), or Knowledge from the Zand, Translated by E. W. West, from Sacred Books of the East, volume 5, Oxford University Press, 1897., avesta.org [dostęp 2019-08-16], Cytat: Rozdz. 32. Pouruszasp and Zartoszt 8. wiadomo też, że trzech synów Zartoszta, a mianowicie Uszedar, Uszedarmah i Soszjant, pochodzili z Chwowi; jak mówią, że Zartoszt trzykrotnie zbliżał się do Chwowi, a za każdym razem jego nasienie padało na ziemię; Jazata Nerjosang pdtrzymał blask i siłę tego nasienia, i oddał je z troską Jazata Anahidowi nasienie i gdy przyjdzie czas połączone zostanie z (przyszłą) matką. 9. Chroni je dziewięć tysięcy dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć i dziewięć miriadów prawych duchów strażniczych, by demony nie mogły go uszkodzić..
  45. ↑ Jazata zaratusztriańskie [online], avesta.org [dostęp 2019-08-16], Cytat: Jazat, który jest posłańcem Ahury Mazdy, związany z modlitwą. Pochodzenie indo-irańskie.
  46. ↑ Czas proroka. W: Maria Składankowa: Mitologia Iranu. Warszawa: WAiF, 1989, s. 298–299. ISBN 83-221-0502-9.
  47. ↑ Jazata zaratusztriańskie [online], avesta.org [dostęp 2019-08-16], Cytat: Aredvi Sura Anahita: nieskazitelna, niepokalana, przeczysta. „silna, nieskazitelna Anahita”, kobieta Jazata uosabiająca wodę. Mieszka w sferze gwiazd, utożsamiana także z planetą Wenus (por. Wt 5,85, 88, 132). Jej hymn jest przechowywany w Jaszcie 5. Znana również jako Aban Jazat. (Var: Arduisur).
  48. ↑ Denkard, Book 7 [online], avesta.org [dostęp 2019-08-08].
  49. ↑ Avesta – Zoroastrian Archives [online], 66. That cleaves unto him who grows up there, where lies Lake Kasava [Kasaoya], along with the Haetumant river; there where stands Mount Ushidhau, surrounded by waters, that run from the mountain., avesta.org [dostęp 2019-08-08].
  50. ↑ Avesta: Khorda Avesta (English): Zamyad Yasht ('Hymn to the Earth’) [online], Kiedy Astvat-ereta powstanie z jeziora Kasava [Kasaoya](...), avesta.org [dostęp 2019-08-08].
  51. ↑ Astvaṱ.ǝrǝta – Encyclopaedia Iranica [online], iranicaonline.org [dostęp 2019-08-08].
  52. ↑ The Bundahishn („Creation”), or Knowledge from the Zand [online], avesta.org [dostęp 2019-07-29].
  53. ↑ Mary Boyce, Frantz Grenet, Thus spake not Zarathuštra: Zoroastrian pseudepigrapha of the Greco-Roman world, Brill, 1991, DOI: 10.1163/9789004293915_013, ISBN 978-90-04-29391-5 [dostęp 2019-08-02].
  54. ↑ Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie. Wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 311–312, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-31].
  55. ↑ Nadgoplański lud awestyjski, [w:] Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie. Wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 304–318, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-31].
  56. ↑ Józefowicz-Czabak i inni, Zaratusztrianie. Wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, s. 123, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-07-31].
  57. ↑ Bogdan Banasiak, Nietzsche, Warszawa: Wydawnictwo KR, 2000, ISBN 83-86989-75-0, OCLC 749741275 [dostęp 2019-07-31], Cytat: s. 20 A to, że kwestię wiecznego powrotu wkłada w usta Zaratustry – tak jak węża w gardło – oznacza jedynie, że od antycznej postaci Zoroastra zapożycza coś, czego nie był on zdolny pojąć. Nietzsche wyjaśnia, że postać Zaratustry traktuje jako eufemizm lub raczej jako antyfrazę i metonimię, rozmyślnie obdarzając ją przywilejem tworzenia pojęć, jakich on sam nie mógł stworzyć.
  58. ↑ a b Dawid Misztal, Nowa Krytyka, ''Dlaczego Zaratustra?'', University of Szczecin, 2003, DOI: 10.18276/nk [dostęp 2019-07-31].
  59. ↑ Sentencje przypisane przez filozofa niemieckiego Zaratusztrze nie mają w istocie z irańskim założycielem religii nic wspólnego (...) gdy irański Zaratusztra ostro przeciwstawił w swej nauce moralności dobro i zło, głosząc ostateczne zwycięstwo dobra i triumf boga dobra Ahura Mazdy, Zaratusztra nietzscheański zwiastuje zmierzch bogów i pojawienie się na ich miejsce stojące poza dobrem i złem ludzkiej wyższej istoty – nadczłowieka (Zaratusztrianie. Wiara i życie, s. 328).
  60. ↑ Konrad Kulczyk, We Are Not Alone in the Universe: From the Origins of Civilizations and Religions to Humankind’s Final Destiny, John Hunt Publishing, 26 października 2012, 157 (przypis 29 w tej książce nie odsyła do źródła, a jedynie cytuje inną wersję śmierci Zaratusztry zgodną ze źródłami) przykład ten ilustruje nagminny brak podawania genezy tej fikcji., ISBN 978-1-78099-297-6 [dostęp 2019-08-02] (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaratusztra&oldid=73937096”