Alpler - Vikipedi

Alpler
Alpi (İtalyanca) Alpes (Fransızca) Alpen (Almanca) Alps (Romanşça) Alpe (Slovence) (sayısız lehçeleri kapsamadan)
En yüksek noktası
Uç noktası	Mont Blanc
Yükseklik	4808.73
Koordinatlar	45°49′58″K 06°51′54″D / 45.83278°K 6.86500°D / 45.83278; 6.86500
Jeoloji
Kayaç yaşı	Tersiyer

Alpler, Orta Avrupa'da yer alan büyük dağ silsilesi. İsviçre, Kuzey İtalya ve Fransa'nın pek çok bölümünde görülür. Avusturya'nın hemen hemen hepsini kaplar ve Almanya'nın güneyinde önemli yer tutar. Coğrafi olarak 44°-48° kuzey enlemleri ve 5°-18° doğu boylamları arasında bulunur. Ekvator'dan ve Kuzey kutbundan hemen hemen aynı uzaklığa sahiptir. 207.000 km² bir alanı kaplar.

Alpler baştan başa İtalya'yı geçen Apeninleri, Slovenya ve Hırvatistan kıyısında uzanan Dinar Alplerini, Balkan ve Karpat Dağlarını içine alır. Bazı fasılalarla Anadolu'da Toros Dağlarıyla devam ederek, İran'a geçer ve oradan Orta Asya'ya uzanır.

Alp dağları, doğudan batıya 800 km bir kavis içinde değişen ve 200 km genişliğinde, orta Avrupa'nın hilal şeklinde coğrafik bir özelliğidir.

Dağların zirvelerinin ortalama yüksekliği 2500 metre'dir.^[2]

Dağ sırası Akdeniz'den Po havzasının kuzeyine, Fransa Grenoble'dan ve doğuya doğru orta ve güney İsviçre'ye kadar uzanır. Sıra dağlar Avusturya Viyana'ya ve doğuya Adriyatik Denizi'ne ve Slovenya'ya doğru devam eder.^[3][4][5]

Alp Dağları kendi içinde üç kısma ayrılır: Batı, Orta ve Doğu Alpler. Batı Alp Sıradağlarında Maritime, Cotian, Dauphine, Graian ve Pennine Alpleri önemlilerindendir. Maritime Alpleri, Riviera kıyıları ve İtalya ovaları boyunca yükselir ve 3000 metrenin üzerinde zirvelere sahiptir. Pennine Sıradağları en dikkat çekicisi olup, 96 km civarında uzunluğa ve Alplerin en çok görmeye değer tepelerine sahiptir. Batı ucunda, Fransa ve İtalya'nın birleştiği yerde Mont Blanc Tepesi mevcuttur. Karlarla kaplı bu tepe deniz seviyesinden 4810 metre yükseklikte olup Kıta Avrupa'sının (Avrupa'nın Balkanlar'a kadar olan kısmı.) en yüksek tepesidir. Pennine Alplerinin diğer ucundaki Monte Rosa 4634 m yüksekliktedir. İsviçre ve İtalya sınırında bulunan Matterhorn ise bıçak gibi yükselerek 4478 metreye ulaşır.

Orta Alplerin bir kolu da Ren Nehri Vadisinin kıyısındaki Bern Alpleridir. Finsteraarhorn (4274 m), Aletschhorn (4195 m) ve Jungfrau (4158 m) gibi dünyanın en güzel tepelerine sahiptir. Yaklaşık 30 km ayrı ve paralel bulunan Pennine ve Bern Alpleri İsviçre'nin en önemli manzaralarını oluştururlar. Orta Alplerin, Lepontine, Tödei, Glarus, Bernia, Albula ve Silvretta önemli kollarıdır.

Doğu Alpler, daha az yüksek tepelere sahip olmalarına karşılık güzellikleri yönünden dikkati çeker. Bavyera Alpleri, Julian ve Carnic Alpleri önemli kollarıdır. Dolomitler, ufalanan kalkerli yarları ile meşhurdur. Doğu Alplerde vadiler, sık ormanlara sahip olduklarından, toprak tarıma çok az müsaittir.

Güney Alplerin üzerinde yaklaşık 16 tane tepe vardır. Bunların en alçağı 3048 m civarındadır.

Alp vadileri oldukça değişiktir. Bazıları sayısız şelalelerin mevcut olduğu nehirleri barındıran dik yamaçlı, bazıları da, ana dağlara paralel uzanan geniş vadiler şeklindedir. Bunlardan kısa ve geçişi temin eden vadilere de rastlanır.

Ayrıca Yeni Zelanda'da da Alp dağları vardır. Adanın batısını boydan boya Güney Alp Dağları örtmüştür. Güney Alplerin en yüksek tepesi olan Cook Dağı yaklaşık 3764 m'lik yüksekliğiyle ülkenin de en yüksek noktasıdır. Dağlar kıyıdan 32 km kadar içerdedir.

Kar çizgisinden yukarıda olan tepelerde buzullara ve buz kesmiş kar taneciklerinden meydana gelen bölgelere rastlanır. Bu buzullar içinde en büyüğü 25,6 kilometre boyunda ve 1689,6 kilometrekarelik bir alanı kaplayan Aletsch'dir. Bu buzulların yataklarına buz nehri denir. Yüksek dağlara ve kutup bölgelerine münhasır olan bu dikkat çekici buz nehirleri ilk defa Alpler'de incelenmiştir. Hareketleri yavaş yavaş ve karmaşıktır. Dünyanın diğer bölgelerinde de olduğu gibi yavaş yavaş çekilmeleri yerkürenin ısındığına işaret etmektedir. Bazı bölgelerde 1000 metrelik yüksekliğe kadar inmekte ve daha aşağılarda dağların sırtlarında kaybolmaktadırlar. Buzullar pek çok V şekilli vadiyi genişleterek U şekline getirmişlerdir. Ayrıca arazide buzulların eriyerek bıraktıkları toprak ve taş artıklarına rastlanır.

Buzullardan kalan diğer bir izde göllerdir. Lago Maggiore ve Como güneyde İtalya'da bulunan çok güzel turistik göllerdir. Cenevre, Luzern ve Constanceis güzel olmakla beraber dağlık bölgede bulunurlar. Cenevre gölü, Okyanusdaki gel-git olaylarına benzer fakat menşei tamamen farklı olan bir olaya sahiptir. Olayın sebebi atmosferik basıncın değişmeleridir.

Alplerin doğu yamaçlarında birçok buzul göl bulunur. Bunlardan Tasman, Fox ve Josef buzulları en genişleridir.^[7][8]

Avrupa'nın bazı önemli nehirleri Alpler'in erimiş karlarını taşırlar. Rhône nehri Batı Alpler'den çıkıp Fransa'da denize dökülür. İtalya'nın önemli nehri olan Po da Alplerden beslenir ve doğu yönünde Lombardiya Ovalarından geçerek, Adriyatik'e dökülür. Alp derelerinin birleşmesinden meydana gelen Ren Nehri ise, kuzey yönünde vadiler arasında dolaşarak akar.

Okyanus ve kara rüzgârlarının sınırında bulunan Alpler'de, iklim genel olarak ılımandır. Ancak yer ve yüksekliklere göre farklı iklim şartları tarıma elverişli değildir. Yağış ortalamaları oldukça yüksektir. En çok yağış 3000 mm ile Conia'dadır. 2900 m yükseklikteki bölgelerde devamlı kar yağışları bulunur. Bu sebeple kayak ve spor müsabakalarına elverişlidir.

Alplerde 13,000 bitki türü belirlenmiştir.^[9] Alp bitkileri yaşam alanına ve kireçli veya kireçsiz olabilen toprak türüne göre gruplanabilir. Yaşam alanları çayırlar, bataklıklar, yaprak döken ve iğne yapraklı ormanlık alanlardan topraksız dağ yamacındaki yassı çakıllıklara, buzul taşlara, kaya yüzeylerine ve sırtlara kadar değişir.^[10]

Rakımla birlikte doğal bitki örtüsü sınırı, belli başlı yaprak döken ağaçlar olan meşe, kayın, dişbudak ve dağ akçaağacı ile belli olur. Bunlar aynı rakımda değildirler ne de birlikte yetişirler ama üst sınırları yabani otsu bitki örtüsünün değişmesiyle belli olan, ılıman iklimden daha soğuk iklime geçişe karşılık gelen yerlerdir.^[11] Bu üst sınır genellikle Alplerin kuzey tarafındaki deniz seviyesinin yaklaşık 1200 m üstündedir ancak güney eğimlerinde bu sınır çoğunlukla 1500 metreye hatta 1700 metreye kadar çıkar.^[12]

Alplerdeki bitki örtüsü çok zengin ve çeşitlidir. İki bin yüz metrenin üstünde çiçek veren bitki çeşidine rastlanmıştır.

Güney kıyılarda hurma tipi ve yarı tropikal bitki türlerine rastlanır. Bu bölgeye zeytin şeridi denir. Vadilerde ve alçak yamaçlarda meşe, kayın, akçaağaç gibi ağaçlar vardır. Yükseklerde çam, karaçam ve ladin hakimdir. Bunların üzerinde çayırlık bölge bulunur. 2430–2895 m arasında bitkiler kaybolurken karlı bölgeler başlar.

Alplerde genellikle dağların yüksek kesimlerinde birkaç hayvan türüne rastlanır. Ağaç çizgisinin üstünde Alp çayırlarında bulunan bir ara nesli tükenmeye yüz tutan vahşi keçi, boyları 60 santimetreye kadar ulaşan dağ faresi en çok rastlanan hayvanlardır. Bunların dışında av ve vahşi hayvan olarak çeşitli türde tavşan, tilki ve az görülen kahverengi ayıya rastlanır. Avrupa bizonu, uzun tüylü vahşi öküz ve kurdun nesli tükenmiştir.

Kuş türleri de oldukça boldur. Ormantavuğu, ağaçkakan, keklik ve su kuşları bunlar arasındadır. Kartallara, kuğu kuşlarına ve yırtıcı kuşlara yüksek tepelerde rastlanır. Kızılca, karga ve kuzgun da bulunur. Orman tavuğuna ise kar sınırında rastlanır. Göl ve akarsuları ise, alabalık ve diğer tür balıklarla doludur.

Dağlarda çeşitli geçitler mevcuttur. Eskiden kullanılan geçitlerin yanında Montegnevre Geçidi (1854 m), Mont Cenis Geçidi (2082 m), Küçük St. Bernard Geçidi (2188 m), Büyük St. Bernard Geçidi (2472 m), Orta İsviçre'de Simplon (2008 m) ve St. Gotthard (2112 m) geçitleri vardır. Nispeten doğuda ise İtalya'yı Avusturya'ya birleştiren Brenner (1370 m) geçidi mevcuttur. Bütün bunlara yaklaşık 50'den daha fazla geçidi de ilave etmek gerekir. Daha sonra yapılan yol, köprü, tünel ve geçitlerle Fransa ve İtalya birbirine bağlanmıştır. 1965'te tamamlanan 11,6 kilometrelik Mont Blanc tüneli, dünyanın en uzun otomobil tünelidir.

Madencilik önemli sayılmaz. Kuzeybatı Slovenya'da cıva ve bazı yerlerde kurşun çıkarılır. Bazı yerlerde kaya tuzu oldukça fazladır. Demir, bakır, çinko, altın, gümüş ve kömür ise, sınırlı mikdarda bulunur.

Nispeten çok olan akarsular, hidroelektrik enerji elde etmede kullanılır.

Yayla kısımlarda tahıl ve patates yetiştirilir. Hayvan ve ilgili mamüller nispeten dağlık bölgelerden üretilip elde edilir. Özellikle İsviçre peyniri meşhurdur.

Alplerde önemli bir endüstri yoktur. Ahşap oymacılığı, saat imalatı ve mükemmel harita baskıcılığı da mühim yer tutar.

Önemli başka bir endüstri kolu da turizmdir. Manzara ve sağlıklı iklim, turistleri çeken bir unsurdur. Alçak vadiler, karlı tepelerden gelen rüzgâr tarafından serinletilir.

İsviçre, milletlerarası bir oyun sahası olarak kış sporlarının merkezidir.

Dağcılık da buralar için çekiciliği olan ayrı bir spordur.

Kış Olimpiyat Oyunları İsviçre, Fransa, İtalya, Avusturya ve Almanya'nın Alplerinde yapılır. Halen, bölge 14 milyon insanın yurdudur ve her yıl 120 milyon insan ziyaret eder.^[9]

Bölgenin nüfusu sekiz ülkeye dağılmış 14 milyon insandır. Dağların kenarlarında, ovalarda ve ovalarda imalat ve hizmet türü işler varken daha yüksek rakımlarda ve dağlarda çiftçilik hala önemli bir geçim kaynağıdır.^[13] Çiftçilik ve ormancılık Alp kültürünün bel kemiği olmaya devam ederken, şehirlerin ihracat yapmasının sağlayan ve dağ ekolojisini sürdüren sanayiler olmaya da devam etmektedir.^[14]

Alp bölgeleri çok kültürlü ve dil olarak da çok çeşitlidir. Dil lehçeleri yaygındır ve vadiden vadiye bölgeden bölgeye lehçeler değişir. Sadece slav Alplerinde 19 lehçe belirlenmiştir. Aosta Vadisi'nin Fransa, İsviçre ve İtalyan alplerinde konuşulan romantik lehçelerinin bir kısmı Arpitanca'dan türemiştir. Batı bölgesinin güneyi Oksitanca ile ilişkiliyken Alman lehçeler Cermen kabilelerinin dillerinden türemiştir.^[15] Güneydoğu İsviçre nüfusunun yüzde ikisince konuşulan Romanşça Latinceden türetilmiş eski Kelt dilleri kalıntılarından ve belki de Etrüskçe'dir.^[15]

• Alpleri Koruma Anlaşması

• Alp Dağları hakkında her şey
• Rehber Ansiklopedisi
• [1] Via Ferrata İle Tanışma - Amatörler İçin Dolomitler, Haldun Aydingun
• Slayt Gösterisi / Matej'in Objektifinden Dolomitler 30 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Site turizm örgütleri ile işbirliği içinde turistler için 30 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.