French
Deutschİsrael Ori - Vikipedi
Israel Ori Իսրայել Օրի | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 1658 Sisian, Safevî Devleti (bugünkü Ermenistan) |
| Ölüm | 1711 Astrahan, Rus İmparatorluğu |
| Ölüm sebebi | Ölüm nedeni bilinmiyor |
| Milliyet | Ermeni |
| Tanınma nedeni | Ermeni ulusal hareketi önde gelenleriden |
| Din | Ermeni Apostolik Kilisesi |
Israel Ori (Ermenice: Իսրայել Օրի) (1658–1711) Ermeni milli özgürlük hareketinin önde gelen isimlerinden biri ve Ermenistan'ın Safevi ve Osmanlı egemenliğinden kurtulmasını amaçlayan bir Ermeni milliyetçisi.
Gençliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Ori, 1658'de Sisian köyünde doğmuştur. Babası Zangezur'un melikiydi. Gençliğinde, bir grup başka Ermeni ile beraber, Ermenilerin Osmanlı ve İran boyunduruğuna karşı mücadelesi için Avrupa güçlerinden destek aramıştır.
1678'de Katolikos Hagop Juğaetsi tarafından oluşturulan ve Gürcü kralı XI. Giorgi tarafından desteklenen yedi kişilik bir delegasyon Eçmiadzin'den Roma'ya yola çıkmıştır. Ori de bu delegasyonun üyelerinden biriydi. Katolikos, Papa'dan Avrupalı Hristiyan güçlerin desteğini isteyecekti, bu destek karşılığında da Ermeni Kilisesi Roma Katolik Kilisesi'ne bağlanacaktı. Ne var ki 1678'de yaşlı Katolikos yolda, İstanbul'da ölür ve Ori hariç, delegasyon Ermenistan'a geri döner. Ori tek başına planı tamamlamak için yola devam etmeye karar verir.[1][2][3]
Ori XIV. Louis'nin Fransız ordusuna katılır, Albay rütbesine kadar yükselir ve Dokuz Yıl Savaşı'nda savaşır. Savaşta İngilizler tarafından tutuklandıktan sonra serbest bırakılır. Savaştan sonra Prusya'ya yerleşir, evlenir ve tüccar olur. Nüfuzlu kişilerle temaslarında sürekli olarak Ermeni halkının yabancı egemenliğinden kurtarılması meselesini dile getirmiş ama soğuk bir ilgisizlikle karşılaşmıştır. Nihayet Düsseldorf şehrinde prens Johann Wilhelm'in hizmetine girer.[1]
Ori, eğer prens Ermenistan'ın özgürlüğünü sağlayabilirse ona Ermenistan tacını vadeder. Ermenistan meselesinin Avrupa devletlerinin en üst düzeyde ilgi konusu olmasını arzu eden Wilhelm, Ori'ye bir tavsiye mektubu vererek Avusturya İmparatoruna ve Floransa hükümdarına yollar. Ancak Ori, Ermeni siyasi çevrelerininden resmî bir yetki taşımadığı için söyledikleri dikkate alınmaz. Wilhelm'in tavsiyesi üzerine, Ori Ermenistan'a geri döner, hem Ermeni asillerinden gerekli destek belgelerini almak hem de ne kadar bir askerî güç vadedebileceklerini öğrenmek için. 1699'da Ermenistan'a geri dönen Ori, yeni Katolikos'ların Roma Kilisesine dahil olmayı kabul etmediklerini öğrenir.[4]
1699'da Ori, melik Safraz ile birlikte Angeghakot'ta gizli bir toplantı düzenler. Bu toplantıda on bir Sünik meliği, Batı Avrupa devletlerinden askerî yardım istemeye kabul ederler. Böylece, din adamlarının olmasa da soyluların desteğini elde etmiş olarak Ori, Almanya'ya Johann Wilhelm'e geri döner. Ama prens Wilhelm ona, kendisinin emrinde olduğu I. Leopold ile buluşmasını tavsiye eder. Ori, 1700 yılında I. Leopold ile buluşunca, İmparator ona planın başarısı için Rus desteğinin gerekli olacağını söyler. Prusya ve Avusturya'dan başarı elde edemeyince Ori, 1701'de Moskova'ya gider.[1]
Bu arada Ori, tecrübeli bir diplomat olmuştur. Avustruya İmparatoru onu İstanbul'a göndermiş, Karlofça Antlaşması tamamen onun gayretleriyle sonuçlandırılmıştı.[5]
Ermeni Planı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ori, Ermeni özgürlük planının Rus yanlısı çizgisini belirleyen ilk lider olmuştur. Moskova'ya vardıktan sonra I. Petro ile buluşmuş ve ona Sünik meliklerinin dileğini sunmuştur. Mektupta melikler "başka ümidimiz yok, Tanrı ve ülkenizden başka" diye yazmıştır. Petro, bu yardım talebine olumlu karşılık verir. Rus-İsveç savaşının ardından Ermeni halkına yardım edeceğine söz verir (ama bu savaş ancak 1722'de, Ori'nin 1711'de ölümünden sonra bitecekti).
I. Petro'nun Kafkaslarla ilgili başka planları vardır. 1701'de Ermenistan'a bir misyon gönderir, Osmanlı ve Safavi imparatorluklarına bir sefer düzenlenmesi konusunda oradaki Katolikoslara mektuplar yollar, ama bundan bir sonuç çıkmaz.[6] Bu arada Ori 1704'te Papa XI. Clemens ile buluşur, Papa ona desteğini vadeder.
Ori, Rus sarayına somut bir plan önerir: Ermeni ve Gürcü halklarının özgürlüğe kavuşması için Kafkasya üzerinden 25.000 kişilik bir Rus ordusu, 15.000 Kazak atlısı ve 10.000 piyade gerekecektir. Atlı birliklerin Güney Kafkasya'ya varması için Daryal Boğazı'ndan geçmesi gerekecek, piyadelerin ise Hazar Denizi'nde Astrahan'dan gelmesi gerekecekti. Rus birlikleri Ermeni ve Gürcü askerî birlikleri ile birleşecekti.
Bu plan üzerine, Güney Kafkasya'ya yürüyüş için gerekli olan hazırlıkları konusu gündeme geldi. Durumun incelenmesi, yerli halkın desteğinin elde edilmesi, yollar ve kaleler hakkında bilgi edinmek için, Ori'nin başında bulunacağı özel bir topluluğun İran'a yollanmasına karar verilir. Şüphe çekmemek için Ori, Şah Hüseyin'in yetkililerine, Roma'daki Papa tarafından gönderildiğini, İran'daki Hristiyanların durumu hakkında bilgi edinmeye geldiğini söylecekti.
1706'da Ori, Rus ordusunda Albay rütbesiyle, Amsterdam'a, silah ve malzeme edinmek için yollanır. Orada birkaç ay geçirmiş ve Ermeni bağımsızlık mücadelesini temsil eden bir bayrağı göstermiştir. Kilikya Ermeni Krallığı (1080-1393) zamanında VI. Levon'un arması Kırmızı- mavi-sarı renkler içermekteydi. Bu bayrakta gösterilen palalar Türkler ve Safevilere karşı silahlı mücadeleyi simgelemekteydi. 11 adet sekiz köşeli yıldız ise Angeghakot (Karabağ)'da düzenlenen gizli bir toplantıya katılan Ermeni melikleri temsil etmekteydi.[7]
Gerekli hazırlıkların ardından, 1707'de, Ori büyük bir kafile ile birlikte İran'a yola çıkar. Ori, Avustruya imparatorundan, Papa'dan ve Rus Çarından mektuplar taşıyordu.[5]
İran'da bulunan Fransız misyonerler Ori'nin İsfahan'a varmasına engel olmaya çalışırlar. Ori Şamahı'ya varınca, İsfahan'a girme izni çıkana kadar birkaç gün beklemek zorunda bırakılır. Şamahı'da oranın Ermeni ve Gürcü liderleri ile buluşup onların Rusya'ya olan sempatilerini güçlendirir. Bu arada Fransız elçisi ve misyonerler, Rusya'nın Ermenistan'a siyasi bağımsızlık getirmeye amaçladığını ve Ori'nin Ermenistan Kralı olmaya niyetli olduğunu Şah'a anlatırlar. Ancak Şah, bu kadar önemli bir elçiyi geri çevirmeye cesaret edemez, onu ağırlar. 1709'da Ori İsfahan'a varır ve oranın yerel siyasi kişilikileri ile müzakereler yapar.[5] Ancak I. Petro'nun İran'ı istila edip Gürcistan ve Ermenistan ilhak edeceği söylentiler üzerine Şah, Gürcistan valisinin ihanet etmemesi için onu güvendiği bir başkasıyla değiştirir.[8][9]
İsrail Ori, 1711'de İran'dan Rusya'ya geri dönerken yolda Astrahan'da aniden öldü.
Etkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ori'nin çalışmaları bir Ermenistan'ın bağımsızlığı için çalışmış bir diğer Ermeni milliyetçisi Hovsep Emin'e (1726-1809) ilham kaynağı olmuştur.[1]
Ölümünden sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Rus-İsveç savaşı devam ettiği için I. Petro Kafkasya girişimini kenara bırakır. 1722'de Rus-İsveç savaşı sonuçlandıktan sonra I. Petro İran'a bir sefer düzenleyip Derbend'i alır ama sonra birliklerini geri çağırıp bir barış anlaşması imzalar. İzleyen yıllarda Gürcistan ve Karabağ Osmanlılara terkeder, oradaki Ermenilere de Rusya'ya göç etmelerini salık verir. Rusya tarafından terkedilen Ermeniler ayaklanırlar ve Karabağ İran'a bağlı bir tporak haline gelir. Ancak 1730'da Karabağ tekrar Osmanlılara geçer.[4]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian, (2000). The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times. Wayne State University Press. ss. 7. ISBN 0814332218.
- ^ Mark Malkasian (1996). Gha-ra-bagh!The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press. s. 20. ISBN 0814326048.
- ^ Razmik Panossian (2006). The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. Columbia University Press. ss. 111-112. ISBN 9780231511339.
- ^ a b Vahan M. Kurkjian (2008). A History of Armenia. Indo-European Publishing. s. 232. ISBN 9781604440126.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b c Baron Noel Noel-Buxton, Harold Jocelyn Buxton, Aram Raffi (1914). Travel and politics in Armenia. Macmillan,. s. 201.
- ^ Richard G. Hovannisian (2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. Palgrave Macmillan. s. 86. ISBN 9781403964229.
- ^ "Armenia within Russia". Day of the State of the Republic of Armenia. 18 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2011.
- ^ Roger Savory (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. s. 244. ISBN 9780521042512.
- ^ Ch. de Tours Picault (1810). Histoire des révolutions de Perse pendant la durée du dix-huitième siècle de l'ère chrétienne:. H. Nicolle et Lenormant. s. 398. ISBN 0231139268.
