Moskova - Vikipedi

Moskova
eskiden Türkçe: Moskof
Rusça: Москва,
İngilizce: Moscow
Almanca: Moskau
İspanyolca: Moscú
Başkent ve Federal şehir
Kızıl Meydan; solda Spasskaya Kulesi, sağda Aziz Vasil Katedrali ve arka planda Ostankino Kulesi ile birlikte
Kurtarıcı İsa Katedrali
Moskova Uluslararası İş Merkezi ve Üçüncü Çevre Yolu
Gorki Park
Bolşoy Tiyatrosu
Moskova Nehri
Marşlar: Benim Moskovam
Rusya üzerinde Moskova
Moskova
Moskova
Koordinatlar: 55°45′2″K 37°37′3″D / 55.75056°K 37.61750°D / 55.75056; 37.61750
Ülke Rusya
Federal OkrugMerkez
Ekonomik RayonMerkez
Kaynaklarda ilk değinilişi1147[1]
İdare
 • İdari organMoskova Şehri Duması[2]
 • Belediye BaşkanıSergey Sobyanin [3] (ЕР)
Yüzölçümü
 • Toplam2561,5 km²
Rakım118—255 m
Nüfus
 (2024)[6]
 • Toplam13.149,803
 • Yoğunluk5133,63/km²
DemonimMoskovalı
Zaman dilimiUTC+03.00 (MSK)
Posta kodu
14-530
Alan kodu+48 55
ISO 3166 koduRU-MOW
Plaka kodu77, 177, 777; 97, 197, 797; 99, 199, 799, 977[7]
OKTMO numarası45000000
GSYİH[8]Toplam: 28,51 trilyon ₽ (387,06 milyar $) (2022)
Kişi başı: 2,18 milyon ₽ (29.638,33 milyar $) (2022)
İklimDfb
HavalimanlarıSVO · DME · VKO · ZIA · OFS
Ödülleri Kahraman Şehir
Lenin Nişanı
Lenin Nişanı
Ekim Devrimi Nişanı

Moskova[a] (Rusça: Москва, romanize: Moskva), Rusya'nın başkenti ve en kalabalık şehridir. Şehir Merkezi Rusya'da bulunan Moskova Nehri üzerine kurulmuştur ve 2023 itibarıyla sınırları dahiline yaklaşık 13,1 milyon kişiye[6], şehir alanı dahilinde yaklaşık 18,8 milyon kişiye[10], metropolitan alanı dahilinde yaklaşık 21 milyon kişiye ev sahipliği yapmaktadır.[kaynak belirtilmeli] Şehir sınırları 2.511 km2'den[5] ibaretken, şehir alanı 5.891 km2[kaynak belirtilmeli], metropolitan alan 26.000 km²'den fazla[11] yüzölçümüne sahiptir. Dünya'nın en kalabalık şehirlerinden biri ve Avrupa'nın en kalabalık ve şehir ve metropolitan alan itibarıyla en büyük şehridir.[11]

Moskova Doğu Avrupa'nın önemli bir politik, ekonomik, kültürel ve bilim merkezidir. Topraklarının tamamı Avrupa'da yer alan en büyük şehirdir, İstanbul'un ardından Avrupa'nın 2. en büyük şehridir[12] Ayrıca Dünya'nın en büyük 18. kentsel alanına sahiptir. Forbes'in 2013 yılı araştırmasına göre Moskova Dünya'nın en pahalı 9. şehri seçilmiştir.[13] Aynı zamanda Dünya'nın sayılı büyük kentsel ekonomisine sahip olan Moskova, "Global şehir" kabul edilir. Turizm konusunda dünya çapında en hızlı büyüyen şehirler arasında yer alan Moskova, aynı zamanda yeryüzündeki en kuzeyde yer alan Metropol unvanına sahiptir. Avrupa'nın en uzun tek başına duran yapısı olan Ostankino Kulesi'ne, yine Avrupa'nın en yüksek gökdeleni unvanına sahip Federation Tower'a ev sahipliği yapar. 1 Temmuz 2012'deki bölgesel genişlemenin ardından yüzölçümü 2 kat artmış olup, 233.000 kişi ise nüfusa eklenmiştir.[14] Avrupa Rusya'sında yer alan şehir, Moskova Nehri'nin üzerinde yer alır. Denize kıyısı olmayan en büyük şehirdir. Şehir aralarında Aziz Vasil Katedrali'nin de bulunduğu birçok tarihi bina ile zengin bir mimariye sahiptir. Kapladığı alanın %40'ını ormanlar ve yeşil alanlar oluşturması, Moskova'yı Dünya'nın en yeşil şehirlerinden biri yapar. Şehir sırasıyla Moskova Knezliği, Rusya Çarlığı, Rus İmparatorluğu, Sovyetler Birliği ve son olarak şu anki Rusya devletine başkentlik yapmıştır. Moskova Rus kültürünün merkezi konumundadır ve içerisinde barındırdığı birçok müze, tiyatro ve akademik kurumlardan dolayı sayısız bilim insanı ve sanatçıya ev sahipliği yapar.

Rusya Hükümeti'nin merkezidir. Şu anda Rusya devlet başkanı'nın çalışma yeri olan Moskova Kremlini de şehirdeki önemli yapılardan biridir. Moskova Kremlini Orta Çağ kalesi olarak inşa edilmiştir. Kremlin ile birlikte Kızıl Meydan da Dünya Mirası listesine giren yerlerdendir. Rus Parlamentosu'nun iki birimi (Devlet Duması ve Federasyon Konseyi) de Moskova'da bulunmaktadır.

Şehir yaygın bir transit ulaşım ağına sahiptir. 4 uluslararası havaalanı, 9 demiryolu istasyonu, sayısız tramvay, monorail sistemi ve en önemlisi Dünya'nın en derin yer altı hızlı taşıma sistemine sahip olan Moskova Metrosu metropolün yaşamında önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Moskova Metrosu zengin mimarisi ve 200'ü aşkın istasyonu ile şehrin simgesel noktalarından biri haline gelmiştir.

Rusya'nın iki federe şehrinden biridir. 1917 Ekim Devrimi'nden sonra Mart 1918'de başkent olmuştur. Moskova Nehri'nin içinden geçtiği bu şehir Dünya'nın en yoğun işleyen metro sistemine sahiptir. 1980 yaz olimpiyatlarına ev sahipliği yapmıştır. Moskova'da yaşayan milyarder sayısı diğer dünya şehirlerden fazladır, bu da en çok milyarderin yaşadığı şehir unvanını getirmiştir. 2007 yılı istatistiklerine göre dünyanın en pahalı şehirleri listesinde 1. sıraya yerleşmiştir. Ayrıca Eurovision 2009'a ev sahipliği yapmıştır. Kızıl Meydan, Lenin Mozolesi, Tarih Müzesi, Bolşoy Tiyatrosu şehirdeki önemli mekanlardır.

Moskova'nın çeşitli lakapları vardır ve bunların çoğu şehrin büyüklüğüne veya Rus ulusu için önemine atıfta bulunur. Üçüncü Roma (Третий Рим), Beyaz Taşlı (Белокаменная), İlk Taç (Первопрестольная) ve Kahraman Şehir (город-герой). Moskovalı için kullanılan demonim erkekler için "москвич" (moskviç) kadınlar için ise "москвичка" (moskviçka). İngilizceye Muscovite olarak geçmiştir.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova kelimesinin etimoloji kesin olarak bilinmemektedir.[15] Şehrin isminin Moskva Nehrinden geldiği düşünülmektedir.[16][17] Kelimenin etimolojisi ise şu şekilde açıklanmaktadır:

Lengüistik olarak en çok kabul gören tez, kelimenin Proto-Balto-Slavik dilindeki *mŭzg-/muzg- kökünden geldiği, bu kelimenin de Proto Hint-Avrupa dilindeki *meu- "ıslak, nemli"[17][18][19] kelimesinden geldiğidir. Buna göre Moskva ismi bir sulak arazi veya bataklıktaki bir nehri ifade ediyor olmalıdır.[16] Kelime Rusça: музга (muzga) "gölet, su birikintisi", Litvanca: mazgoti ve Letonca: mazgāt "yıkamak", Letonca: mazgāt, Sanskrit: májjati "boğulmak", Latince: mergō "dalmak, batmak" ile akrabadır.[16][19] Polonya'daki Mozgawa gibi benzer bir isimlendirmeye sahip yerleşimler de vardır.[16][17][19] Fin-Ugor Hipotezine göre bölgedeki pre-Slavik kabilelerden olan Merya ve Muroma nehre Mustajoki "Kara nehir" demekteydi ki bu da ifadeden türemiştir.[20] Ayrıca kelime, Rusya, Bulgaristan, Ukrayna, Makedonya ve Bulgaristan'da daha yaygın olmak Slavik ülkelerde yaygın bir soyaddır.[21]

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova tarihi

Tarih öncesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde modern Moskova şehrinin bulunduğu alan prehistorik zamanlardan beri meskundur. En erken bulgular Neolitik Çağa ait olduğu düşünülen Lyalovo Kültürünün kalıntılarıdır.[22] Bu bulgular ilk yerleşimcilerin avcı toplayıcı olduğunu kanıtlamaktadır. MS 950 yılında iki slav kabilesi, Vyatiçler ve Kriviçler, bölgeye yerleşir. Vyatiçler muhtemelen Moskova'nın yerli popülasyonunun çoğunu oluşturmuşlardı.[23]

Erken tarih (1147-1284)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha fazla bilgi: Kiev Knezliği ve Vladimir-Suzdal Knezliği
Kiev Knezliğinin kuzeydoğu bölgesindeki bir Vladimir-Suzdal Prensliği, zamanla Moskova Büyük Dükalığı'na dönüşecektir.

Moskova'nın kuruluşuna ait ilk bilgilere İlk Vakayiname (Ипатьевская летопись) ile ulaşılabilir. Bu kronikte Yuri Dolgoruki'nin 1147 yılında Moskova'da Prens Sviatoslav Olgoviç ile buluştuğu yazılmıştır.[24] Bu yüzden Yuri Dolgoruki Moskova'nın kurucusu olarak kabul edilir.[kaynak belirtilmeli] 1156 senesinde Dolgoruki, kasabayı tahtadan bir duvarla tahkim eder ki bu yapı zamanla bugünkü Kremlin'e dönüşür.[25] Moğol İstilası sırasında Batu Han liderliğindeki Moğol ordusu şehri yerle bir edip sakinlerini öldürürler.[kaynak belirtilmeli]

Ahşaptan yapılan na Moskvě "Moskova Nehrinde" kalesi Aleksandr Nevski'nin oğlu Daniil tarafından 1260larda yaptırılır. Daniil o zamanlar çocuk olduğu için kale Daniil'in paternal amcası III. Yaroslav tarafından atanan tiuns (vekiller) tarafından yönetilir.[kaynak belirtilmeli] 1270lere gelindiğinde artık büyümüş olan Daniil; iktidar mücadelesine girmiş, kardeşi Dmitri'yi Novgorod'un idaresi ele geçirme teşebbüsünü desteklemiş ve başarılı olmuştur. 1283 yılında Daniil, bağımsız hale gelmiş Moskova Prensliğinin başına geçer. Kardeşi Dmitri ise Vladimir Grandükü olur. Daniil'in Moskova'nın ilk manastırları olan ve İsa'nın Epifanisi ve Aziz Danyal[b] adanan manastırları kurduğu kabul edilir.[26]

Grandükalık (1283-1547)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova Knezliği
Geç 16. yüzyılda Kremlin 1382 Moskova Kuşatmasını gösteren bir minyatür Kızıl Meydan

Daniil 1303 yılına kadar Grandük sıfatıyla kurduğu Moskova yönetti ki şehir 1320lerde Ana prenslik olan Vladimir'i gölgede bırakacaktı. Moskova uzun bir süre istikrarlı ve müreffeh bir yer olur ve çevresinden göçler alır.[kaynak belirtilmeli] 1304 senesinde Daniil'in halefi Yuri Daniloviç, Tver ve Vlamdimir Knezi Mikhail Yaroslaviç ile Vladimir Grandüklüğü için mücadeleye girer. Nihayetinde Yuri'nin halefi I. İvan, Tver Knezliğini mağlup eder. Grandükalık iki knez Aleksandr Vasilyeviç ve İvan arasında paylaştırılır. 1331'de Aleksandr'ın ölümünden sonra İvan Özbek Han'ın yarlığıyla tek knez haline getirilir.[27] O devirde Moğollar bölgede büyük bir tesire sahipti. Yüzyıllardır uygulanan veraset ve üstünlük normlarını değiştirebiliyorlardı.[28][29] Moğollara yüksek miktarda vergi veren İvan, önemli bazı imtiyazlara sahipti.[kaynak belirtilmeli]

Altın Orda Hanları, Moskova'nın gücünü ve etkisini sınırlandırmaya çalışırken Litvanya Dükalığının büyüyüp Rusya bölgeyi tehdit etmeye başlaması üzerine Hanlar Moskova'yı Litvanya'ya karşı güçlendirir ve şehir Rusya'daki en güçlü şehirlerden biri olur.[kaynak belirtilmeli] 1380 yılında Knez Dmitri Donskoy idaresinde birleşmiş Rus ordusu Altın Orda karşısında Kulikovskaya Muharebesinde ezici bir zafer kazanır. Sonrasında Moskova Rusya'nın Altın Orda Hakimiyetinden kurtulmasında öncü bir rol oynayacaktır.[kaynak belirtilmeli]

Spasskaya Kulesi, 1491'de inşa edilir.

1462 yılında III. İvan, knezliğin başına geçer. Altın Orda ile savaşmaya başlar, topraklarını genişletir ve başkent Moskova'yı zenginleştirir. Hasım Litvanyalılarla müttefik ve Moskova Knezliğinden çok daha büyük olan Novgorod Knezliğini fetheder ve böylece knezliğin büyüklüğünü yedi katına, 430.000'den 2.800.000 kilometrekareye çıkarır.[30] 1480 senesinde de, Ugra Savaşı ile Altın Orda tesirinden tamamen kurtulur. 1500'e gelindiğinde yaklaşık 100.000 nüfusu ile Dünya'nın en kalabalık şehirlerinden biri olur.[kaynak belirtilmeli]

Orijinal Moskova Kremlini 14. yüzyılda inşa edilir. 3.İvan, 1480li yıllarda Rönesans İtalya'sından davet ettiği mimarla yapıyı yeniden inşa eder. Gelen mimarlardan Petrus Antonius Solarius yeni Kremlin duvarlarını ve kulelerini, Marco Ruffo da yeni sarayı tasarlamıştır.[kaynak belirtilmeli] Solarius'un tasarladığı bugün Kremlin duvarları 1495 yılında tamamlanır. Kremlin'in büyük çan kulesi ise 1505-08 yılları arasında inşa edilir 1600'de yüksekliği arttırılır.

1991-günümüz

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından şehir Rusya'nın başkenti olmaya devam etti. Daha sonrasında market ekonomisi ortaya çıkmış, Batı tarzı perakendecilik, servis, mimari üretimi patlamış ve batılı hayat tarzı büyük yaygınlık kazandı. Şehir nüfusunu 1990'den 2000'e kadar şehir büyümeye devam edip dokuz milyonun altından on milyonun üstüne çıkmıştır. Mason ve Nigmatullina'ya göre Sovyet devrinin kontrollü kentsel büyümesi düzenli ve sürdürülebilir bir kentsel gelişim sağlamıştır ki 1935'te inşa edilen yeşil kuşak bunun simgesidir. Lakin o zamandan beri kalabalık apartmanlardansa müstakil evlere olan yoğun talepten dolayı düşük yoğunluklu banliyölerin sayısında dramatik bir artış yaşandı. 1995-97 yıllarında MKAD çevre yolunun genişliği de 4 şeritten 10 şeride çıkarıldı.[kaynak belirtilmeli]

Sonraki yıllarda şehir büyümeye devam eder, şehrin uydu görüntüleri giderek daha saçaklı hale gelir. Otomobillerin yaygınlaşması ile şehir büyük trafiği sıkışıklıları oluşmaya başlar. Sovyetler zamanında yıkılan bazı önemli ve sembolik Kurtarıcı İsa Katedrali gibi kiliseler ve binalar yeniden inşa edilir. 2010lu yıllarda Moskova idaresi, Moja Ulitsa (Benim Sokağım) imar programı[31] ve konut renovasyon programı[32] gibi uzun soluklu projeler başlatır.

Coğrafya

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova coğrafyası

Coğrafi Konum

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova Rusya'nın Avrupa merkezinde, Oka ve Volga Nehirleri arası, Smolensk-Moskova sırtları (batıda), Moskvoretsko-Okskaya ovasında (doğuda), Meşçyora çukureli (Güney-Batıda) kavşağında bulunur. Şehir alanı 2006 yılının verilere göre 1081 km²,[33] bu da Rusya Federasyonu'nda şehri en küçük yapar. Ana bölümü (877 km ²) çevre otoyolunda iken diğeri 204 km² - çevre otoyolun dışında.

Ortalama rakımı 156 metredir. Arazinin en yüksek noktası Teplostanskaya Yükseltisinde (Rusça: Теплостанская возвышенность) bulunur ve 255 m rakıma sahiptir.[34]

İklim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova iklimi

Moskova ılımlı kara iklimi altında, güçlü don ve yıkıcı sıcaklıklar oldukça seyrek, ancak normdan uzaklaşma sıkça görülür. Meteoroloji istasyonu verilere göre yıllın en soğuk ayı Ocak (Ortalama sıcaklık −7,5 °C'dir, ayrıca kış sezonunda hava sıcaklığın artma eğilimi gözlenmektedir.[35]), soğuk dalgaların zamanında hava sıcaklığı -20 °C'ye düşebilir. En sıcak ayı temmuz (Ortalama sıcaklık +18,4 °C). Yaz boyunca ortalama 5-7 gün +30 °C ve daha yüksek geçer. 130 yıllık dizi gözlemde en yüksek hava sıcaklığı 2010 yılında +38,2 °C, en düşük 1940 yılının Ocak ayında -42,2 °C olarak kaydedilmiştir. Yıl boyu Moskova ve çevresindeki bölgeler 600-800 mm (2008 yılı-869 mm[36]) yağış alır. Moskova'nın kendine has havasının özelliklerinden en önemlisi hava akımının şehrin merkezine akarken beraberinde yağışlar ve yakıcı sıcaklık getirmesidir.

  • Yıllık Sıcaklık Ortalaması: +5,4 °C (2007 ve 2008 yıllarında +7 °C'yi[37] aşmaktaydı.)
  • Yıllık Rüzgâr Hızı Ortalaması: 2,3 m/s
  • Yıllık Havadaki Nem Ortalaması: 76 %
  • Yıllık Güneş Işığı Alınan Süre Ortalaması: 1731 saat[38] (2007 yılında 2000 saat[39] üzerinde gözlemlenmiştir.) (Güneş ışığı alınan sürede kış aylarında azalma, ilkbahar ve yaz aylarında artma eğilimi gözlenmektedir.)


 Moskova 1991-2020 iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 8,6 8,3 19,7 28,9 33,2 34,8 38,2 37,3 32,3 24,0 16,2 9,6 38,2
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) −3,9 −3 3,0 11,7 19,0 22,4 24,7 22,7 16,4 8,9 1,6 −2,3 10,1
Ortalama sıcaklık (°C) −6,2 −5,9 −0,7 6,9 13,6 17,3 19,7 17,6 11,9 5,8 −0,5 −4,4 6,3
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) −8,7 −8,8 −4,2 2,3 8,1 12,2 14,8 13,0 8,0 3,0 −2,4 −6,5 2,6
En düşük sıcaklık (°C) −42,2 −38,2 −32,4 −21 −7,5 −2,3 1,3 −1,2 −8,5 −16,1 −32,8 −38,8 −42,2
Ortalama yağış (mm) 53 44 39 37 61 78 84 78 66 70 52 51 714
Kaynak: Погода и климат


Yıllarına göre sıcaklığın mutlak minimumların büyük çoğunluğu XIX veya XX yüzyıllarında kayda geçerken, XXI. yüzyılın başlangıcında ise 4 mutlak maksimum sıcaklığı görülmüştür.[40]

Yıl Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara
Mutlak Maksimum 2007 1989 2007 1950 2007 1901 1936 1920 1890 1915 1934 2008
Mutlak Asgari 1940 1929 1913 1879 1885 1916 1886 1885 1881 1960 1890 1940

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Rusya ekonomisi

Moskova, Avrupa'nın en büyük belediye ekonomilerinden birine sahiptir ve Rusya'nın gayri safi yurtiçi hasılasının (GSYİH) beşte birinden fazlasını oluşturmaktadır.[41] 2021 itibarıyla, Moskova'nın Gayri Safi Bölgesel Hasıla'sı neredeyse 332 milyar ABD Doları'na ulaştı.[42] Moskova Bölgesi'nin GMP'si ₽31,3 trilyon veya yaklaşık 425 milyar ABD dolarıydı.

Şehirdeki ortalama brüt aylık ücret ₽123.688 (2.000 ABD Doları ),[43] bu da ulusal ortalamanın yaklaşık iki katı olan ₽66.572'nin (1.000 ABD Doları ) ve Rusya'nın federal konuları arasında en yükseklerinden biri.

Moskova, dünyadaki herhangi bir şehrin üçüncü en yüksek milyarder sayısına ev sahipliği yapıyor ve Avrupa'daki herhangi bir şehrin en fazla milyardere sahip şehri.[44] Rusya'nın finans merkezi ve ülkenin en büyük bankalarına ve petrol devi Rosneft gibi en büyük şirketlerinin çoğuna ev sahipliği yapıyor. Moskova, Rusya'daki perakende satışların %17'sini ve ülkedeki tüm inşaat faaliyetlerinin %13'ünü gerçekleştiriyor.[45] 1998 Rusya ekonomik krizinden bu yana, Moskova'daki iş sektörleri üstel büyüme oranları gösterdi. Son yıllarda birçok yeni iş merkezi ve ofis binası inşa edildi, ancak Moskova'da hala ofis alanı sıkıntısı yaşanıyor. Sonuç olarak, birçok eski sanayi ve araştırma tesisi, ofis kullanımına uygun hale getirilecek şekilde yeniden inşa ediliyor. Genel olarak, ekonomik istikrar son yıllarda iyileşmiştir; yine de, suç ve yolsuzluk iş gelişimini hâlâ engellemektedir.

Sanayi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova'daki başlıca endüstriler kimya, metalurji, gıda, tekstil, mobilya, enerji üretimi, yazılım geliştirme ve makine endüstrilerini içermektedir.

Mil Moskova Helikopter Fabrikası, dünyanın önde gelen askeri ve sivil helikopter üreticilerinden biridir. Khrunichev Devlet Araştırma ve Üretim Uzay Merkezi, Mir, Salyut ve ISS uzay istasyonları için modüller, Proton fırlatma araçları ve askeri ICBM'ler dahil olmak üzere çeşitli uzay ekipmanı üretiyor. Sukhoi, Ilyushin, Mikoyan, Tupolev ve Yakovlev uçak tasarım büroları da Moskova'da bulunuyor. Roket motorlarını üreten NPO EnergomashRus ve Amerikan uzay programlarının yanı sıra İkinci Dünya Savaşı sırasında savaş uçakları inşa eden ancak Uzay Yarışından bu yana uzay sondalarına geçiş yapan Lavochkin tasarım bürosu, Moskova Oblastı'nda büyük ölçüde Moskova tarafından çevrelenmiş bağımsız bir şehir olan yakındaki Khimki'de bulunuyor. yanları. ZiL ve AZLK otomobil fabrikaları ile Voitovich Raylı Araç fabrikası Moskova'da ve Metrovagonmash metro vagon fabrikası şehir sınırlarının hemen dışında bulunuyor. Poljot Moskova saat fabrikası, Rusya'da ve yurt dışında iyi bilinen askeri, profesyonel ve spor saatleri üretiyor.Yuri Gagarin uzaya yaptığı yolculukta bu fabrika tarafından üretilen "Shturmanskie" kullandı.

Electrozavod fabrikası, Rusya'daki ilk trafo fabrikasıydı. Kristall içki fabrikası[46] "Stolichnaya" da dahil olmak üzere votka türleri üreten Rusya'daki en eski içki fabrikasıdır ve şaraplar, Moskova Interrepublican Vinery de dahil olmak üzere Moskova şarap fabrikalarında üretilir.[47] Moskova Mücevher Fabrikası[48] ve Jewellerprom[49] Rusya'daki mücevher üreticileridir; Jewellerprom, 2. Dünya Savaşı sırasında Sovyetler Birliği'nin Kızıl Ordusu'na yardım edenlere verilen özel Zafer Nişanı'nı üretirdi.

Zelenograd'da Ruselectronics şirketleri de dahil olmak üzere mikroelektronik endüstrilerinin yanı sıra Moskova şehrinin hemen dışında bulunan başka endüstriler de var.

Dünyanın en büyük doğal gaz üreticisi ve en büyük Rus şirketi olan Gazprom'un Moskova'da da merkez ofisi ve diğer petrol, gaz ve elektrik şirketleri bulunuyor.

Moskova, aralarında 1C, ABBYY, Beeline, Kaspersky Lab, VK, MegaFon, MTS, Rambler&Co, Rostelecom, Yandex ve Yota'nın da bulunduğu birçok telekomünikasyon ve teknoloji şirketinin genel merkezine ev sahipliği yapıyor.

Şehrin ekolojik durumunu iyileştirmek için bazı endüstriler şehir dışına taşınıyor.

Yaşam maliyeti

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sovyet döneminde, daireler hükûmet tarafından kişi başına metrekare normuna göre insanlara ödünç veriliyordu (halkın sanatçıları, kahramanları ve önde gelen bilim adamları da dahil olmak üzere bazı gruplar, onurlarına göre ikramiye alıyordu). Dairelerin özel mülkiyeti, insanların yaşadıkları yerlerin mülkiyet haklarını güvence altına almalarına izin verilen 1990'lara kadar sınırlıydı. Sovyet döneminden bu yana mülk sahipleri, yaşam alanı başına kişi bazında sabit bir meblağ olan konutları için hizmet bedeli ödemek zorunda kaldılar.

Moskova'da emlak fiyatları yükselmeye devam ediyor. Bugün, şehrin varoşlarında metrekare başına ortalama 4.000 ABD Doları (164  veya prestijli bir bölgede metrekare başına 6.500-8.000 ABD Doları ödenmesi beklenebilir). Bir dairenin fiyatı bazen metrekare başına 40.000 ABD Dolarını aşabilir.[50][51][52] Tek yatak odalı bir daire kiralamak aylık yaklaşık 1.200 ABD Doları ve Moskova'nın merkezinde bir stüdyo kiralamak aylık yaklaşık 1.000 ABD Doları tutarındadır.

Tipik bir tek yatak odalı daire yaklaşık otuz metrekaredir, tipik bir iki yatak odalı daire kırk beş metrekaredir ve tipik bir üç yatak odalı daire yetmiş metrekaredir. Birçoğu, özellikle de bir aile başlangıçta Sovyet döneminde devlet tarafından verilen iki odalı bir dairede yaşıyorsa, dairelerinden taşınamıyor. Bazı şehir sakinleri, şehir dışındaki kulübelerde (kır evleri) kalırken dairelerini kiralayarak yaşam maliyetiyle baş etmeye çalıştı.

2006'da Mercer İnsan Kaynakları Danışmanlığı, istikrarlı Rus rublesi ve şehir içinde artan konut fiyatları nedeniyle, Moskova'yı uzun yıllardır kazanan Tokyo'nun önünde, gurbetçi çalışanlar için dünyanın en pahalı şehri seçti.[53] Moskova, anketin 2007 baskısında ve 2008 baskısında da birinci sırada yer aldı. Ancak Tokyo, dünyanın en pahalı şehri olarak Moskova'yı geçerek Moskova'yı ikinci sıradaki Osaka'nın ardından üçüncü sıraya yerleştirdi.[54]

2008 yılında Moskova, üst üste üçüncü kez en pahalı şehirler listesinde birinci sırada yer aldı.[55]

2014 yılında Forbes'e göre Moskova, dünyanın en pahalı 9. şehri oldu. Forbes, bir yıl önce Moskova'yı en pahalı 2. şehir olarak sıralamıştı.[56]

2019'da Economist Intelligence Unit'in Dünya Çapında Yaşam Maliyeti araştırması, Moskova'yı yılda iki kez düzenlenen en pahalı 133 şehir sıralamasında 102. sıraya yerleştirdi.[57] ECA International'ın Yaşam Maliyeti 2019 Araştırması, Moskova'yı dünya çapında 482 lokasyon arasında 120. sıraya yerleştirdi.[58]

Yönetim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova İdaresi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Moskova İdaresi

Rusya Federasyonu Anayasasına göre Moskova, Rusya Federasyonunun bağımsız federal bölümlerinden federal şehir statüsündedir. Moskova Belediye Başkanı, Moskova İdaresinin ve yürütmenin başıdır. Şehir duması(belediye meclisi veya yerel parlemento) olan Moskova Şehri Duması ve yerel yasaların belediye başkanınınca onaylanması gerekir.

Federal İdare

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rusya Federasyonu Hükûmet Meclisi

Rusya Federasyonu Anayasasına göre federal yasama, yürütme ve yargı otoriteleri, 2008'den beri St.Petersburg'da olan Anayasa Mahkemesi haricinde Moskova şehrinde bulunmaktadır.

En yüksek yürütme otoritesi olan Rusya Hükûmeti, Moskova'nın merkezindeki Krasnopresnenskaya Setinde bulunan Rusya Federasyonu Hükûmet Meclisinde bulunmaktadır. Devlet Duması, Okotni Ryad Caddesindedir. Federasyon Konseyi ise Bolşaya Dmitrovka Sokağında bulunmaktadır. Yüksek Mahkeme de Moskova'da yer almaktadır.

Moskova Kremlini, Rusya devlet başkanının resmi rezidansıdır. Kremlinin içindeki Senato Sarayı ise çalışma rezidansıdır.

Emniyet

[değiştir | kaynağı değiştir]
Moskova Polisinin BMW 5 Serisi aracı devriye gezerken

The Economist'in 2019'da yaptığı en güvenli şehirler sıralamasında Moskova 68,5 puanla 37. sırada yer almıştır.[c][59] Genel suç oranı yüksek değildir.[60] Şehirdeki 170 bin kamera, bir yüz tanıma sistemine bağlıdır. İki aylık başarıyla sonuçlanan testlerden sonra kişinin otomatikman yüzünü, cinsiyetini, yaşını gerçek zamanlı tanıyan sistemi tüm şehre kurmuştur. Sistem, başkentteki CCTV'lerin çoğunun tek bir yerden erişilmesini sağlamaktadır.[61]

İdari bölümler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova'nın idari bölümleri
N İdari okruglar Rusça adı Yüzölçümü
(km²) 		Nüfus
(2024)[62] 		Nüfus artışı
2010'a göre (%) 		Rayon
sayısı 		Harita
1 Merkez Центральный 66 774.430 4,37 10
2 Kuzey Северный 107 1.217.909 10,62 16
3 Kuzeydoğu Северо-Восточный 106,7 1.455.811 7,08 17
4 Doğu Восточный 154,6 1.508.678 3,84 16
5 Güneydoğu Юго-Восточный 117,56 1.515.787 14,92 10
6 Güney Южный 132 1.768.752 3,02 16
7 Güneybatı Юго-Западный 111,362 1.435.550 5,34 12
8 Batı Западный 153 1.425.114 10,82 13
9 Kuzeybatı Северо-Западный 107 1.039.596 10,33 8
10 Zelenograd Зеленоградский 37,22 270.527 22,01 5
11 Novomoskovski Новомосковский 361,4 541.242 375,26 11
12 Troitsk Троицкий 1084,3 196.407 216,27 10
Moskova'nın tarih içindeki teretoryal değişimi

Günümüzde 12 okrug ve 125 rayondan oluşan Moskova'nın başında şehrin belediye başkanı Sergey Sobyanin bulunmaktadır.

Demografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova demografisi

2021 Nüfus Sayımına göre şehirde toplam 13.010.112 kişi yaşamaktadır.[63]

Moskova şehrinde yaşayanları beklenen yaşam süresi.
Tarihî nüfus
Yıl Nüfus  
1897 1.038.625
1926 2.019.500
1939 4.137.000
1959 5.032.000
1970 6.941.961
1979 7.830.509
1989 8.967.332
2002 10.382.754
2010 11.503.501
2013 11.794.282
2015 12.197.596
2021 13.010.112
2024 13.149.803
Nüfus, idari bölüm sınırlarının değişmesinden etkilenebilmektedir
Kaynak: [6][64]
Moskova'nın tarih boyuncaki nüfusu

Etnik yapı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova'nın etnik yapısı
Etnisite Yıl
1897[65][d] 1939[66] 1959[67] 1970[68] 1979[69] 1989[70] 2002[71] 2010[72] 2021[6]
Sayı (Nüfusdaki %) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Sayı (%) Beyan edenler içindeki % Sayı (%) Beyan edenler içindeki %
Ruslar 987.044 (95,0%) 3.614.430

(87,4%)

4.507.899 (88,6%) 6.301.247 (89,2%) 7.146.682 (90,1%) 7.963.246 (89,7%) 8.808.009 (84,8%) 9.930.410 (86,3%) 91,6% 9.074.375 (69,7%) 90,2%
Tatarlar 4.288 (0,1%) 57.687 (1,4%) 80.489 (1,6%) 109.252 (1,5%) 131.328 (1,7%) 157.376 (1,8%) 166.083 (1,6%) 149.043 (1,3%) 1,4% 84.373 (0,6%) 0,8%
Ermeniler 1.604 (0,1%) 13.682 (0,3%) 18.379 (0,4%) 25.584 (0,4%) 31.414 (0,4%) 43.989 (0,5%) 124.425 (1,2%) 106.466 (0,9%) 1,0% 68.018 (0,5%) 0,7%
Ukraynalılar 4.478 (0,4%) 90.479 (2,2%) 115.489 (2,3%) 184.885 (2,6%) 206.875 (2,6%) 252.670 (2,8%) 253.644 (2,4%) 154.104 (1,3%) 1,4% 58.788 (0,5%) 0,6%
Azeriler – (–) 677 (–) 2.528 (–) 4.889 (–) 7.967 (0,1%) 20.727 (0,2%) 95.563 (0,9%) 57.123 (0,5%) 0,5% 37.259 (0,3%) 0,4%
Özbekler – (–) 659 (–) 2.478 (–) 5.973 (–) 4.222 (–) 9.183 (0,1%) 9,183 (0,1%) 35.595 (0,3%) 0,3% 29.526 (0,2%) 0,3%
Yahudiler 5.070 (0,4%) 250.181 (6,0%) 239.246 (4,7%) 251.350 (3,6%) 222.900 (2,8%) 174.728 (2,0%) 79.359 (0,8%) 53.145 (0,5%) 0,5% 28.014 (0,2%) 0,3%
Gürcüler – (–) 4.251 (0,1%) 6.365 (0,1%) 9.563 (0,1%) 12.180 (0,2%) 19.608 (0,2%) 54.387 (0,5%) 38.934 (0,3%) 0,4% 26.222 (0,2%) 0,3%
Tacikler – (–) 184 (–) 1.005 (–) 1.652 (–) 1.221 (–) 2.893 (–) 35.385 (0,4%) 27.280 (0,2%) 0,2% 22.783 (0,2%) 0,2%
Belaruslular 1.016 (–) 24.952 (0,6%) 34.370 (0,7%) 50.257 (0,7%) 59.193 (0,7%) 73.005 (0,8%) 59.353 (0,6%) 39.225 (0,3%) 0,4% 17.632 (0,1%) 0,2%
Kırgızlar – (–) 77 (–) – (–) – (–) 1.173 (–) 3.044 (–) 4.102 (–) 18.736 (0,2%) 0,2% 16.858 (0,1%) 0,2%
Diğer – (–) 76.173 (–) 225.031 (2,0%) 2,1% 595.543 (4,6%) 5,9%
Etnisitesini beyan etmeyenler – (–) 668.409 (5,8%) – 2.950.721 (22,7%) –
Total 1.038.591 (100%) 4.137.018 (100%) 5.085.581 (100%) 7.061.008 7.931.602 (100%) 8.875.579 (100%) 10.382.754 (100%) 11.503.501 (100%) 100% (10.835.092) 13.010.112 (100%) 100% (10.059.391)
  • 2010 nüfus sayımında 668.409 kişi etnisitesini beyan etmemiştir. Bu kişilerin etnisitesinin oranının beyan edenlerle aynı olduğu düşünülmektedir.[73]

Vital istatistik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova'nın resmi nüfusu verileri, "daimi ikamet" verilerine dayanmaktadır. Rusya Federal Migrasyon Servisinin 2009 yılındaki verilerine göre Moskova'da 1,8 milyon resmi "misafir" geçici mukim(göçmen işçi, misafir işçi, öğrenci vs.) bulunmaktadır. Ayrıca çoğu Orta Asyalı 1 milyona yakın illegal göçmen bulunmaktadır.[74]

2022 senesinin vital istatistiği:[75][76]

[değiştir | kaynağı değiştir]
2021 senesinde Moskova'nın nüfus piramidi
  • Doğumlar: 123,654 (1.000'de 9,8)
  • Ölümler: 126,988 (1.000'de 10,1)

Total fertilite oranı (2022):[77]

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Kadın başına 1,42 çocuk

Yaşam beklentisi (2021):[78]

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Total — 74,55 sene (erkek - 71,00 / kadın - 77,94)

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]
Moskova'da din (2020)[79][80]
Rus Ortadoksluğu
  
 %55
Ateizm ve Dinzislik
  
 %28
İslam
  
 %8
Diğer dinler
  
 %3
Diğer Hristiyanlıklar
  
 %2
Beyan etmeyenler
  
 %4
sol-üst: Kurtarıcı İsa Katedrali, sağ-üst: Münezzeh Konsepsiyon Katedrali, sol-alt: Moskova Ulu Camii, sağ-alt: Moskova Koral Sinagogu

Moskova şehrinin çoğunluğu, Rus Ortodoks Kilisesine bağlı Ortodoks Hristiyandır. Rus Ortadoks Kilisenin başı olan Moskova Patriği, Danilov Manastırında ikamet etmektedir. Şehir 1917'den önce "40 zamanın 40 kilisesinin şehri" şeklinde anılmaktaydı.[kaynak belirtilmeli] Şehirde Budizm, Hinduizm, İslam, Yahudilik, Yezidilik, Slav Neopaganizmi gibi diğer dinler de yaşamaktadır. Moskova Müftülüğüne göre 2010 senesinde 10,5 milyonluk popülasyonun 1,5 müslümandı.[81] 2015 senesinde Moskova'da sadece dört cami bulunmaktayken[82] 2024 senesi itibarıyla bu sayı altısı büyük, yirmisi küçük olmak üzere toplam 26 tanedir.[83]

Halk Hizmetleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eğitim ve Bilim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova Rusya'nın önemli kültür merkezlerden, ülkenin ilk yükseköğretim kurulunun (Slav-Yunan-Latin akademisi) kurulması itibarıyla, şehirde önemli ölçüde öğretim kurumları artar. Günümüzde şehirde 124 yükseköğretim kurulu faaliyette, bunların arasında Rusya'nın en eski ve en çok tanınan Moskova Devlet Üniversitesi, Lomonosov inisiyatifine göre 1755 yılında kurulmuştur.

Moskova'nın Tanınır Yükseköğretim Kurumlar
Türkçe Rusça
Moskova Devlet Üniversitesi Московский государственный университет
Bauman Moskova Devlet Teknik Üniversitesi Московский государственный технический университет им. Н. Э. Баумана
Plehov Rusya Ekonomik Akademi Российская экономическая академия им. Г. В. Плеханова
Devlet Yönetim Üniversitesi Государственный университет управления
Moskova Devlet Dışişleri Üniversitesi Московский государственный институт международных отношений
Moskova Havacılık Yüksek Okulu Моско́вский авиацио́нный институ́т
Ulusal Nükleer Araştırmalar Üniversitesi «МEPhI» Национальный исследовательский ядерный университет «МИФИ»
Gubkin Petrol ve Gaz Rusya Devlet Üniversitesi Российский государственный университет нефти и газа им. И.М.Губкина
Rusya Devlet Beşeri Üniversitesi Российский государственный гуманитарный университет
O. E. Kutafin Moskova Devlet Hukuk Akademisi Московская государственная юридическая академия им. О. Е. Кутафина
Devlet Üniversitesi - Ekonomi Yüksek Okulu Государственный университет - Высшая школа экономики
Moskova Devlet Dilbilimsel Üniversitesi Московский государственный лингвистический университет
Gerasimov Sinematografi Enstitüsü Всероссийский государственный университет кинематографии имени С. А. Герасимова

Moskova'da birçok eğitim kurumu faaliyettedir. Lise, gymnasium, yatılı okullar dahil olmak üzere 1800'den fazla öğretim kurumu, 400'e yakın kütüphane, bunların yanında Rusya'nın en eski halk kitaplığı MDÜ Bilimsel Kütüphanesi ve ülkenin en büyük kitap deposu Rusya Devlet (Lenin) Kütüphanesi bulunmaktadır.[84]

1. Bauman MDTÜ Ana Binası

Spor

[değiştir | kaynağı değiştir]
Lujniki Stadyumu, Avrupanın en büyük dokuzunucu stadyumu, 1980 Olimpiyatları ve 2018 FIFA Dünya Kupası finaline ev sahipliği yapmıştır.
Olimpiyskiy Stadyumu, 1980 Olimpiyatları için inşa edilmiştir.

Moskova, tarihi boyunca bir sürü büyük uluslararası spor organizasyonuna ev sahipliği yapmıştır. Şehirde takribi 100 stadyum, 6 spor sarayı, 180'den fazla havuz, 2500'den fazla spor salonu ve gym, 3500 spor sahası, 60 atıcılık poligonu, Krılatskoye Kürek Çekme Kanalı, birkaç spor kompleksi ve Krılatskoye Velodromu olmak üzere 6000'den fazla spor kompleksi mevcuttur.

Sovyetler Birliği ve Dünya'da en çok şampiyonluk kazanan buz hokeyi takımı olan PHK CSKA bir Moskova takımıdır. Diğer büyük takımlar ise Sovyetler Birliğinde ikinci en çok şampiyonluk alan HK Dinamo ve HK Spartak'tır.

Sovyetlerde ve Rusya'da en çok şampiyonluk kazanan, EuroLeague'da ikinci en çok şampiyonluk kazanan basketbol takımı PBK CSKA bir Moskova takımıdır. Şehir, 1965 ve 1953 senelerinde Avrupa Basketbol Şampiyonasına, 1952 senesinde Avrupa Kadınlar Basketbol Şampiyonasına ev sahipliği yapmıştır.

Moskova 1956 ve 1994 Satranç Olimpiyatlarına ev sahipliği yapmıştır. Şehir, SSCB ve Rusya Satranç Şampiyonasını en çok kazanan şehirdir. Şehirde her yıl Aeroflot sponsorluğuda Aeroflot Open satranç turnuvası düzenlenmektedir.

Rusya, Sovyetler ve Avrupa'nın en fazla şampiyonluk kazanan voleybol kulübü PVK CSKA Moskova'dır. JVK Dinamo takımı da CEV Kadınlar Şampiyonlar Liginde en çok şampiyonluk kazanan takımdır.

Futbolda ise FK Spartak Moskva, Rusya Premier Liginde en çok şampiyon olan takımdır. PFK CSKA Moskova ise UEFA Kupasını (günümüzde UEFA Avrupa Ligi) kazanan ilk Rus takımıdır. FK Lokomotiv Moskva, FK Dinamo Moskva, FK Torpedo Moskva şehirdeki diğer profesyonel takımlardır.

Moskova, çeşitli futbol, buz hokeyi ve basketbol takımlarına ev sahipliği yapmaktadır. Bir dönem Sovyetler Birliğinde spor oldukça merkezileştiğinden birliğin en iyi iki takımı, devletin savunma ve kolluk kuvvetlerini temsil eden takımlar(Askeri Kuvvetlerin CSKA ve İç işlerinin Dinamo'su) olmuştur. Çoğu büyük şehirde de polis ve askerlerden oluşan takımlar mevcuttu. Bunların sonucunda Spartak, CSKA ve Dinamo SSCB'in en iyi fonlanan takımlarıydı.

Moskova soğuk ikliminde dolayı kış sporlarına elverişlidir ve kış sporları burada ilgi görmektedir. Moskova'nın çoğu büyük parkında kayak için işaretli parkurlar ve paten için donmuş göletler mevcuttur.

Futbol

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova'da futbol
Klüp Kuruluş Lig Stadyum
FK Spartak Moskva 1922 Premyer-Liga (#1) Lukoil Arena
CSKA Moskva 1911 Premyer-Liga VEB Arena
Lokomotiv Moskva 1923 Premyer-Liga RZD Arena
Dinamo Moskva 1923 Premyer-Liga VTB Arena
Torpedo Moskva 1924 Natsionalnaya Liga (#2) Eduard Streltsov Stadyumu
Rodina Moskova 2015 Natsionalnaya Liga Spartakovets Stadyumu
Veles Moskova 2016 Futbolnaya Liga (#3) Avangard Stadyumu

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova'da ulaşım

Metro

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova Metrosu
Moskova Metrosu, yapımı planlanan güzergahlarla birlikte.
Mayakovskaya İstasyonu, 1938 senesinde hizmete girdi.

İstasyonlarının güzelliği ile bilinen Moskova Metrosu, 1935 senesinde açılmış ve açılışından itibaren şehir içi ulaşımın en önemli unsurlarından biri olmuştur. Döneminin Sovyetik-Stalinist mimarisini yansıtan metro, aynı zamanda Sovyet halkına verilen bir mesajdı. Büyük ölçeklli Sovyet teknolojilerinin prototipi oldu. Projeninin yöneticisi Lazar Kaganoviç, Sovyet vatandaşlarının Stalinist Medeniyetin umde ve ruhunu benimsetecek şekilde tasarlattırdı.

Yeni Sosyalist Düzenin sembollerinden biri olarak sunulan metro, bir nevi modern mühendisliğin Komünist katedraliydi.[85] Metronun tasarımı, güzergahı ve inşaatının planlanması Londra Metrosundan getirilen uzmanlar tarafından yapılırken dekorasyonlar ve işçiliği Sovyetlerce temin edildi. İngilizler, inşada "kes-ve-ört" tekniği yerine tünel açmayı, asansörler yerine yürüyen merdivenler kullanmayı tercih ettiler.[86] Stalin ve NKVD'nin İngiliz mühendislerin şehrin fiziki planları hakkında istihbarat topladığına dair korkusu gizli polisin çok sayıda İngiliz mühendisin tutuklanması ile ispat olunca Metropolitan Vickers Electrical Company için çalışan mühendisler, 1933 senesinde göstermelik bir mahkeme sonrasında deport edilirler ve bu SSCB'deki İngiliz ticari faaliyetlerinin sonu olur.[87]

İnşa edilecek her bir metro istasyonunun, Moskova'daki işçilerin göreceği, olası bir sanat eseri olması gerektiği fikrindeki Stalinist devrin tasarımcıları her bir istasyonu farklı ve kendine has olacak şekilde tasarladı. Her bir istasyonun tasarımı belli bir tema üzerine kuruldu. Örneğin, yakındaki ampul fabrikası temalı, yivli seramik ampul yuvaları ve fabrikadaki işçileri tasvir eden rölyefler ile bezeli Elektrozavodskaya İstasyonu buna iyi bir misaldir.[88] Metronun tek temalı enstalasyonlarla süslenmesi, 1979'un sonlarında tekrardan canlandırılmıştır.

Günümüzde Moskova Metrosu, çoğu yer altında bulununa 203 istasyonun teşkil ettiği 12 hattan müteşekkildir. Dünya'daki en derin metro sistemlerinden biridir. Dünya'daki en yoğun metrolardan biri, Avrupa'nın en yoğun metro sistemidir ve günlük on milyon yolcuya hizmet vermektedir (aylık 300.000.000 yolcu).[89] Ulaşımın rahatlatılması için metronun genişletmeleri planlanmakta ve yapılmaktadır. En son genişletme 7 Ekim 2024'te Troytskaya Hattının (#16 Zümrüt Hat) açılmasıdır.[90]

Dünya'nın en yoğun metrosu olan Moskova Metrosu 2023 yılında 2.288,5 milyon yolcuya hizmet vermiştir.[91]

Monorail

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova Monorayı
Moskova Monorail'ına ait iki tren

Moskova Metrosu, 6 istasyondan oluşan kısa bir monorail hattı(13. hat) işletmektedir. Timiryazevskaya ile Ulitsa Sergeya Eyzenshteyna istasyonlarını birbirine bağlamakta ve VDNH'nin yakınından geçmektedir. 2004 senesinde hizmete açılmıştır. Son 90 dakika içinde yolcu metroyu kullandıysa hizmetten bedava yararlanabilmektedir.

Otobüs, Troleybüs ve Elektrikli otobüs

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova'da elekrikli otobüsler
İşletmedeki 2000'den fazla elektirkli otobüsü ile Moskova, Avrupa'nın en büyük elektrikli otobüs işletmecisidir.[92]

Şehrin dış kısımlarında, metro istasyonları arasındaki 4 kilometreyi bulan, diğer şehirlerle kıyaslandığında oldukça uzun olan, mesafelerden dolayı her istasyonun çevresindeki rezidansiyel alanlara şamil otobüs hatları mevcuttur. Uzun mesafeli ve şehirlerarası yolcu otobüsleri için de bir otogar(Merkezi Otogar) bulunmaktadır. Her ana caddede en az bir otobüs güzergahı hizmet vermektedir.

Neredeyse 600 km uzunluğundaki tek telli yol, 8 depo, 104 hat ve 1740 araçla Moskova troleybüs sistemi Dünya'nın en büyüğüydü. Lakin Moskova İdaresi, elektrikli otobüsleri troleybüslerin yerine ikame etme amacıyla 2014 troleybüs altyapısı kaldırmaya başlar. 2018 yılına gelindiğindeyse sadece 4 depo, düzinelerce kullanılmayan telli yollar kalmıştı. Bahçe Halkası Bulvarındaki 15 Kasım 1933'te açılmış Dünya'nın en eski 6. işletilen troleybüsü sistemi de 2016-2017'de merkezi caddelerin("Moya Ulitsa") rekonstrüksiyon projesi çerçevesinde kaldırılır.[93] 25 Ağustos 2020 tarihinde ise son troleybüs seferi düzenlenir.[94][95] Şehir, 2021'den sonra sadece elektrikli otobüs tedarik edip tedricen dizel motorlu filosunun yerine geçirmeye başlar.[96][97] Şehir, 11 Ekim 2024 tarihinde de 2000. elektrikli otobüsü hizmete alır.[98] Elektrikli araçların ikamesi hakkında çeşitli eleştiriler de mevcuttur.[99][100]

Tramvay

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Moskova'da tramvaylar
A Vityaz-M tramvayı, Tverkaya Zastava Meydanında

Moskova, 1899 yılında açılmış büyük bir tramvay ağına sahiptir.[101] Hatların en yenisi 1984'te açılmıştır. Çoğu önemli hat kapatıldığından günümüzde Moskovalıların ulaşımında tramvayın payı düşüktür (yaklaşık %5 kadardır.) lakin bazı semtlerin metroya bağlantısını sağladığı için halen bazı semtlerde oldukça önemlidir. Bunun yanında çeşitli metro istasyonlarının önemli bağlantılarını da temin etmektedir. Buna örnek olarak Sokolniçeskaya Hattının (#1 Kırmızı Hat) Universitet İstasyonu ile Kalujsko-Rijskaya Hattının (#6 Turuncu Hat) Profsoyuznaya İstasyonu arasındaki bağlantı veya Zamoskvoretskaya Hattının (#2 Yeşil Hat) Voykovskaya İstasyonu ile Arbatsko-Pokrovskaya Hattının (#3 Mavi Hat) Strogino istasyonu arasındaki bağlantı gösterilebilir.

Moskova'nın tramvay ağı

Demiryolu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Komsomolskaya Meydanı veya üç bezeli şimendifer istasyonun bulunmasından dolayı nam-ı diğer "üç istasyon meydanı". Bu istasyonlar Leningrad Garı, Yaroslavl Garı ve Kazan Garıdır.

Moskova'da hizmet veren on gar (veya vokzal) şunlardır:

Yüksek hızlı Sapsan treni, Moskova ile Petersburg'u birbirine bağlamaktadır.

Havayolu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova'da hizmette olan ana beş adet sivil havalimanı mevcuttur. Bunlar: Şeremetyevo (SVO), Domodedovo (DME), Vnukovo (VKO), Jukovski (ZIA), Ostafyevo (OFS)

Şeremetyevo Havalimanı, Rusya'nın en yoğun, Avrupa'nın on birinci en yoğun havalimanı.

Şeremetyevo Uluslararası Havalimanı, Moskova'daki uluslarası çoğu seferin gerçekleştiği havalimanıdır.[102] Havalimanı Aeroflot'un ana hub'ına ve aynı zamanda tüm SkyTeam üyelerine ev sahipliği yapmaktadır. Domodedovo Uluslararası Havalimanı ise Rusya'nın en yoğun havalimanlarındandır ve uzun mesafeli iç hat seferlerinin ve BDT destinasyonlarına düzenlenen seferlerin çoğunun gerçekleştirildi havalimanıdır. Havalimanı S7 Airlines hub'ıdır ve çoğu Star Alliance ve Oneworld üyesi hub olarak bu havalimanını kullanmaktadır. Vnukovo Uluslararası Havalimanı ise Türk Hava Yollarının seferlerini düzenlediği havalimanıdır. Ostafyevo Uluslararası Havalimanı daha çok iş havacılığınında tercih edilmektedir.

Moskova'daki havalimanlarının MKAD'ye olan uzaklıkları şöyledir: En uzak olan Domodedovo 22 km, Vnukovo 11 km, Şeremetyevo 10 km ve en yakın olan Ostafyevo yaklaşık 8 kilometre uzaklıktadır.

Moskova yakınlarında bulunan Myeçkovo Havalimanı gibi özel uçak, helikopterlere yönelik özel 19 küçük havalimanı bulunmaktadır.[103]

Önemli kişiler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Moskovalı önemli kişiler ve Kategori: Moskovalı önemli kişiler

Uluslararası ilişkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Rusya şehirlerinin kardeş şehirleri

Kardeş şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova'nın 31 tane kardeş şehri vardır.

İşbirliği anlaşması yapılan şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova'nın işbirliği yaptığı şehirler şunlardır:

Eski kardeş şehirler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya'nın Ukrayna'ya düzenlediği askeri operasyon sebebi ile kardeşlik antlaşmalarını fesheden veya askıya alan şehirler şunlardır:

Başka sebeplerle kardeşlik antlaşmalarını fesheden veya askıya alan şehirler şunlardır:

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikipedi'nin kardeş projelerinden
Moskova
hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar

Dipnotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ eskiden ve günümüzde nadiren Moskof[9]
  2. ^ Daniil, 1303 yılındaki ölümünden kısa süre önce bu manastırda keşişlik yemini eder ve naaşı 1282 yılında kurduğu bu manastıra defnedilir. Bu manastır 1791 yılında kanonize edilmiş kendisine adanmıştır.
  3. ^ Aynı listede İstanbul 66,1 puanla 36. ve Kuveyt 64,5 puanla 38. olmuştur.
  4. ^ dil bakımından sayılmıştır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "The History of Moscow". web.archive.org. 17 Mayıs 2006. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  2. ^ "The Moscow City Government". web.archive.org. 23 Ağustos 2011. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  3. ^ "The Moscow City Government". web.archive.org. 23 Ağustos 2011. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  4. ^ https://web.archive.org/web/20240603012430/https://77.rosstat.gov.ru/storage/mediabank/2023%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4(3).pdf
  5. ^ a b "Площадь Москвы: в километрах, плотность, данные по годам". web.archive.org. 3 Aralık 2021. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  6. ^ a b c d "Arşivlenmiş kopya". 3 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  7. ^ "Коды регионов на автомобильных номерах России 2022: таблица и обозначения". web.archive.org. 28 Kasım 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  8. ^ "Wayback Machine". web.archive.org. 31 Mart 2023. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  9. ^ "Internet Archive: Digital Library of Free & Borrowable Texts, Movies, Music & Wayback Machine". archive.org. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  10. ^ "Major Agglomerations of the World - Population Statistics and Maps". web.archive.org. 7 Temmuz 2023. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  11. ^ a b "A 3-Hour Commute: A close look at Moscow the Megapolis — Strelka Mag". web.archive.org. 17 Nisan 2021. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  12. ^ http://www.citymetric.com/fabric/which-largest-city-europe-2878 4 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.Which is the largest city in Europe? - CityMetric
  13. ^ https://www.forbes.com/forbes/welcome/?toURL=https://www.forbes.com/sites/ricardogeromel/2013/03/14/forbes-top-10-billionaire-cities-moscow-beats-new-york-again/&refURL=https://www.forbes.com/forbes/welcome/?toURL=https://www.forbes.com/sites/ricardogeromel/2013/03/14/forbes-top-10-billionaire-cities-moscow-beats-new-york-again/&refURL 16 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Forbes Top 10 Billionaire Cities – Moscow Beats New York Again
  14. ^ https://www.mos.ru/city/about/ 22 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Из истории Москвы
  15. ^ "Moscow | Etymology of the name Moscow by etymonline". www.etymonline.com (İngilizce). 21 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2024. 
  16. ^ a b c d Max Vasmer. Trubaçov, O. N., Larin, B. O. (Ed.). Этимологический словарь русского языка (Rus Dilinin Etimolojik Sözlüğü) 2. edisyonu (Rusça). Moskova. 
  17. ^ a b c Smolitskaya, G.P. Toponimicheskyi slovar' Tsentral'noy Rossii Топонимический словарь Центральной России (Rusça). ss. 211-217. 
  18. ^ "Indo-European Lexicon: PIE Etymon and IE Reflexes". web.archive.org. 10 Mart 2016. 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2024. 
  19. ^ a b c d e Trubaçov, O. N. Этимологический словарь русского языка (Rus Dilinin Etimolojik Sözlüğü) ed. (1994) (Rusça). V. ss. 19-20, 197, 202-203; V. 21: s. 12, 19-20, 76-79. 
  20. ^ Kari Tarkiainen (2010). Ruotsin itämaa. Helsinki: Svenska litteratursällskapet i Finland. s. 19. ISBN 978-951-583-212-2. 
  21. ^ "Forebears: Moskov soyisminin prevalansı". 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2024. 
  22. ^ "The origins of Moscow: What archaeological finds, chronicles and urban legends tell us". Mos.ru. 5 Nisan 2017. 30 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024. 
  23. ^ "moskau.RU - Geschichte Moskaus - vom Dorf zur Metropole". web.archive.org. 24 Mayıs 2012. 24 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024. 
  24. ^ "Начало Москвы: пир после убийства - BBC News Русская служба". web.archive.org. 10 Temmuz 2021. 10 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024. 
  25. ^ "Moscow - History | Britannica". web.archive.org. 5 Nisan 2023. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024. 
  26. ^ "The Orthodox Shrines of Moscow - Tikhon (Bishop of Bronnitsky.) - Google Books". web.archive.org. 2 Ekim 2023. 2 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024. 
  27. ^ Fennell, John (15 Kasım 2023). The Emergence of Moscow, 1304-1359 (İngilizce). Univ of California Press. ISBN 978-0-520-34759-5. 
  28. ^ Crummey, Robert O. (6 Haziran 2014). The Formation of Muscovy 1300 - 1613 (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-317-87200-9. 16 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2024. 
  29. ^ Perrie, Maureen, (Ed.) (2006). The Cambridge History of Russia: Volume 1: From Early Rus' to 1689. The Cambridge History of Russia. 1. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-63942-3. 15 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2024. 
  30. ^ Sergei M. Soloviev ve John J. Windhausen (1979). History of Russia (İngilizce). 8: Russian Society in the Age of Ivan III. 
  31. ^ "City of the future: Moscow gets a much-needed makeover - Russia Beyond". web.archive.org. 24 Mayıs 2018. 24 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2024. 
  32. ^ "The wrecking ball swings at Moscow – a photo essay | Cities | The Guardian". web.archive.org. 28 Şubat 2019. 28 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2024. 
  33. ^ "Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2006/2007" (Rusça). Moskova Belediyesi resmî sitesi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2010. [ölü/kırık bağlantı]
  34. ^ "Памятник природы "Высшая точка Москвы - 255 м над уровнем моря (Теплый Стан)"" (Rusça). www.darwin.museum.ru. 27 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2010. 
  35. ^ Большой энциклопедический словарь. Климат Москвы.
  36. ^ "Синоптики: в 2008 году в Москве были побиты рекорды тепла и осадков" (Rusça). NEWSru.com. 9 Ocak 2009. 21 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2009. 
  37. ^ "2008 год стал самым тёплым в истории Москвы (абзац 1)" (Rusça). pogoda.ru.net. 11 Ocak 2009. 13 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2009. 
  38. ^ "2008 год стал самым теплым в истории Москвы (абзац 2)" (Rusça). pogoda.ru.net. 11 Ocak 2009. 13 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2009. 
  39. ^ "Продолжительность солнечного сияния в Москве в 2007 г". 21 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2009. 
  40. ^ "Температура воздуха для г. Москвы" (Rusça). Погода и климат. 22 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2009. 
  41. ^ "Medvedev Fires Moscow Mayor After 18 Years in Power". Bloomberg.com (İngilizce). 28 Eylül 2010. 4 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  42. ^ "Mevcut temel fiyatlarla GRP hacmi (milyar ruble)". 77.rosstat.gov.ru. 14 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  43. ^ "Росстат — Рынок труда, занятость и заработная плата". rosstat.gov.ru. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  44. ^ Tognini, Giacomo. "World's Richest Cities: The Top 10 Cities Billionaires Call Home 2020". Forbes (İngilizce). 7 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  45. ^ "BOFIT Haftalık 42/2010". web.archive.org. 24 Ağustos 2007. 9 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  46. ^ "Moscow Distillery Cristall". web.archive.org. 28 Mayıs 2012. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  47. ^ "Московский Межреспубликанский Винодельческий Завод (ММВЗ). Начальная страница". web.archive.org. 20 Şubat 2001. 20 Şubat 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  48. ^ "Московский Ювелирный завод". web.archive.org. 2 Temmuz 2006. 2 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  49. ^ "Московский Экспериментальный Ювелирный Завод "Ювелирпром"". web.archive.org. 18 Şubat 2010. 7 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  50. ^ "Преодолен абсолютный рекорд роста цен на недвижимость: московский стройкомплекс в зеркале СМИ". Новости России, СНГ и мира - ИА REGNUM (Rusça). 15 Nisan 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  51. ^ "CONSTRUCTION WORLD: THE ASSOCIATE BOARD OF ARCHITECTURE, CONSTRUCTION, DEVELOPMENT AND RECONSTRUCTION OF MOSCOW". web.archive.org. 17 Ağustos 2007. 17 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  52. ^ "Москва | Информация | Цены на жилье в Москве (2006 год)". mosday.ru. 2 Eylül 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  53. ^ "World's most expensive cities - Jun. 26, 2006". money.cnn.com. 3 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  54. ^ "Worldwide Cost of Living survey 2009". web.archive.org. 15 Haziran 2010. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  55. ^ "World's most expensive cities - Buy a House: MLS Listings & Home Buying Tips - MSN Real Estate". web.archive.org. 5 Ağustos 2008. 5 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  56. ^ Jacobs, Deborah L. "The Most Expensive Cities In The World". Forbes (İngilizce). 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  57. ^ Times, The Moscow (19 Mart 2019). "Moscow Nose-Dives in Global Living Cost Rankings". The Moscow Times (İngilizce). 20 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  58. ^ "Europe falls behind USA in cost of living". www.eca-international.com. 16 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  59. ^ "Safe Cities Index 2019 | NEC". web.archive.org. 3 Ekim 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  60. ^ "Crime in Moscow. Safety in Moscow". web.archive.org. 2 Ekim 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  61. ^ "In Moscow, the face recognition system will work through CCTV cameras". 9 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  62. ^ "Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2024 года". Росстат (Rosstat). 2024. 3 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  63. ^ https://web.archive.org/web/20220901194902/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
  64. ^ "Приложение Демоскопа Weekly". web.archive.org. 14 Eylül 2024. 14 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  65. ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". web.archive.org. 25 Haziran 2018. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  66. ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". web.archive.org. 14 Haziran 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  67. ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". web.archive.org. 6 Temmuz 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  68. ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". web.archive.org. 14 Haziran 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  69. ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". web.archive.org. 6 Temmuz 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  70. ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". web.archive.org. 25 Haziran 2018. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  71. ^ https://web.archive.org/web/20070217070612/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/English/4-2.xls
  72. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  73. ^ "Перепись-2010: русских становится больше". web.archive.org. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2024. 
  74. ^ "Строители и гувернантки покидают Москву". Российская газета (Rusça). 9 Şubat 2009. 15 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  75. ^ "Ocak ve Aralık 2022 tarihleri arasındaki doğum oranı, ölüm oranı, doğal artış, evlilik oranı, boşanma oranı". 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  76. ^ "Ocak ve Aralık 2022 tarihleri arasındaki kayıtlı doğum, ölüm ve evlilik istatistiği". 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  77. ^ "Суммарный коэффициент рождаемости". 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  78. ^ "Демографический ежегодник России". 15 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  79. ^ "Об оскорблении религиозных чувств / ФОМ". web.archive.org. 20 Nisan 2021. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  80. ^ "Об оскорблении религиозных чувств". 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  81. ^ "Nationalists Calling for 'Clean Moscow': Planned Mosque Sparks Controversy in Russia - SPIEGEL ONLINE - News - International". web.archive.org. 10 Nisan 2012. 10 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  82. ^ "Eid al-Fitr 2015: Drone shows huge crowds celebrating the end of Ramadan in Moscow - Europe - World - The Independent". web.archive.org. 25 Eylül 2015. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  83. ^ "The history of Islam in Russia dates back centuries, with the first contact between Islam and Russia occurring in the Middle Ages. Islam was introduced to Russia by Muslim traders and ambassadors, and in the year 18 AH, Islam entered the land of the Eastern Caucasus (Azerbaijan). By the year 38 AH," (İngilizce). 15 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024. 
  84. ^ "Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2006/2007" (Rusça). Официальный сервер правительства Москвы. Erişim tarihi: 12 Ocak 2009. [ölü/kırık bağlantı]
  85. ^ Andrew Jenks (2000). A Metro on the Mount (İngilizce). Technology & Culture. ss. 697-723. 23 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2024. 
  86. ^ Michael Robbins (1997). London Underground and Moscow Metro (İngilizce). Journal of Transport History. ss. 45-53. 
  87. ^ Gordon W. Morrell (1994). Redefining Intelligence and Intelligence-Gathering: The Industrial Intelligence Centre and the Metro-Vickers Affair, Moscow 1933 (İngilizce). Intelligence and National Security. ss. 520-533. 
  88. ^ "Moscow Metro stations: the evolving designs of the 'people's palace'". web.archive.org. 2 Ekim 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2024. 
  89. ^ "Московский метрополитен". web.archive.org. 14 Temmuz 2006. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2024. 
  90. ^ "Путин и Собянин запустили первый участок Троицкой линии московского метро". web.archive.org. 7 Eylül 2024. 7 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2024. 
  91. ^ "Портал открытых данных правительства Москвы". data.mos.ru. 24 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2024. 
  92. ^ "В Москве вышел на линию 500-й электробус / Новости города / Сайт Москвы". web.archive.org. 15 Ekim 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2024. 
  93. ^ Walker, Shaun (12 Nisan 2016). "End of the road for Moscow's trolleybuses". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  94. ^ "Moscow: The end of what was once the world's largest trolleybus operation". Urban Transport Magazine (İngilizce). 14 Eylül 2020. 29 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2024. 
  95. ^ Times, The Moscow (25 Ağustos 2020). "In Memoriam: Moscow's Trolleybus System 1933-2020". The Moscow Times (İngilizce). 29 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2024. 
  96. ^ Staff, Editorial (1 Temmuz 2021). "Moscow will no more buy diesel buses for public transport". Sustainable Bus (İngilizce). 9 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  97. ^ "First electric buses have started operating in Moscow in regular transport". web.archive.org. 29 Eylül 2018. 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  98. ^ "2000th electric bus enters service in Moscow". Green Car Congress. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  99. ^ "The fiasco of the Russian electric vehicle industry". Riddle Russia (İngilizce). 12 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  100. ^ Grigorieva, Olga; Nikulshin, Alexander (1 Ocak 2022). "Electric buses on the streets of Moscow: experience, problems, prospects". Transportation Research Procedia. X International Scientific Siberian Transport Forum — TransSiberia 2022. 63: 670-675. doi:10.1016/j.trpro.2022.06.061. ISSN 2352-1465. 26 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024. 
  101. ^ "The long trip to Vityaz or the story of the Moscow tram system". web.archive.org. 29 Mart 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2024. 
  102. ^ "Moscow Airports - Peace Travel Services, Russia". web.archive.org. 11 Ekim 2007. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2024. 
  103. ^ "Аэропорт сменил хозяев. "Мячково" будет развивать компания "Финпромко"". web.archive.org. 22 Eylül 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2024. 
  104. ^ "Convenios Internacionales | Buenos Aires Ciudad - Gobierno de la Ciudad Autónoma de Buenos Aires". web.archive.org. 3 Ağustos 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  105. ^ "Ciudades Hermanas de Cusco". web.archive.org. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  106. ^ "รายละเอียดเมืองพี่เมืองน้อง2 | iad.bangkok". web.archive.org. 5 Kasım 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  107. ^ "Djarot to visit Moscow to extend sister city agreement - City - The Jakarta Post". web.archive.org. 13 Nisan 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  108. ^ "الأخبار | المركز الإعلامي | وزارة التغير المناخي والبيئة - الامارات العربية المتحدة". web.archive.org. 10 Mart 2021. 10 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  109. ^ "So Ngoai Vu TP.HCM - Các địa phương kết nghĩa với TPHCM". web.archive.org. 26 Eylül 2015. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  110. ^ "Manila, Bacoor sign sister city accord » Manila Bulletin News". web.archive.org. 18 Şubat 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  111. ^ "Sister Cities- eBeijing.gov.cn". web.archive.org. 2 Şubat 2020. 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  112. ^ "Historical Dictionary of Pyongyang - Justin Corfield - Google Books". web.archive.org. 18 Şubat 2023. s. 196. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  113. ^ ".:: مرکز آموزشی درمانی ولایت-About City ::". web.archive.org. 7 Ağustos 2017. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  114. ^ "Seoul Metropolitan Government - "A Clean, Attractive & Global City, Seoul!"". web.archive.org. 4 Mayıs 2009. 4 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  115. ^ "گذری بر خواهرخوانده تهران در شرق اروپا - ایسنا". web.archive.org. 28 Mayıs 2021. 28 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  116. ^ "Ну, здравствуй, брат! Города-побратимы Ташкента". web.archive.org. 3 Şubat 2016. 28 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  117. ^ "Sister Cities(States) of Tokyo - Tokyo Metropolitan Government". web.archive.org. 25 Eylül 2018. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  118. ^ "Улаанбаатар хоттой ах, дүү хотууд". web.archive.org. 18 Mart 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  119. ^ "Twin-cities celebrate India-Russia connect - Russia Beyond". web.archive.org. 18 Şubat 2020. 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  120. ^ "Sister Cities of Ankara". ankara.bel.tr. Ankara. 28 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2020. 
  121. ^ "Bakının qardaşlaşdığı şəhərlər - SİYAHI - Modern.Az Azərbaycan və dünya xəbərləri". web.archive.org. 5 Aralık 2020. 5 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  122. ^ "Cu cine este înfrăţit Bucureştiul? | adevarul.ro". web.archive.org. 17 Şubat 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  123. ^ "Gədəbəy şəhəri ilə ABŞ-ın Oklahoma şatatının Stilluater (Stillwater) şəhəri arasında qardaşlaşma memorandumu imzalanıb - FOTOLAR » Anews.az". web.archive.org. 27 Haziran 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  124. ^ "Intercity cooperation » City of Ljubljana". web.archive.org. 30 Ekim 2019. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  125. ^ "London's Twin Cities: The 6 You Should Be Visiting". web.archive.org. 3 Ağustos 2020. 3 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  126. ^ https://web.archive.org/web/20200611095517/https://reykjavik.is/sites/default/files/skjol_borgarstjornarfundur/180914_minnisblad_reykjavikurborg_endurskodun_stefnu_i_erlendum_samskiptum.pdf 3. sayfa
  127. ^ https://web.archive.org/web/20190805065125/http://iad.bangkok.go.th/sites/default/files/Moscow.pdf
  128. ^ "Partner cities | www.yerevan.am". web.archive.org. 5 Kasım 2013. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  129. ^ "Acordos de Cooperação e/ou Amizade - MUNICÍPIO". web.archive.org. 3 Şubat 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  130. ^ "Acción Internacional y Ciudadanía Global - Agreements with cities - Ayuntamiento de Madrid". web.archive.org. 10 Haziran 2020. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  131. ^ "עיריית תל אביב-יפו - ערים שותפות". archive.md. 18 Kasım 2017. 18 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  132. ^ "commune-tunis.gov.tn بوابة مدينة تونس". archive.md. 22 Şubat 2014. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  133. ^ "Städtepartnerschaften - Berlin.de". web.archive.org. 9 Aralık 2016. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024. 
  134. ^ epd (10 Temmuz 2023). "Berliner Städtepartnerschaft mit Moskau liegt auf Eis". Berliner Zeitung (Almanca). 13 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  135. ^ "Brno Ends Partnerships With Russian Cities". web.archive.org. 6 Mart 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  136. ^ "Chicago cut ties with 'sister city' Moscow, among latest to disassociate with Russia's aggression | Just The News". web.archive.org. 10 Mayıs 2023. 10 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  137. ^ "Städtepartnerschaften - Landeshauptstadt Düsseldorf". web.archive.org. 27 Haziran 2018. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  138. ^ "Düsseldorf legt Städtepartnerschaft mit Moskau auf Eis". web.archive.org. 27 Şubat 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  139. ^ "Російські міста більше не побратими Харкову — міський голова". web.archive.org. 8 Ekim 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  140. ^ "Relations with other cities | Tallinn". web.archive.org. 19 Mayıs 2023. 19 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  141. ^ "Warszawa. Rada Warszawy potępia atak Rosji na Ukrainę i zrywa współpracę z rosyjskimi miastami | TVN Warszawa". web.archive.org. 11 Mayıs 2022. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  142. ^ "Partnerská města HMP (Oddělení cestovního ruchu)". web.archive.org. 25 Haziran 2013. 2 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  143. ^ "Praha pozastavila partnerství s Moskvou. Kvůli Ukrajině (Portál hlavního města Prahy)". web.archive.org. 29 Ağustos 2023. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  144. ^ "Pražský magistrát pošle Ukrajině deset milionů. Hřib chce konec partnerství s Moskvou - Novinky". web.archive.org. 29 Ağustos 2023. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 
  145. ^ "Kyiv and Moscow - no longer twin cities | Crimean News Agency". web.archive.org. 22 Aralık 2021. 15 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2024. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Himki
Zelenograd
Sankt-Peterburg
Riga (LT) 		Dubna Şçyolkovo
Yaroslavl
Vologda
Arhangelsk
 
Odintsovo
Smolensk
Minsk (BY) 		Kuzey Balaşiha
Vladimir
Nijni Novgorod
Kazan
Batı   Moskova