İnsani Gelişme Endeksi - Vikipedi

İnsani Gelişme Endeksi (İngilizce: Human Development Index), Dünya'daki ülkeler için yaşam uzunluğu, okur yazar oranı, eğitim ve yaşam düzeyi doğrultusunda hazırlanan bir ölçümdür. İnsanların düzgün yaşaması, özellikle çocuk hakları için bir ölçün teşkil eder. Bu araştırma sonucunda bir ülkenin gelişmiş, gelişmekte olan ya da gelişmemiş bir ülke olduğu; bunun yanı sıra ekonomisindeki etkinin yaşam niteliği ne düzeyde etkilediğini gösterir. Dağılım ilk olarak 1990 yılında Pakistanlı ekonomist Mahbub ul Haq tarafından geliştirilmiştir ve 1993 yılından bu yana Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından yıllık Gelişme Raporu'nda sunulur.

İnsani Gelişme Göstergesi değerlerinin bulunması, eskiden ortalama yaşam süresi, okur yazar oranı (2/3'ü) ve ilkokul, lise ve üniversite kayıtları yüzdesi (1/3'ü) ile bulunan eğitim dağılımı ile kişi başına düşen gelir ve alım gücünün Amerikan Doları'ndan hesaplanmasıyla gerçekleştirilmekteydi. Yeni hesaplama sistemi, eğitimde geçen ve geçmesi beklenen süre, doğumda yaşam beklentisi ve satın alma gücü pariteli milli geliri esas almaktadır.

Alternatif bir ölçüm olarak, ülkelerdeki fakirliği ölçmek için de Beşeri Fakirlik Dağılımı mevcuttur.

2010 itibarıyla BMKP İGE hesaplamalarında yeni bir metodoloji kullanmaya başlamıştır. Yeni hesaplama sistemi, eğitimde geçen ve geçmesi beklenen süre, doğumda yaşam beklentisi ve satın alma gücü pariteli milli geliri esas alan aşağıdaki parametreleri içermektedir.

1. Yaşam Beklentisi Endeksi (YBE) ${\displaystyle ={\frac {{\textrm {YB}}-20}{85-20}}}$

YBE, eğer doğumda yaşam beklentisi 85 ise 1, 20 ise 0 olarak alınır.

2. Eğitim Endeksi (EE) ${\displaystyle ={\frac {{\textrm {OESE}}+{\textrm {BESE}}}{2}}}$^[1]

2.1 Ortalama Eğitim Süresi Endeksi (OESE) ${\displaystyle ={\frac {\textrm {OES}}{15}}}$^[2]

2025 yılına kadar bu indikatör için 15 sene maksimum olarak belirlenmiştir.

2.2 Beklenen Eğitim Süresi Endeksi (BESE) ${\displaystyle ={\frac {\textrm {BES}}{18}}}$^[3]

Pek çok ülkede eğitimde geçen 18 sene master almak için yeterlidir.

3. Gelir Endeksi (GE) ${\displaystyle ={\frac {\ln({\textrm {kbdMG}})-\ln(100)}{\ln(75,000)-\ln(100)}}}$

GE, kbdMG $75,000 ise 1, $100 ise 0 olarak alınır.

En sonunda İGE hesaplanması için bu üç göstergenin geometrik ortalaması alınır.

${\displaystyle {\textrm {IGE}}={\sqrt[{3}]{{\textrm {YBE}}\cdot {\textrm {EE}}\cdot {\textrm {GE}}}}.}$

YB: Doğumda beklenen yaşam süresi

OES: Ortalama eğitim süresi (25 yaş üstü kişilerin resmî eğitim kurumlarında geçirdiği süre)

BES: Beklenen eğitim süresi (18 yaş altı bireylerin resmî eğitim kurumlarında geçirmesi beklenen süre)

kbdMG: kişi başına düşen millî gelir (Satın alma gücü paritesi)

Genel olarak değişken bir sayıyı tanımlamak için, misal olarak ${\displaystyle x}$'i 0 ila 1 arasında bir ekonomik dağılım arasında gösterebilmek için aşağıdaki formül kullanılır:

• ${\displaystyle x}$-index = ${\displaystyle {\frac {x-\min \left(x\right)}{\max \left(x\right)-\min \left(x\right)}}}$

Burada ${\displaystyle \min \left(x\right)}$ ve ${\displaystyle \max \left(x\right)}$; ${\displaystyle x}$'in alabileceği en yüksek (max) ve en az (min) değerdir.

İnsani Gelişim Endeksi bu doğrultuda üç genel veriyi temsil eder ve ortalamasını alır:

• Yaşam uzunluğu dağılımı = ${\displaystyle {\frac {HU-25}{85-25}}}$
• Eğitim dağılımı (ED) = ${\displaystyle {\frac {2}{3}}\times ED+{\frac {1}{3}}\times GED}$
  • Yetişkin okur yazar oranı = ${\displaystyle {\frac {YOYO-0}{100-0}}}$
  • Okullara kayıtlı öğrenci sayısı = ${\displaystyle {\frac {CGER-0}{100-0}}}$
• Gayri Safi Yurt içi Hasıla dağılımı = ${\displaystyle {\frac {\log \left(GSYHD\right)-\log \left(100\right)}{\log \left(40000\right)-\log \left(100\right)}}}$

HU: Yaşam uzunluğu
YOYO: Yetişkin okur yazar oranı
OKÖS: Okullara kayıtlı öğrenci sayısı yüzdesi
GSYHD: Amerikan Doları üzerinden Gayri Safi Yurt içi Hasıla dağılımı

Ülkelere göre

Sıra		Ülke	İGE
2021 verileri ​ (2022 raporu)[4]	2015'e göre değişimi​[5]		2021 verileri ​ (2022 raporu)[4]	Yıllık değişimi (2010–2021)​[5]
1		İsviçre	0.962	%0,19
2		Norveç	0.961	%0,19
3		İzlanda	0.959	%0,56
4	(3)	Hong Kong	0.952	%0,44
5	(3)	Avustralya	0.951	%0,27
6		Danimarka	0.948	%0,34
7	(2)	İsveç	0.947	%0,36
8	(6)	İrlanda	0.945	%0,40
9	(5)	Almanya	0.942	%0,16
10	(1)	Hollanda	0.941	%0,24
11		Finlandiya	0.940	%0,29
12	(1)	Singapur	0.939	%0,29
13	(2)	Belçika	0.937	%0,25
13	(3)	Yeni Zelanda	0.937	%0,15
15	(2)	Kanada	0.936	%0,25
16	(1)	Lihtenştayn	0.935	%0,22
17	(3)	Lüksemburg	0.930	%0,18
18	(3)	Birleşik Krallık	0.929	%0,17
19		Japonya	0.925	%0,27
19	(3)	Güney Kore	0.925	%0,35
21	(3)	ABD	0.921	%0,10
22		İsrail	0.919	%0,25
23	(4)	Malta	0.918	%0,58
23	(1)	Slovenya	0.918	%0,28
25	(4)	Avusturya	0.916	%0,14
26	(9)	Birleşik Arap Emirlikleri	0.911	%0,80
27		İspanya	0.905	%0,38
28	(3)	Fransa	0.903	%0,27
29	(3)	Kıbrıs Cumhuriyeti	0.896	%0,41
30	(1)	İtalya	0.895	%0,13
31	(2)	Estonya	0.890	%0,30
32	(6)	Çekya	0.889	%0,20
33	(2)	Yunanistan	0.887	%0,19
34	(1)	Polonya	0.876	%0,37
35	(3)	Bahreyn	0.875	%0,73
35	(1)	Litvanya	0.875	%0,35
35	(2)	Suudi Arabistan	0.875	%0,64
38	(2)	Portekiz	0.866	%0,40
39	(1)	Letonya	0.863	%0,42
40	(6)	Andorra	0.858	%0,11
40	(5)	Hırvatistan	0.858	%0,40
42	(1)	Şili	0.855	%0,46
42	(1)	Katar	0.855	%0,23
44	YENİ[a]	San Marino	0.853	YENİ[a]
45	(5)	Slovakya	0.848	%0,09
46	(1)	Macaristan	0.846	%0,20
47	(4)	Arjantin	0.842	%0,09
48	(6)	Türkiye	0.838	%1,03
49	(3)	Karadağ	0.832	%0,27
50	(1)	Kuveyt	0.831	%0,20
51	(3)	Brunei	0.829	%0,01
52	(2)	Rusya	0.822	%0,29
53	(4)	Romanya	0.821	%0,16
54	(3)	Umman	0.816	%0,32
55	(2)	Bahamalar	0.812	%0,00
56	(4)	Kazakistan	0.811	%0,51
57	(2)	Trinidad ve Tobago	0.810	%0,23
58	(4)	Kosta Rika	0.809	%0,43
58		Uruguay	0.809	%0,25
60	(3)	Belarus	0.808	%0,21
61		Panama	0.805	%0,37
62	(1)	Malezya	0.803	%0,39
63	(7)	Gürcistan	0.802	%0,50
63	(2)	Mauritius	0.802	%0,55
63	(4)	Sırbistan	0.802	%0,41
66	(6)	Tayland	0.800	%0,75

Aşağıdaki şablon, 2022 raporuna göre 2021 verilerini sıralamaktadır.

• = artış
• = stabil
• = azalış

Sıra		Ülke	İGE
2019 verisi (2020 raporu)[6]	Önceki yıla göre değişimi[6]		2019 verisi (2020 raporu)[6]	Önceki yıla göre değişimi[7]
Çok yüksek gelişmişlik
1		Norveç	0.957	0.001
2	(1)	İrlanda	0.955	0.004
2		İsviçre	0.955
4		Hong Kong	0.949	0.003
4	(1)	İzlanda	0.949	0.003
6	(2)	Almanya	0.947	0.001
7	(1)	İsveç	0.945	0.002
8	(2)	Avustralya	0.944	0.001
8	(2)	Hollanda	0.944	0.002
10	(1)	Danimarka	0.940	0.001
11	(1)	Finlandiya	0.938	0.001
11	(2)	Singapur	0.938	0.002
13	(2)	Birleşik Krallık	0.932	0.004
14	(3)	Belçika	0.931	0.001
14		Yeni Zelanda	0.931	0.003
16	(3)	Kanada	0.929	0.001
17	(2)	ABD	0.926	0.001
18		Avusturya	0.922	0.001
19	(3)	İsrail	0.919	0.003
19		Japonya	0.919	0.002
19	(1)	Lihtenştayn	0.919
22	(2)	Slovenya	0.917	0.005
23	(1)	Güney Kore	0.916	0.002
23	(2)	Lüksemburg	0.916	0.003
25		İspanya	0.904	0.001
26		Fransa	0.901	0.003
27	(1)	Çekya	0.900	0.002
28		Malta	0.895	0.001
29	(1)	Estonya	0.892	0.003
29		İtalya	0.892	0.002
31	(4)	Birleşik Arap Emirlikleri	0.890	0.001
32		Yunanistan	0.888	0.007
33	(2)	Kıbrıs Cumhuriyeti	0.887	0.002
34		Litvanya	0.882	0.006
35	(3)	Polonya	0.880	0.003
36		Andorra	0.868	0.001
37	(2)	Letonya	0.866	0.003
38	(2)	Portekiz	0.864	0.004
39	(3)	Slovakya	0.860	0.002
40	(3)	Macaristan	0.854	0.004
40	(4)	Suudi Arabistan	0.854
42	(3)	Bahreyn	0.852
43	(1)	Şili	0.851	0.002
43	(3)	Hırvatistan	0.851	0.003
45	(4)	Katar	0.848	0.003
46	(2)	Arjantin	0.845	0.003
47	(4)	Brunei	0.838	0.002
48	(4)	Karadağ	0.829	0.003
49	(3)	Romanya	0.828	0.005
50	(5)	Palau	0.826	0.004
51	(1)	Kazakistan	0.825	0.006
52	(3)	Rusya	0.824	0.001
53	(3)	Belarus	0.823
54	(5)	Türkiye	0.820	0.003
55	(2)	Uruguay	0.817	0.001
56	(4)	Bulgaristan	0.816	0.003
57	(10)	Panama	0.815	0.003
58	(2)	Bahamalar	0.814	0.002
58	(2)	Barbados	0.814	0.004
60	(13)	Umman	0.813
61	(9)	Gürcistan	0.812	0.007
62	(6)	Kosta Rika	0.810	0.002
62	(1)	Malezya	0.810	0.005
64	(7)	Kuveyt	0.806	0.001
64	(1)	Sırbistan	0.806	0.003
66	(2)	Mauritius	0.804	0.003
Yüksek gelişmişlik
67	(5)	Seyşeller	0.796	0.006
67	(4)	Trinidad ve Tobago	0.796	0.001
69		Arnavutluk	0.795	0.003
70	(2)	Küba	0.783	0.002
70	(5)	İran	0.783	0.002
72	(1)	Sri Lanka	0.782	0.003
73	(2)	Bosna-Hersek	0.780	0.003
74	(4)	Grenada	0.779	0.006
74	(2)	Meksika	0.779	0.003
74	(1)	Saint Kitts ve Nevis	0.779	0.006
74	(14)	Ukrayna	0.779	0.005
78	(4)	Antigua ve Barbuda	0.778	0.006
79	(3)	Peru	0.777	0.006
79	(2)	Tayland	0.777	0.005
81		Ermenistan	0.776	0.005
82		Kuzey Makedonya	0.774	0.004
83	(4)	Kolombiya	0.767	0.003
84	(5)	Brezilya	0.765	0.003
85		Çin	0.761	0.006
86	(1)	Ekvador	0.759	0.003
86	(3)	Saint Lucia	0.759	0.001
88	(1)	Azerbaycan	0.756	0.002
88	(1)	Dominik Cumhuriyeti	0.756	0.005
90	(17)	Moldova	0.750	0.004
91	(9)	Cezayir	0.748	0.002
92	(1)	Lübnan	0.744	0.003
93	(5)	Fiji	0.743	0.001
94	(4)	Dominika	0.742	0.004
95	(9)	Maldivler	0.740	0.006
95	(4)	Tunus	0.740	0.002
97	(3)	Saint Vincent ve Grenadinler	0.738	0.002
97	(1)	Surinam	0.738	0.004
99	(7)	Moğolistan	0.737	0.002
100	(6)	Botsvana	0.735	0.005
101	(5)	Jamaika	0.734
102		Ürdün	0.729	0.001
103	(5)	Paraguay	0.728	0.001
104	(1)	Tonga	0.725	0.002
105	(5)	Libya	0.724	0.003
106	(2)	Özbekistan	0.720	0.003
107	(7)	Bolivya	0.718	0.004
107	(4)	Endonezya	0.718	0.006
107	(1)	Filipinler	0.718	0.007
110	(7)	Belize	0.716	0.002
111		Samoa	0.715	0.006
111	(3)	Türkmenistan	0.715	0.005
113	(17)	Venezuela	0.711	0.022
114	(1)	Güney Afrika	0.709	0.002
115	(4)	Filistin	0.708
116		Mısır	0.707	0.006
117		Marshall Adaları	0.704	0.002
117	(1)	Vietnam	0.704	0.004
119	(4)	Gabon	0.703	0.006
Orta gelişmişlik
120	(2)	Kırgızistan	0.697	0.001
121		Fas	0.686	0.006
122	(1)	Guyana	0.682	0.002
123	(3)	Irak	0.674	0.003
124		El Salvador	0.673	0.003
125		Tacikistan	0.668	0.007
126		Yeşil Burun Adaları	0.665	0.002
127	(1)	Guatemala	0.663	0.006
128	(2)	Nikaragua	0.660	0.001
129	(5)	Bhutan	0.654	0.005
130		Namibya	0.646	0.001
131	(2)	Hindistan	0.645	0.003
132		Honduras	0.634	0.001
133	(2)	Bangladeş	0.632	0.007
134	(2)	Kiribati	0.630	0.002
135	(2)	São Tomé ve Príncipe	0.625	0.001
136	(1)	Mikronezya Federal Devletleri	0.620	0.002
137	(3)	Laos	0.613	0.004
138		Esvatini	0.611	0.006
138	(4)	Gana	0.611	0.005
140	(1)	Vanuatu	0.609	0.006
141	(10)	Doğu Timor	0.606	0.007
142	(5)	Nepal	0.602	0.006
143	(4)	Kenya	0.601	0.002
144	(2)	Kamboçya	0.594	0.009
145	(1)	Ekvator Ginesi	0.592	0.01
146	(3)	Zambiya	0.584	0.002
147	(2)	Myanmar	0.583	0.004
148	(1)	Angola	0.581	0.001
149	(11)	Kongo Cumhuriyeti	0.574	0.001
150		Zimbabve	0.571	0.002
151	(2)	Solomon Adaları	0.567	0.003
151	(3)	Suriye	0.567	0.004
153	(3)	Kamerun	0.563	0.003
154	(2)	Pakistan	0.557	0.005
155		Papua Yeni Gine	0.555	0.006
156		Komorlar	0.554	0.002
Düşük gelişmişlik
157	(4)	Moritanya	0.546	0.004
158	(5)	Benin	0.545	0.004
159		Uganda	0.544	0.006
160	(3)	Ruanda	0.543	0.003
161	(2)	Nijerya	0.539	0.005
162	(3)	Fildişi Sahili	0.538	0.004
163	(4)	Tanzanya	0.529	0.005
164	(2)	Madagaskar	0.528	0.001
165	(1)	Lesotho	0.527	0.005
166	(5)	Cibuti	0.524	0.006
167		Togo	0.515	0.005
168	(2)	Senegal	0.512	0.004
169	(1)	Afganistan	0.511	0.002
170	(1)	Haiti	0.510	0.002
170	(2)	Sudan	0.510	0.004
172	(1)	Gambiya	0.496	0.009
173		Etiyopya	0.485	0.007
174	(2)	Malavi	0.483	0.005
175	(4)	Kongo DC	0.480	0.002
175	(3)	Gine-Bissau	0.480	0.008
175	(1)	Liberya	0.480
178	(4)	Gine	0.477	0.004
179	(2)	Yemen	0.470	0.002
180	(2)	Eritre	0.459	0.003
181