French
DeutschChe Guevara - Vikipedi
| Che Guevara | |
|---|---|
 | |
| Guerrillero Heroico, 1960 | |
| Küba Sanayi Bakanı | |
| Görev süresi 11 Şubat 1961 - 1 Nisan 1965 | |
| Başbakan | Fidel Castro |
| Yerine geldiği | Makam oluşturuldu |
| Yerine gelen | Joel Domenech Benítez |
| Küba Ulusal Bankası başkanı | |
| Görev süresi 26 Kasım 1959 - 23 Şubat 1961 | |
| Yerine geldiği | Felipe Pazos |
| Yerine gelen | Raúl Cepero Bonilla |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | Ernesto Guevara 14 Haziran 1928 Rosario, Arjantin |
| Ölüm | 9 Ekim 1967 (39 yaşında) La Higuera, Bolivya |
| Defin yeri | Che Guevara Mozolesi Santa Clara, Küba |
| Organizasyon | 26 Temmuz Hareketi Küba Sosyalist Devrimi Birleşik Partisi[1] Bolivya Ulusal Kurtuluş Ordusu |
| Çocuk(lar) | 5 |
| Mesleği | Doktor, yazar, diplomat, gerilla, devrimci, ideolog |
| İmzası |  |
Ernesto "Che" Guevara (İspanyolca telaffuz: [ˈtʃe ɣeˈβaɾa];[2] 14 Haziran 1928[3] – 9 Ekim 1967) Arjantinli Marksist devrimci, doktor, yazar, gerilla lideri, diplomat ve askerî teorisyendir. Küba Devrimi'nin önemli bir figürü olarak kendisi, popüler kültürde her yerde bulunan bir karşı kültürel isyan simgesi ve küresel bir sembol hâline geldi.[4]
Genç bir tıp öğrencisiyken Güney Amerika'yı dolaşan Guevara; tanık olduğu yoksulluk, açlık ve hastalıklar karşısında dehşete kapıldı.[5][6] Latin Amerika'nın Amerika Birleşik Devletleri tarafından kapitalist sömürüsü olarak gördüğü bu durumun tersine çevrilmesine yardımcı olma arzusu, Guatemala'da Başkan Jacobo Árbenz yönetiminde gerçekleştirilen sosyal reformlara katılmasına neden oldu ve sonunda United Fruit Company'nin emriyle CIA desteğiyle devrilen başkan, Guevara'nın siyasi ideolojisini sağlamlaştırdı.[5] Daha sonra Meksiko'da Raúl ve Fidel Castro ile tanışan Guevara, onların 26 Temmuz Hareketi'ne katıldı ve ABD destekli diktatör Fulgencio Batista'yı devirmek amacıyla Granma yatıyla Küba'ya yelken açtı.[7] Guevara kısa sürede isyancılar arasında öne çıktı, ikinci komutanlığa terfi etti ve Batista rejimini deviren iki yıllık gerilla harekâtında önemli bir rol oynadı.[8]
Küba Devrimi'nden sonra Guevara yeni hükûmette önemli roller oynadı. Bunlar arasında devrim mahkemeleri sırasında savaş suçlusu olarak mahkûm edilenlerin temyiz ve idam mangalarını gözden geçirmek,[9] sanayi bakanı olarak tarımsal toprak reformunu başlatmak, ülke çapında başarılı bir okuma yazma kampanyasına öncülük etmek, hem Ulusal Banka'nın başkanı hem de Küba silahlı kuvvetlerinin eğitim direktörü olarak görev yapmak ve Küba sosyalizmi adına bir diplomat olarak dünyayı dolaşmak vardı. Bu pozisyonlar aynı zamanda Domuzlar Körfezi Çıkarması'nı püskürten milis güçlerinin eğitiminde[10] ve 1962 Küba Füze Krizi'nden önce Sovyet nükleer silahlı balistik füzelerinin Küba'ya getirilmesinde merkezî bir rol oynamasını sağladı.[11] Ayrıca Guevara üretken bir yazar ve günlükçüydü, La Guerra de Guerrillas isimli bir gerilla savaşı el kitabının yanı sıra gençliğinde kıtalararası motosiklet yolculuğuyla ilgili Diarios de motocicleta adlı çok satan bir anı kitabı yazdı. Deneyimleri ve Marksizm-Leninizm üzerine çalışmaları onu, üçüncü dünya ülkelerinin az gelişmişliği ve bağımlılığının emperyalizm, yeni sömürgecilik ve tekelci kapitalizmin bir sonucu olduğunu ve tek çarenin proleter enternasyonalizm ve dünya devrimi olduğunu ileri sürmeye yöneltti.[12][13] Guevara 1965 yılında Afrika ve Güney Amerika'da kıtasal devrimleri kışkırtmak için Küba'dan ayrıldı,[14] önce Kongo-Kinşasa'da başarısız oldu ve daha sonra Bolivya'da CIA destekli Bolivya güçleri tarafından yakalandı ve infaz edildi.[15]
Guevara, çok sayıda biyografi, anı, deneme, belgesel, şarkı ve filmle kolektif hayal gücünde kutuplaşmış, hem sevilen hem de sevilmeyen bir tarihsel figür olmaya devam etmektedir. Ölümünün sonucunda, sınıf mücadelesi için şiirsel çağrıları ve maddi teşviklerden ziyade manevi teşviklerle yönlendirilen "yeni bir insan" bilinci yaratma arzusunun bir sonucu olarak,[16] Guevara çeşitli sol hareketlerin önemli bir simgesine dönüşmüştür. Buna karşılık, siyasi sağdaki eleştirmenleri onu otoriterliği teşvik etmek ve siyasi muhaliflerine karşı şiddeti onaylamakla suçlamaktadır. Mirası konusundaki anlaşmazlıklara rağmen Time gazetesi onu 20. yüzyılın en etkili 100 kişisinden biri olarak seçerken[17] Alberto Korda'nın Guerrillero Heroico adlı fotoğrafı Maryland Institute College of Art tarafından "dünyanın en ünlü fotoğrafı" olarak gösterildi.[18]
İlk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ernesto Guevara, Ernesto Guevara Lynch ve Celia de la Serna y Llosa'nın çocuğu olarak 14 Haziran 1928'de[3] Rosario, Arjantin'de doğdu. Doğum belgesindeki yasal adı "Ernesto Guevara" olmasına rağmen, adı bazen "de la Serna" ve/veya "Lynch" ile birlikte yazılıyordu.[19] İspanyol, Bask ve İrlanda kökenli bağımsızlık öncesi göçmenlerden oluşan üst sınıf Arjantinli bir ailenin beş çocuğundan en büyüğüydü.[20][21][22] Guevara'nın 18. yüzyıldaki önemli atalarından ikisi, sömürge Kaliforniya'sında önde gelen bir İspanyol toprak sahibi olan Luis María Peralta ve İrlanda'dan Río de la Plata Valiliği'ne göç eden Patrick Lynch'tir.[23][24] Che'nin "huzursuz" doğasına atıfta bulunan babası, "dikkat edilmesi gereken ilk şey, oğlumun damarlarında İrlandalı isyancıların kanının aktığıdır" demiştir.[25] Che Guevara İrlanda'ya düşkündü, İrlandalı oyuncu Maureen O'Hara'ya göre, "Che İrlanda ve orada gerçekleşen tüm gerilla savaşları hakkında konuşurdu. İrlanda'daki her savaşı ve tüm tarihini bilirdi" ve ona İrlanda hakkında bildiği her şeyi büyükannesinin dizinin dibinde öğrendiğini söylerdi.[26]
Hayatının erken dönemlerinde Ernestito (o zamanki adıyla) "yoksullara karşı bir yakınlık" geliştirdi.[27] Sol eğilimli bir ailede büyüyen Guevara, daha çocukken geniş bir siyasi perspektif yelpazesiyle tanıştı.[28] İspanya İç Savaşı'ndaki Cumhuriyetçilerin sadık bir destekçisi olan babası, savaşın gazilerini Guevara'nın evinde ağırlardı.[29] Daha gençken kısa bir süre böcek ilacı satarak kariyer yapmayı düşündü ve ailesinin garajında Vendaval markası altında talk ve gammaxene'in etkili karışımlarını denemek için bir laboratuvar kurdu, ancak kimyasallara karşı şiddetli bir astım reaksiyonu geçirdikten sonra çabalarından vazgeçmek zorunda kaldı.[30]
Hayatı boyunca kendisini etkileyecek olan çok sayıda akut astım nöbetine rağmen, kendisini spor konusunda geliştirdi; yüzme, futbol, golf ve atıcılıktan zevk aldı ve aynı zamanda "yorulmak bilmeyen" bir bisikletçi oldu.[31][32] Hevesli bir ragbi birliği oyuncusuydu.[33] Bazı kaynaklar önce Estudiantes of Córdoba'da, ardından San Isidro Club (1947), Yporá Rugby Club (1948) ve Atalaya Polo Club'da (1949)[34][35][36] oynadığını söylese de diğer kaynaklar Club Universitario de Buenos Aires'te (CUBA)[37] sol açıkta oynadığını iddia etmektedir. Ragbi oyunu ona agresif oyun tarzı nedeniyle El Furibundo (öfkeli) ve annesinin soyadı olan de la Serna'nın kısaltması olan "Fuser" lakabını kazandırdı.[38]
Entelektüel ve edebî ilgi alanları
[değiştir | kaynağı değiştir]Guevara babasından satranç öğrendi ve 12 yaşında yerel turnuvalara katılmaya başladı. Ergenlik döneminde ve hayatı boyunca şiire, özellikle de Pablo Neruda, John Keats, Antonio Machado, Federico García Lorca, Gabriela Mistral, César Vallejo ve Walt Whitman'ın şiirlerine tutkuyla bağlıydı.[39] Ayrıca Rudyard Kipling'in Adam Olmak ve José Hernández'in Martín Fierro adlı eserlerini ezbere okuyabiliyordu.[39] Guevara ailesinin evinde 3.000'den fazla kitap bulunuyordu ve bu da Guevara'nın Karl Marx, William Faulkner, André Gide, Emilio Salgari ve Jules Verne gibi yazarlara ilgili olan bir okuyucu olmasını sağladı.[40] Ayrıca Jawaharlal Nehru, Franz Kafka, Albert Camus, Vladimir Lenin ve Jean-Paul Sartre'ın yanı sıra Anatole France, Friedrich Engels, H. G. Wells ve Robert Frost'un eserlerinden de hoşlanıyordu.[41]
Yaşı ilerledikçe Latin Amerikalı yazarlar Horacio Quiroga, Ciro Alegría, Jorge Icaza, Rubén Darío ve Miguel Asturias'a ilgi duymaya başladı.[41] Bu yazarların fikirlerinin birçoğunu, etkili entelektüellerin kavramlarını, tanımlarını ve felsefelerini kendi el yazısıyla defterlerine kaydetti. Bunlar arasında Buda ve Aristoteles'in analitik taslaklarını oluşturmanın yanı sıra Bertrand Russell'ı aşk ve vatanseverlik, Jack London'ı toplum ve Nietzsche'yi ölüm fikri üzerine incelemek de vardı. Sigmund Freud'un fikirleri onu büyülemiş, rüyalar ve libidodan narsisizm ve Oedipus kompleksine kadar çeşitli konularda ondan alıntılar yapmıştır.[41] Okulda en sevdiği dersler arasında felsefe, matematik, mühendislik, siyaset bilimi, sosyoloji, tarih ve arkeoloji vardı.[42][43] 13 Şubat 1958 tarihli ve yıllar sonra kamuoyuyla paylaşılan bir Amerika Birleşik Devletleri Merkezî İstihbarat Teşkilatı (CIA) "biyografik ve kişilik raporu" Guevara'nın akademik ilgi alanlarına ve zekâsına dikkat çekerek onu "oldukça iyi okumuş" olarak tanımlarken "Che Latin biri için oldukça entelektüeldir" diye eklemiştir.[44]
Motosiklet macerası
[değiştir | kaynağı değiştir]
Guevara 1948 yılında tıp okumak üzere Buenos Aires Üniversitesine girdi. "Dünyayı keşfetmeye duyduğu açlık"[46] üniversite çalışmalarını, kendisine ve Latin Amerika'daki çağdaş ekonomik koşullara bakışını temelden değiştiren iki uzun yolculukla birleştirmesine yol açtı. 1950'deki ilk seyahati, küçük bir motor taktığı bisikletiyle kuzey Arjantin'in kırsal bölgelerinde yaptığı 4.500 kilometrelik tek başına bir yolculuktu.[47] Guevara daha sonra altı ay boyunca Arjantin'in deniz ticaret gemilerinde ve petrol tankerlerinde deniz hemşiresi olarak çalıştı.[48] 1951'deki ikinci seyahati ise Güney Amerika'nın bir bölümünde yaptığı dokuz aylık, 8.000 kilometrelik kıtasal bir motosiklet yolculuğuydu. İkincisi için eğitimine bir yıl ara vererek arkadaşı Alberto Granado ile birlikte yola çıktı ve nihai hedefi Peru'da Amazon Nehri kıyısındaki San Pablo cüzzamlı hastanesinde gönüllü olarak birkaç hafta geçirmekti.[49]
Şili'de Guevara, Anaconda'nın Chuquicamata bakır madenindeki madencilerin çalışma koşullarına öfkelendi, Atacama Çölü'nde battaniyeleri bile olmayan zulüm görmüş komünist bir çiftle bir gecede karşılaşmasından etkilendi ve onları "kapitalist sömürünün titreyen kanlı canlı kurbanları" olarak tanımladı. [50] Machu Picchu'ya giderken, köylü çiftçilerin zengin toprak ağalarına ait küçük arazileri işlediği uzak kırsal alanların yoksulluğu karşısında şaşkına döndü.[51] Yolculuğunun ilerleyen günlerinde Guevara özellikle bir cüzzamlı kolonisinde yaşayan insanlar arasındaki dostluktan etkilenmiş ve şöyle demiştir: "İnsan dayanışmasının ve sadakatinin en yüksek biçimleri böylesine yalnız ve çaresiz insanlar arasında ortaya çıkar."[51] Guevara bu yolculuk sırasında aldığı notları kullanarak daha sonra The New York Times'ın en çok satanlar listesine giren[52] ve 2004 yılında aynı adla filme uyarlanan The Motorcycle Diaries (Türkçe: Motosiklet Günlükleri) adlı 1995 yılına kadar yayınlanmayan bir yazı kaleme almıştır.
—George Galloway, İngiliz siyasetçi, 2006[53]
Yolculuk Guevara'yı Buenos Aires'e dönmeden önce 20 gün boyunca Arjantin, Şili, Peru, Ekvador, Kolombiya, Venezuela, Panama ve Miami, Florida'ya götürdü.[54] Yolculuğun sonunda, Latin Amerika'yı ayrı ulusların bir toplamı olarak değil, kıta çapında bir kurtuluş stratejisi gerektiren tek bir varlık olarak görmeye başladı. Ortak bir Latin mirasını paylaşan sınırsız, birleşik bir Hispanik Amerika anlayışı, daha sonraki devrimci faaliyetleri sırasında belirgin bir şekilde tekrarlanan bir konu oldu. Arjantin'e döndükten sonra eğitimini tamamladı ve Haziran 1953'te tıp diplomasını aldı.[55][56]
Guevara daha sonra Latin Amerika'daki seyahatleri sırasında "yoksulluk, açlık ve hastalıkla yakın temas" kurduğunu, "parasızlık nedeniyle bir çocuğu tedavi edememe" ve "sürekli açlık ve cezanın yol açtığı sersemlik" nedeniyle bir babanın "oğlunun kaybını önemsiz bir kaza olarak kabul ettiğini" belirtmiştir. Guevara bu deneyimlerin kendisini "bu insanlara yardım etmek" için tıp alanını bırakıp silahlı mücadelenin siyasi arenasını düşünmesi gerektiğine ikna ettiğini belirtmiştir.[5]
İlk siyasi faaliyetler
[değiştir | kaynağı değiştir]Guatemala aktivistliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Ernesto Guevara, Guatemala'da dokuz aydan biraz fazla kaldı. Guevara 7 Temmuz 1953'te bu kez Bolivya, Peru, Ekvador, Panama, Kosta Rika, Nikaragua, Honduras ve El Salvador'a gitmek üzere yeniden yola çıktı. Guevara, Guatemala'ya gitmeden önce 10 Aralık 1953'te San José, Kosta Rika'dan teyzesi Beatriz'e bir haber gönderdi. Mektupta Guevara, United Fruit Company'nin hâkimiyet alanından geçtiğinden ve bu yolculuğun onu şirketin kapitalist sisteminin ortalama vatandaş için dezavantajlı olduğuna ikna ettiğini belirtiyordu.[57] Daha muhafazakâr akrabalarını korkutmak için saldırgan bir ton benimsemişti ve mektup Guevara'nın o zamanlar ölmüş olan Joseph Stalin'in bir resmi üzerine bu "ahtapotlar yok edilene kadar" dinlenmeyeceğine dair yemin etmesiyle sona eriyordu.[58] Aynı ayın ilerleyen günlerinde Guevara, Başkan Jacobo Árbenz'in toprak reformu ve diğer girişimler yoluyla latifundia tarım sistemini sona erdirmeye çalışan demokratik olarak seçilmiş bir hükûmetin başında bulunduğu Guatemala'ya vardı. Bunu başarmak için Başkan Árbenz, büyük arazi işletmelerinin ekilmeyen tüm kısımlarına el konulacağı ve topraksız köylülere yeniden dağıtılacağı büyük bir toprak reformu programını yürürlüğe koymuştu. En büyük toprak sahibi ve reformlardan en çok etkilenen, Árbenz hükûmetinin 225.000 dönümden (91.000 hektar) fazla ekilmemiş araziyi aldığı United Fruit Company'ydi.[59] Ülkenin gittiği yönden memnun olan Guevara, "kendini mükemmelleştirmek ve gerçek bir devrimci olmak için ne gerekiyorsa yapmak" için Guatemala'da ev yapmaya karar verdi.[59][60]
Guevara Guatemala City'de, sol eğilimli Alianza Popular Revolucionaria Americana'nın (APRA) bir üyesi olarak siyasi açıdan iyi bağlantıları olan Perulu bir ekonomist olan Hilda Gadea Acosta'yı aradı. Guevara'yı Árbenz hükûmetindeki bir dizi üst düzey yetkiliyle tanıştırdı. Daha sonra 26 Temmuz 1953'te Santiago de Cuba'daki Moncada Kışlası'na düzenlenen saldırı aracılığıyla Fidel Castro'ya bağlı bir grup Kübalı sürgünle temas kurdu. Bu dönemde, Arjantin'de kullanılan che ifadesini (çok amaçlı bir söylem ifadesi) sıkça kullanması nedeniyle ünlü lakabını edindi.[61] Guatemala'da geçirdiği süre boyunca Guevara diğer Orta Amerikalı sürgünler tarafından misafir edildi; bunlardan biri olan Helena Leiva de Holst ona yemek ve kalacak yer sağladı,[62] Rusya ve Çin'de Marksizm üzerine çalışmak için yaptığı seyahatleri anlattı[63] ve Guevara ona "Invitación al camino" adlı bir şiir ithaf etti.[64]
Mayıs 1954'te piyade ve hafif topçu silahları taşıyan bir gemi komünist, Çekoslovakya tarafından Árbenz hükûmeti için gönderildi ve Puerto Barrios'a ulaştı.[65] Sonuç olarak, 1953'ten beri Başkan Dwight D. Eisenhower tarafından "PBSuccess" kod adlı çok yönlü CIA operasyonuyla Árbenz'i iktidardan uzaklaştırmakla görevlendirilen Amerika Birleşik Devletleri hükûmeti, Guatemala'yı radyo ve havadan atılan broşürlerle Árbenz karşıtı propagandaya boğarak karşılık verdi ve kayıtsız uçaklar kullanarak bombalama saldırılarına başladı.[66] Amerika Birleşik Devletleri ayrıca Árbenz hükûmetini ortadan kaldırmaya yardımcı olmak için Carlos Castillo Armas liderliğindeki birkaç yüz Árbenz karşıtı Guatemalalı mülteci ve paralı askerden oluşan bir silahlı güce sponsor oldu. 27 Haziran'da Árbenz istifa etmeyi tercih etti.[67] Bu, Armas ve CIA destekli güçlerinin Guatemala şehrine girmesine ve 7 Temmuz'da Armas'ı başkan seçen bir askerî cunta kurmasına olanak sağladı.[68] Armas rejimi daha sonra şüpheli komünistleri toplayıp idam ederek,[69] daha önce gelişen işçi sendikalarını ezerek[70] ve önceki tarım reformlarını tersine çevirerek iktidarı sağlamlaştırdı.[71]
Guevara, Árbenz adına savaşmaya hevesliydi ve bu amaçla komünist gençler tarafından örgütlenen silahlı bir milise katıldı. Ancak bu grubun eylemsizliği karşısında hayal kırıklığına uğrayan Guevara kısa süre sonra tıbbi görevlerine geri döndü. Darbenin ardından tekrar savaşmak için gönüllü oldu, ancak kısa süre sonra Árbenz Meksika elçiliğine sığındı ve yabancı destekçilerine ülkeyi terk etmelerini söyledi. Guevara'nın defalarca yaptığı direniş çağrıları darbe destekçileri tarafından not edildi ve öldürülmek üzere belirlendi.[72] Gadea tutuklandıktan sonra Guevara Arjantin konsolosluğunda koruma istedi ve birkaç hafta sonra güvenli geçiş izni alıp Meksika'ya gidene kadar burada kaldı.[73]
Árbenz hükûmetinin devrilmesi ve sağcı Armas diktatörlüğünün kurulması, Guevara'nın ABD'yi Latin Amerika ve diğer gelişmekte olan ülkelere özgü sosyoekonomik eşitsizliği gidermeye çalışan her hükûmete karşı çıkan ve yok etmeye çalışan emperyalist bir güç olarak görmesini pekiştirdi:
Son Latin Amerika devrimci demokrasisi -Jacobo Árbenz'in demokrasisi- ABD'nin soğukkanlı ve önceden planlanmış saldırganlığı sonucunda başarısızlığa uğradı. Görünürdeki lideri, nadir bir tesadüf eseri aynı zamanda United Fruit Company'nin hissedarı ve avukatı olan Dışişleri Bakanı John Foster Dulles'tı.
Guevara'nın, silahlı mücadele yoluyla elde edilen ve silahlı bir halk tarafından savunulan Marksizmin bu koşulları düzeltmenin tek yolu olduğuna dair inancı güçlendi.[74] Gadea daha sonra şunu yazmıştır: "Onu silahlı mücadelenin ve emperyalizme karşı inisiyatif almanın gerekliliğine nihayet ikna eden Guatemala oldu. Oradan ayrıldığında bundan emindi."[75]
Meksika'daki inzivası
[değiştir | kaynağı değiştir]
Guevara 21 Eylül 1954'te Meksiko şehrine geldi ve Genel Hastane'nin alerji bölümünde ve Hospital Infantil de Mexico'da çalıştı.[76][77] Ayrıca Meksika Ulusal Özerk Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde tıp dersleri verdi ve Prensa Latina'da haber fotoğrafçısı olarak çalıştı.[78][79] İlk eşi Hilda, Che ile Yaşamım (Orijinal: Mi vida con el Che) adlı anı kitabında Guevara'nın bir süre Afrika'da doktor olarak çalışmayı düşündüğünü ve çevresindeki yoksulluktan derin rahatsızlık duymaya devam ettiğini belirtmektedir.[80] Bir keresinde Hilda, Guevara'nın tedavi ettiği yaşlı bir çamaşırcı kadına olan takıntısını anlatmakta ve onu "en unutulmuş ve sömürülen sınıfın temsilcisi" olarak gördüğünü belirtmektedir. Hilda daha sonra Che'nin yaşlı kadına ithaf ettiği ve "daha iyi bir dünya için, tüm yoksullar ve sömürülenler için daha iyi bir yaşam için mücadele etme sözü" içeren bir şiir buldu.[80]
Bu süre zarfında Ñico López ve Guatemala'da tanıştığı diğer Kübalı sürgünlerle dostluğunu pekiştirdi. Haziran 1955'te López onu Raúl Castro ile tanıştırdı, Castro da onu ağabeyi, 26 Temmuz Hareketi'ni kuran ve Fulgencio Batista diktatörlüğünü devirmeyi planlayan devrimci lider Fidel Castro ile tanıştırdı. İlk buluştukları gece Fidel'le yaptığı uzun sohbet sırasında Guevara, Kübalının davasının aradığı dava olduğu sonucuna vardı ve gün ağarmadan 26 Temmuz Hareketi'ne katıldı.[81] "Zıt kişiliklerine" rağmen, bu noktadan sonra Che ve Fidel, biyografi yazarı Simon Reid-Henry'nin "dünyayı değiştirecek devrimci bir dostluk" olarak tanımladığı şeyi, anti-emperyalizme olan ortak bağlılıklarının bir sonucu olarak geliştirmeye başladılar.[82]
Guevara hayatının bu noktasında, ABD kontrolündeki şirketlerin dünya çapında baskıcı rejimler kurduğunu ve desteklediğini düşünüyordu. Bu doğrultuda Batista'yı "iplerinin kesilmesi gereken bir ABD kuklası" olarak görüyordu.[83] Grubun savaş doktoru olmayı planlamasına rağmen Guevara, Hareket üyeleriyle birlikte askerî eğitime katıldı. Eğitimin önemli bir kısmı gerilla savaşının vur-kaç taktiklerini öğrenmeyi içeriyordu. Guevara ve diğerleri dağlarda, nehirlerde ve sık çalılıklar arasında 15 saatlik zorlu yürüyüşler yaparak pusu kurma ve hızlı geri çekilme yöntemlerini öğrenip uzmanlaştılar. Başından itibaren Guevara, eğitmen Alberto Bayo'nun eğitim alanlar arasında "ödüllü öğrencisi" oldu ve verilen tüm testlerde en yüksek puanı aldı.[84] Kursun sonunda General Bayo tarafından "hepsinin en iyi gerillası" olarak adlandırıldı.[85]
Guevara daha sonra Küba'nın kurtuluşuna yardımcı olma planına başlamadan önce Eylül 1955'te Meksika'da Hilda ile evlendi.[86]
Küba Devrimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Granma işgali
[değiştir | kaynağı değiştir]
Castro'nun devrim planının ilk adımı; eski, sızdıran bir kamara kruvazörü olan Granma ile Meksika'dan Küba'ya saldırmaktı. Küba'ya doğru 25 Kasım 1956'da yola çıktılar. Karaya çıktıktan kısa bir süre sonra Batista'nın ordusu tarafından saldırıya uğrayan 82 kişinin çoğu ya saldırıda öldürüldü ya da yakalandıktan sonra idam edildi; sadece 22 kişi daha sonra birbirini bulabildi.[87] Bu ilk kanlı çatışma sırasında Guevara tıbbi malzemelerini bıraktı ve kaçan bir yoldaşının düşürdüğü bir kutu cephaneyi aldı ve bu Che'nin hayatında sembolik bir an oldu.[88]
Sadece küçük bir grup devrimci hayatta kalarak Sierra Maestra dağlarının derinliklerinde, Frank Pais'in gerilla ağından, 26 Temmuz Hareketi'nden ve yerel köylülerden destek aldıkları dağınık bir savaş gücü olarak yeniden toplandı. Grubun Sierra'ya çekilmesiyle birlikte dünya, Herbert Matthews'un The New York Times'da yayınlanan röportajına kadar Castro'nun yaşayıp yaşamadığını merak etti. Makale Castro ve gerillalar için kalıcı, neredeyse efsanevi bir imaj sundu. Guevara röportaj sırasında orada değildi ama ilerleyen aylarda medyanın mücadelelerindeki öneminin farkına varmaya başladı. Bu arada erzak ve morali azalan ve sivrisinek ısırıklarına karşı alerjisi nedeniyle vücudunda ceviz büyüklüğünde kistler oluşan Guevara,[89] bu günleri "savaşın en acılı günleri" olarak değerlendiriyordu.[90]
Guevara Sierra Maestra dağlarının yoksul geçimlik çiftçileri arasında gizlenerek yaşadığı süre boyunca okul, elektrik olmadığını, sağlık hizmetlerine erişimin çok az olduğunu ve yetişkinlerin yüzde 40'ından fazlasının okuma yazma bilmediğini fark etti.[91] Savaş devam ederken Guevara isyancı ordunun ayrılmaz bir parçası hâline geldi ve "Castro'yu yetkinliği, diplomasisi ve sabrıyla ikna etti". El bombası yapmak için fabrikalar kurdu, ekmek pişirmek için fırınlar inşa etti ve okuma yazma bilmeyen köylülere eğitim vermek için okullar açtı.[8] Dahası, Guevara sağlık klinikleri, askerî taktikleri öğretmek için atölyeler ve bilgi yaymak için bir gazete kurdu.[92] Time'ın üç yıl sonra "Castro'nun beyni" olarak adlandırdığı adam, bu noktada Fidel Castro tarafından ikinci bir ordu kolunun Comandante'si (komutanı) olarak terfi ettirildi.[8]
Komutanlık
[değiştir | kaynağı değiştir]İkinci komutan olarak Guevara, bazen firar edenleri vuran sert bir disiplinciydi. Firariler hain olarak cezalandırılıyordu ve Guevara'nın görevlerini terk etmek isteyenleri takip etmeleri için ekipler gönderdiği biliniyordu.[93] Sonuç olarak Guevara gaddarlığı ve acımasızlığı nedeniyle korkulan biri hâline geldi.[94] Gerilla harekâtı sırasında Guevara muhbir, firari ya da casus olmakla suçlanan çok sayıda kişinin yerinde infazından da sorumluydu.[95] Guevara günlüklerinde, Castrocu gerillalara rehberlik eden bir köylü olan Eutimio Guerra'nın ihanetini ve bu ihanetin sonuçlarını da anlatmaktadır. Küba hava kuvvetlerine isyancıların konumunu defalarca bildiren Guerra, on bin peso ödülü kabul ettiği ortaya çıkınca suçunu itiraf etmiş ve Guevara, bu tür ihanetlere karşı uygulanan ilk infazı gerçekleştirmiştir.[96] Bu tür bilgiler Batista'nın ordusunun devrime sempati duyan köylülerin evlerini yakmasına da olanak sağladı. Guerra'nın "hayatına bir an önce son vermelerini" istemesi üzerine[96] Che öne çıkarak onu başından vurdu ve şöyle yazdı: "Durum halk ve Eutimio için rahatsız ediciydi, ben de 32'lik bir tabancayla beynin sağ tarafına, sağ temporal [lob] çıkış deliğine bir atış yaparak sorunu sona erdirdim." Guevara'nın bilimsel notları ve gerçekçi açıklamaları, bir biyografi yazarına savaşın o noktasında "şiddete karşı dikkate değer bir mesafeli duruş" sergilediğini düşündürüyordu.[97] Guevara daha sonra, Eutimio'nun ihanetini ve idam öncesi devrimin "çocuklarına sahip çıkmasını" istemesini "fedakârlık yoluyla kurtuluşa dair devrimci bir kıssaya" dönüştürdüğü "Bir Hainin Ölümü" başlıklı, olayın edebî bir anlatımını yayınladı.
Zorlu ve sert bir mizaca sahip olmasına rağmen Guevara komutan rolünü aynı zamanda bir öğretmen olarak da görüyor, çatışmalar arasındaki molalarda adamlarını Robert Louis Stevenson, Miguel de Cervantes ve İspanyol lirik şairlerinden okumalar yaparak eğlendiriyordu.[98] Bu rolle birlikte ve José Martí'nin "sınır tanımayan okuryazarlık" ilkesinden esinlenerek Guevara, isyancı savaşçılarının, Guevara'nın "cehalete karşı savaş" olarak adlandırdığı şekilde, birlikte yaşadıkları ve savaştıkları eğitimsiz köylülere okuma yazma öğretmek için günlük zaman ayırmalarını sağlamıştır.[91] Guevara'nın komutası altında savaşan Tomás Alba daha sonra "Che sert ve talepkâr olmasına rağmen seviliyordu. Onun için hayatımızı verirdik." demiştir.[99]
Komutanı Fidel Castro, Guevara'yı zeki, cesur ve "askerleri üzerinde büyük bir ahlaki otoriteye sahip" örnek bir lider olarak tanımladı.[100] Castro ayrıca Guevara'nın çok fazla risk aldığını, hatta "gözü karalığa eğilimi" olduğunu belirtti.[101] Guevara'nın genç teğmeni Joel Iglesias, günlüğünde bu tür eylemleri anlatırken, Guevara'nın savaştaki davranışlarının düşmanda bile hayranlık uyandırdığını belirtti. Iglesias bir keresinde savaşta yaralandığı zamanı anlatırken "Che bana doğru koştu, kurşunlara meydan okudu, beni omzuna attı ve oradan çıkardı. Muhafızlar ona ateş etmeye cesaret edemediler ... daha sonra bana onun belindeki tabancasıyla koştuğunu gördüklerinde üzerlerinde büyük bir etki bıraktığını söylediler, tehlikeyi görmezden geldiler, ateş etmeye cesaret edemediler."[102]
Guevara, Şubat 1958'de 26 Temmuz Hareketi'nin açıklamalarıyla Küba halkına haberler yayınlayan ve ada genelinde sayıları giderek artan isyancı kollar arasında telsiz telefon iletişimi sağlayan gizli radyo istasyonu Radio Rebelde'nin kurulmasında etkili oldu. Guevara'nın bu istasyonu kurma ilhamını, Guatemala'da CIA tarafından sağlanan radyonun Jacobo Árbenz Guzmán hükûmetini devirmedeki etkinliğini gözlemleyerek aldığı anlaşılmaktadır.[103]
İsyanı bastırmak için Küba hükûmet birlikleri isyancı mahkûmları olay yerinde infaz etmeye başladı ve bir gözdağı taktiği olarak düzenli olarak sivilleri topladı, işkence etti ve vurdu.[104] Mart 1958'e gelindiğinde Batista'nın güçleri tarafından sürdürülen zulüm, ABD'nin Küba hükûmetine silah satışını durdurmasına yol açtı.[92] Ardından Temmuz 1958'in sonlarında Guevara, Castro'nun güçlerini kuşatıp yok etme planı çerçevesinde Batista'nın General Cantillo tarafından çağrılan 1.500 kişilik bir gücü durdurmak için ekibini kullanarak Las Mercedes Muharebesi'nde kritik bir rol oynadı. Yıllar sonra Amerika Birleşik Devletleri Deniz Piyade Kolordusu'ndan Binbaşı Larry Bockman, Che'nin bu savaştaki taktik anlayışını analiz etmiş ve "dâhice" olarak tanımlamıştır.[105] Bu süre zarfında Guevara, Batista'nın ordusuna karşı vur-kaç taktikleri yürütme ve ordu karşı saldırıya geçemeden kırsal alana geri çekilme konusunda da bir "uzman" hâline gelmiştir.[106]
Son taarruz
[değiştir | kaynağı değiştir]
Savaş uzadıkça, Guevara Havana'ya doğru son bir hamle için batıya gönderilen yeni bir savaşçı koluna liderlik etti. Yaya olarak seyahat eden Guevara 7 haftalık zorlu bir yürüyüşe çıktı, pusuya düşmemek için sadece geceleri yol alıyor ve çoğu zaman birkaç gün boyunca yemek yemiyordu.[107] Aralık 1958'in son günlerinde Guevara'nın görevi Las Villas vilayetini alarak adayı ikiye bölmekti. Birkaç gün içinde, eyaletin başkenti Santa Clara hariç tümünün kontrolünü kendisine veren bir dizi "dâhice taktik zafer" gerçekleştirdi.[107] Guevara daha sonra devrimin son belirleyici askerî zaferi olan Santa Clara saldırısında "intihar timi"ni yönetti.[108][109] Savaştan önceki altı hafta içinde, adamlarının tamamen kuşatıldığı, silahlarının tükendiği ve istila edildiği zamanlar oldu. Che'nin sayıca on kat daha güçsüz olmasına rağmen kazandığı nihai zafer, bazı gözlemcilere göre "modern savaşta dikkate değer bir güç gösterisi" olarak kalmıştır.[110]
Radio Rebelde, Guevara'nın kolunun 1958 yılbaşı gecesi Santa Clara'yı ele geçirdiğine dair ilk haberleri yayınladı. Bu, bir aşamada Guevara'nın çatışmalar sırasında öldüğünü bildiren, ağır kontrol altındaki ulusal haber medyasının haberleriyle çelişiyordu. Fulgencio Batista, generallerinin Guevara ile ayrı bir barış görüşmesi yaptığını öğrendikten sonra, 1 Ocak 1959'da sabaha karşı saat 3'te Havana'da bir uçağa binerek, "rüşvet ve yolsuzluklar yoluyla 300.000.000 dolardan fazla bir servetle" birlikte Dominik Cumhuriyeti'ne kaçtı.[111] Ertesi gün 2 Ocak'ta Guevara başkentin kontrolünü nihai olarak ele geçirmek üzere Havana'ya girdi.[112] Fidel Castro'nun Havana'ya varması altı gün daha sürdü, zira 8 Ocak 1959'da zaferle Havana'ya girme yolunda birkaç büyük şehirde destek toplamak için durdu. İki yıl süren devrimci çatışmalarda son ölü sayısı 2.000 kişiydi.[113]
Küba'daki siyasi kariyer
[değiştir | kaynağı değiştir]
Devrimci mahkemeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Ocak 1959'un ortalarında Guevara şiddetli bir astım krizinden sonra iyileşmek için Tarará'daki bir yazlık villada yaşamaya başladı.[114] Oradayken Küba'nın sosyal, siyasi ve ekonomik gelişimi için yeni planları tartışan ve şekillendiren bir grup olan Tarará Grubu'nu kurdu.[115] Ayrıca Che, Tarara'da dinlenirken La Guerra de Guerrillas (Türkçe: Gerilla Savaşı) kitabını yazmaya başladı.[115] Şubat ayında devrimci hükûmet, zaferdeki rolünden dolayı Guevara'yı "doğuştan Küba vatandaşı" ilan etti.[116] Hilda Gadea Ocak ayı sonlarında Küba'ya geldiğinde Guevara ona başka bir kadınla ilişkisi olduğunu söyledi ve ikisi boşanma konusunda anlaştı,[117] boşanma 22 Mayıs'ta gerçekleşti.[118]
İlk büyük siyasi kriz, baskının en ağırını gerçekleştiren ve yakalanan Batista yetkililerine ne yapılacağı konusunda ortaya çıktı.[119] Batista'nın diktatörlüğüne karşı isyan sırasında, Fidel Castro liderliğindeki isyancı ordunun genel komutanlığı, kontrolü altındaki bölgelere Ley de la Sierra (Sierra Kanunu) olarak bilinen 19. yüzyıl ceza yasasını getirdi.[120] Bu kanun, ister Batista rejimi ister devrim destekçileri tarafından işlenmiş olsun, ciddi suçlar için ölüm cezasını içeriyordu. 1959'da devrimci hükûmet bu yasanın uygulama alanını tüm cumhuriyete ve devrimden sonra yakalanıp yargılanan savaş suçluları olarak gördüğü kişilere kadar genişletti. Küba Adalet Bakanlığı'na göre bu son genişletme halkın çoğunluğu tarafından desteklenmiş ve II. Dünya Savaşı sonrasında Müttefik Devletler tarafından düzenlenen Nürnberg yargılamalarındaki prosedürün aynısı izlenmiştir.[121]
Castro bu planın bir kısmını uygulamak üzere Guevara'yı beş aylık bir görev süresi için (2 Ocak - 12 Haziran 1959) La Cabaña Kalesi hapishanesinin komutanı olarak atadı.[122] Guevara yeni hükûmet tarafından Batista ordusunu tasfiye etmek ve hain, chivatos (muhbir) veya savaş suçlusu olarak görülenlere karşı "devrimci adalet" uygulayarak zaferi pekiştirmekle görevlendirildi.[123] La Cabaña'nın komutanı olarak Guevara, devrim mahkemesi sürecinde hüküm giyenlerin temyiz başvurularını inceledi.[9] Mahkemeler 2-3 ordu subayı, bir muhakkik ve saygın bir yerel vatandaş tarafından yürütülüyordu.[124] Bazı durumlarda mahkeme tarafından verilen ceza kurşuna dizilerek idamdı.[125] Küba Adalet Bakanlığı'nın kıdemli hukuk danışmanı Raúl Gómez Treto, yirmi yıl önce Machado karşıtı isyanda olduğu gibi, vatandaşların adaleti kendi ellerine almalarını önlemek için ölüm cezasının haklı olduğunu savunmuştur.[126] Biyografi yazarları Ocak 1959'da Küba halkının "linç havasında" olduğunu belirtmekte[127] ve o dönemde yapılan bir anketin mahkeme sürecinin halk tarafından %93 oranında onaylandığını gösterdiğine işaret etmektedir.[9] Dahası, 22 Ocak 1959'da Amerika Birleşik Devletleri'nde yayınlanan ve Ed Herlihy tarafından seslendirilen Universal Newsreel'da Fidel Castro'nun tahminen bir milyon Kübalıya idamları onaylayıp onaylamadıklarını sorduğu ve coşkulu "¡Sí!" (evet!) sesleriyle karşılaştığı gösterilmiştir.[128] Batista'nın iş birlikçilerinin elinde öldürüldüğü tahmin edilen 1.000[129] ila 20.000 arasında Kübalı[130][131][132][133] ve işkence ve fiziksel zulümle suçlanarak idama mahkûm edilen savaş suçlularının birçoğu[9] ile yeni güçlenen hükûmet, kalabalıkların "¡al paredón!" (duvara!) çığlıklarıyla noktalanan infazları gerçekleştirdi ve biyografi yazarı Jorge Castañeda'nın "yasal sürece saygı gösterilmeden" olarak tanımladığı infazlar gerçekleştirdi.[134]
—Jon Lee Anderson, Che Guevara: A Revolutionary Life (Türkçe: Che Guevara, Devrimci Bir Yaşam) kitabının yazarı, PBS forumu[135]
Anlatımlar farklılık gösterse de, bu süre zarfında ülke çapında birkaç yüz kişinin idam edildiği tahmin edilmektedir ve Guevara'nın La Cabaña'daki yargı yetkisine bağlı ölüm sayısı 55 ila 105 arasında değişmektedir.[136] Guevara'nın La Cabaña'daki idamlara karşı tutumu konusunda çelişkili görüşler mevcuttur. Sürgündeki bazı muhalif biyografi yazarları Guevara'nın idam mangası ritüellerinden zevk aldığını ve bunları zevkle düzenlediğini söylerken diğerleri Guevara'nın elinden geldiğince çok sayıda mahkûmu affettiğini aktarmaktadır.[134] Tüm taraflar Guevara'nın ölüm cezası ya da yargısız ve toplu yargılamalar konusunda hiçbir çekincesi olmayan "katılaşmış" bir adam hâline geldiğini kabul etmektedir. "Devrimi savunmanın tek yolu düşmanlarını idam etmek olsaydı, insani ya da siyasi argümanlar onu etkilemezdi."[134] Guevara, Buenos Aires'ten Luis Paredes López'e yazdığı 5 Şubat 1959 tarihli bir mektupta bunu açıkça ifade eder: "İdam mangaları tarafından gerçekleştirilen infazlar sadece Küba halkı için bir gereklilik değil, aynı zamanda halkın bir dayatmasıdır."[137]
"Devrimci adaletin" sağlanmasının yanı sıra, Guevara'nın erken dönemdeki diğer önemli platformu tarımsal toprak reformunun gerçekleştirilmesiydi. Devrimin başarıya ulaşmasından hemen sonra, 27 Ocak 1959'da Guevara en önemli konuşmalarından birini yaptı ve "isyancı ordunun sosyal fikirlerinden" bahsetti. Bu konuşma sırasında yeni Küba hükûmetinin temel kaygısının "toprağın yeniden dağıtımının getirdiği sosyal adalet" olduğunu ilan etti.[138] Birkaç ay sonra, 17 Mayıs 1959'da, Guevara tarafından hazırlanan ve tüm çiftliklerin büyüklüğünü 1.000 dönümle (400 hektar) sınırlayan tarım reformu yasası yürürlüğe girdi. Bu sınırların üzerindeki tüm işletmeler hükûmet tarafından kamulaştırıldı ve ya 67 dönümlük (270.000 m2) parseller hâlinde köylülere yeniden dağıtıldı ya da devlet tarafından işletilen komünler olarak tutuldu.[139] Yasa ayrıca yabancıların Küba şeker fabrikalarına sahip olamayacağını da öngörüyordu.[140]
2 Haziran 1959'da, 1958'in sonlarından beri birlikte yaşadığı 26 Temmuz Hareketi'nin Küba doğumlu üyesi Aleida March ile evlendi. Guevara, Aleida ile balayı için Haziran ayında sahil köyü Tarara'ya döndü.[141] La Cabaña askerî kalesinde sivil bir tören düzenlendi. Guevara'nın iki evliliğinden toplam beş çocuğu olacaktı.[142]
İlk siyasi makamları
[değiştir | kaynağı değiştir]
Castro 12 Haziran 1959'da Guevara'yı üç ay sürecek ve çoğunlukla Bandung Paktı ülkeleri (Fas, Sudan, Mısır, Suriye, Pakistan, Hindistan, Sri Lanka, Burma, Tayland, Endonezya, Japonya, Yugoslavya ve Yunanistan) ile Singapur ve Hong Kong şehirlerini kapsayan bir tura gönderdi.[143] Guevara'yı Havana'dan uzaklaştırmak Castro'nun Guevara'dan ve onun hem ABD'yi hem de Castro'nun 26 Temmuz Hareketi'nin bazı üyelerini rahatsız eden Marksist sempatilerinden uzaklaşmış görünmesini sağladı.[144] Guevara Cakarta'dayken Endonezya'daki 1945-1949 devrimini görüşmek ve iki ülke arasında ticari ilişkiler kurmak üzere Endonezya Devlet Başkanı Sukarno'yu ziyaret etti. Sukarno, Guevara'nın enerjisinden ve rahat gayriresmî yaklaşımından etkilendiği için ikili hızla kaynaştı. İkili ayrıca Batı emperyalizmine karşı devrimci sol görüşler paylaşıyorlardı.[145] Guevara daha sonra Japonya'da 12 gün geçirdi (15-27 Temmuz) ve Küba'nın bu ülkeyle ticari ilişkilerini genişletmeyi amaçlayan müzakerelere katıldı. Ziyareti sırasında Japon "emperyalistlerin" "milyonlarca Asyalıyı öldürdüğünü" söyleyerek Japonya'da İkinci Dünya Savaşı sırasında kaybedilen askerlerin anısına yapılan Meçhul Asker Mezarı'nı ziyaret etmeyi ve çelenk koymayı reddetti.[146] Guevara bunun yerine Amerikan ordusunun 14 yıl önce atom bombası attığı Hiroşima'yı ziyaret edeceğini belirtti.[146] Japonya İmparatorluğu'nu kınamasına rağmen Guevara, ABD Başkanı Harry S. Truman'ı bombalamalardan dolayı "ürkütücü bir soytarı" olarak görmüş[147] ve Hiroşima'yı ve Barış Anıtı Müzesi'ni ziyaret ettikten sonra Küba'ya "Barış için daha iyi mücadele edebilmek için Hiroşima'ya bakmak gerekir" şeklinde bir kartpostal göndermiştir.[148]
Guevara'nın Eylül 1959'da Küba'ya dönmesiyle birlikte Castro'nun artık daha fazla siyasi güce sahip olduğu ortaya çıktı. Hükûmet tarım reformu yasası uyarınca topraklara el koymaya başlamıştı, ancak toprak sahiplerine tazminat teklif etmekten kaçınıyor, bunun yerine düşük faizli "tahviller" öneriyordu ki bu adım ABD'yi alarma geçirdi. Bu noktada Camagüey'in etkilenen zengin sığır yetiştiricileri toprakların yeniden dağıtımına karşı bir kampanya başlattılar ve 26 Temmuz Hareketi'nin anti-komünist kanadıyla birlikte "komünist tecavüzü" kınamak için kendilerine katılan yeni hoşnutsuz isyancı lider Huber Matos'u aralarına aldılar.[149] Bu sırada Dominik Cumhuriyeti diktatörü Rafael Trujillo, Dominik'te eğitim gören "Karayipler Anti-Komünist Lejyonu"na yardım teklif ediyordu. Çoğunlukla İspanyollar ve Kübalılardan, ama aynı zamanda Hırvatlar, Almanlar, Yunanlar ve sağcı paralı askerlerden oluşan bu çok uluslu güç, Castro'nun yeni rejimini devirmeyi planlıyordu.[149]
Bu aşamada Guevara, Maliye Bakanlığı'nın yanı sıra Ulusal Banka Başkanlığı'nı da üstlendi.[150] Bu atamalar, mevcut Sanayi Bakanlığı göreviyle birleşince, Guevara'yı Küba ekonomisinin "sanal çarı" olarak gücünün zirvesine yerleştirdi.[151] Merkez bankasının başındaki konumunun bir sonucu olarak Guevara'nın görevi, geleneklere göre kendi imzasını taşıyan Küba para birimini imzalamak oldu. Tam adını kullanmak yerine banknotları sadece "Che" olarak imzaladı.[152] Küba finans sektöründeki pek çok kişiyi dehşete düşüren bu sembolik eylemle Guevara, paraya ve onun getirdiği sınıfsal ayrımlara duyduğu hoşnutsuzluğun sinyalini verdi.[152] Guevara'nın uzun süredir arkadaşı olan Ricardo Rojo daha sonra "banknotların üzerine Che imzasını attığı gün, paranın kutsal olduğuna dair yaygın inancın altını tam anlamıyla oyduğunu" belirtti.[153]
Uluslararası tehditler, 4 Mart 1960'ta Antwerp limanından Belçika mühimmatı taşıyan ve Havana Limanı'na yanaşmış olan Fransız yük gemisi La Coubre'da meydana gelen iki büyük patlamayla daha da arttı. Patlamalarda en az 76 kişi öldü ve yüzlerce kişi yaralandı, Guevara kurbanların bazılarına ilk yardımı bizzat yaptı. Fidel Castro derhâl CIA'i "terör eylemi" ile suçladı ve ertesi gün patlamanın kurbanları için bir devlet cenaze töreni düzenledi.[154] Anma töreninde Alberto Korda, Guevara'nın Guerrillero Heroico olarak bilinen ünlü fotoğrafını çekti.[155]
Algılanan tehditler Castro'yu daha fazla "karşı devrimciyi" ortadan kaldırmaya ve toprak reformunun hızını büyük ölçüde artırmak için Guevara'yı kullanmaya sevk etti. Bu planı uygulamak için Küba hükûmeti tarafından yeni tarım reformu yasasını yönetmek üzere yeni bir devlet kurumu olan Ulusal Tarım Reformu Enstitüsü (INRA) kuruldu. INRA kısa sürede ülkedeki en önemli yönetim organı hâline geldi ve Guevara sanayi bakanı sıfatıyla bu kurumun başına geçti. Guevara'nın komutası altında INRA, önce hükûmetin kamulaştırılan arazilerin kontrolünü ele geçirmesine ve dağıtımını denetlemesine yardımcı olmak ve daha sonra kooperatif çiftlikleri kurmak için kullanılan 100.000 kişilik kendi milislerini kurdu. El konulan araziler arasında ABD şirketlerine ait 480.000 dönüm arazi de vardı.[140] Aylar sonra misilleme olarak ABD Başkanı Dwight D. Eisenhower, ABD'nin Küba şeker ithalatını (Küba'nın başlıca nakit ürünü) keskin bir şekilde azalttı ve bu da Guevara'nın 10 Temmuz 1960'ta Başkanlık Sarayı önünde 100.000'den fazla işçiye hitap ederek ABD'nin "ekonomik saldırganlığını" kınayan bir miting düzenlemesine yol açtı.[151] Bu dönemde Guevara ile görüşen Time dergisi muhabirleri onu "buz gibi bir hesaplama, engin bir yetkinlik, yüksek bir zekâ ve anlayışlı bir mizah duygusuyla Küba'ya rehberlik ediyor" şeklinde tanımladılar.[8]
—Urbano (namıdiğer Leonardo Tamayo), Küba ve Bolivya'da Guevara'yla birlikte savaştı[156]
Guevara, toprak reformunun yanı sıra okuryazarlık konusunda da ulusal düzeyde iyileştirme yapılması gerektiğini vurguladı. 1959'dan önce Küba'da resmî okuryazarlık oranı %60 ila 76 arasındaydı ve kırsal bölgelerde eğitime erişim ve eğitmen eksikliği temel belirleyici faktörlerdi.[157] Sonuç olarak, Guevara'nın talimatıyla Küba hükûmeti 1961'i "eğitim yılı" olarak adlandırdı ve 100.000'den fazla gönüllüyü okullar inşa etmek, yeni eğitimciler yetiştirmek ve ağırlıklı olarak okuma yazma bilmeyen guajirolara (köylüler) okuma yazma öğretmek üzere kırsal bölgelere gönderilen "okuma yazma tugayları" olarak seferber etti.[91][157] Guevara'nın daha sonraki ekonomik girişimlerinin çoğunun aksine, bu kampanya "dikkate değer bir başarıydı". Küba okuryazarlık kampanyası tamamlandığında 707.212 yetişkine okuma yazma öğretilmiş ve ulusal okuryazarlık oranı %96'ya yükselmişti.[157]
Guevara okuryazarlığın yanı sıra yükseköğretime evrensel erişimin sağlanmasıyla da ilgileniyordu. Bunu başarmak için yeni rejim üniversitelere pozitif ayrımcılık getirdi. Guevara bu yeni taahhüdünü duyururken Las Villas Üniversitesinde toplanan öğretim üyeleri ve öğrencilere eğitimin "beyaz orta sınıfın ayrıcalığı" olduğu günlerin sona erdiğini söyledi. "Üniversite" dedi, "kendini siyah, melez, işçi ve köylü olarak boyamalıdır. Aksi takdirde, halk kapılarını kıracak ve üniversiteyi istedikleri renge boyayacak" diye uyardı.[158]
Ekonomik reformlar ve "Yeni İnsan"
[değiştir | kaynağı değiştir]| Makale serilerinden |
| Marksizm |
|---|
 |
Eylül 1960'ta Birinci Latin Amerika Kongresi'nde Guevara'ya Küba'nın ideolojisi sorulduğunda şu yanıtı verdi: "Devrimimizin komünist olup olmadığı sorulsaydı, onu Marksist olarak tanımlardım. Devrimimiz kendi yöntemleriyle Marx'ın işaret ettiği yolları keşfetmiştir."[159] Sonuç olarak Guevara, Küba politikasını yürürlüğe koyarken ve savunurken ideolojik ilham kaynağı olarak siyaset filozofu Karl Marx'ı göstermiştir. Guevara siyasi duruşunu savunurken kendinden emin bir şekilde şöyle demiştir: "O kadar açık, o kadar insanların bilgisinin bir parçası olan gerçekler vardır ki, artık bunları tartışmak gereksizdir. Kişi fizikte 'Newtoncı' ya da biyolojide 'Pasteurcü' olmakla aynı doğallıkta Marksist olmalıdır." Guevara'ya göre Küba Devrimi'nin "pratik devrimcileri", "bilim adamı Marx'ın öngördüğü yasaları basitçe yerine getirme" amacına sahipti. Guevara, Marx'ın öngörülerini ve diyalektik materyalizm sistemini kullanarak, "Marksizmin yasalarının, liderlerinin bu yasaları teorik açıdan itiraf etmelerinden veya tam olarak bilmelerinden bağımsız olarak, Küba Devrimi olaylarında mevcut olduğunu" iddia etmiştir.[160]
Marx'ın erdemi, toplumsal düşünce tarihinde birdenbire niteliksel bir değişim yaratmasıdır. Tarihi yorumlar, dinamiğini anlar, geleceği öngörür, ancak öngörmenin yanı sıra (ki bu onun bilimsel yükümlülüğünü yerine getirecektir) devrimci bir kavramı ifade eder: dünya sadece yorumlanmamalı, dönüştürülmelidir. İnsan çevresinin kölesi ve aracı olmaktan çıkar ve kendi kaderinin mimarı hâline gelir.
— Che Guevara, Notes for the Study of the Ideology of the Cuban, Ekim 1960 [160]
İnsan, kendisini bir meta olarak satmanın fiziksel zorunluluğuna mecbur kalmadan ürettiğinde, tam insani durumuna gerçekten ulaşır.
— Che Guevara, Man and Socialism in Cuba[161]
Toplumsal eşitsizlikleri ortadan kaldırmak amacıyla Guevara ve Küba'nın yeni liderliği; fabrikaları, bankaları ve işletmeleri kamulaştırarak ülkenin siyasi ve ekonomik temelini hızla dönüştürmek için harekete geçerken, tüm Kübalılar için uygun fiyatlı konut, sağlık hizmetleri ve istihdam sağlamaya çalışıyordu.[163] Gerçek bir bilinç dönüşümünün başlaması için, bu tür yapısal değişikliklere insanların sosyal ilişkilerinde ve değerlerinde bir dönüşümün eşlik etmesi gerektiğine inanılıyordu. Küba'da ırk, kadın, bireycilik ve el emeğine yönelik tutumların adanın çağ dışı geçmişinin ürünü olduğuna inanılarak, tüm bireylerden birbirlerini eşit olarak görmeleri ve Guevara'nın "el Hombre Nuevo" (Yeni İnsan) olarak adlandırdığı değerleri benimsemeleri istendi.[163] Guevara "yeni insan"ın nihayetinde "özverili ve iş birlikçi, itaatkâr ve çalışkan, cinsiyet körü, yozlaşmaz, materyalist olmayan ve anti-emperyalist" olmasını umuyordu.[163] Bunu başarmak için Guevara Marksizm-Leninizmin ilkelerini vurgulamış ve "birlik, eşitlik ve özgürlük" yeni düsturlar hâline gelirken aynı zamanda devleti eşitlikçilik ve özveri gibi nitelikleri vurgulamak için kullanmak istemiştir.[163] Guevara'nın yeni insan için arzuladığı ilk ekonomik hedef, servet yoğunlaşması ve ekonomik eşitsizlikten duyduğu nefretle örtüşen, maddi teşviklerin ahlaki olanlar lehine ülke çapında ortadan kaldırıldığını görmekti. Kapitalizmi "kurtlar arasında bir yarışma" olarak gören Guevara, "birinin ancak diğerlerinin zararına kazanabileceğini" düşünüyordu ve bu nedenle de "yeni bir erkek ve kadının" yaratılmasını arzuluyordu.[163] Guevara sürekli olarak sosyalist bir ekonominin "kolektif ruh pahasına açgözlülüğü ve bireysel hırsı" teşvik etmesi hâlinde kendi başına "çaba, fedakârlık ve savaş ve yıkım risklerine değmeyeceğini" vurguluyordu.[164] Bu nedenle Guevara'nın birincil hedefi daha iyi işçiler ve vatandaşlar üretmek için "bireysel bilinç" ve değerlerde reform yapmak oldu.[164] Ona göre Küba'nın "yeni insanı", nefret ettiği ve kapitalist toplumlardaki bireylere özgü olduğunu fark ettiği "egoizm" ve "bencilliğin" üstesinden gelebilecekti.[164] Bu "yeni insan" kavramını teşvik etmek için hükûmet ayrıca toplumun her düzeyinde, işçi grupları, gençlik ligleri, kadın grupları, toplum merkezleri ve devlet destekli sanat, müzik ve edebiyatı teşvik etmek için kültür evleri gibi organizasyonları içeren bir dizi parti egemenliğinde kurum ve oluşum oluşturdu. Bununla uyumlu olarak, tüm eğitim, kitle iletişim araçları ve sanatsal toplum temelli tesisler kamulaştırıldı ve hükûmetin resmî sosyalist ideolojisini aşılamak için kullanıldı.[163] Guevara bu yeni "kalkınma" yöntemini tanımlarken şöyle demiştir:
Serbest girişimci kalkınma ile devrimci kalkınma arasında büyük bir fark vardır. Birinde zenginlik şanslı bir azınlığın, hükûmetin dostlarının, en iyi tüccarların elinde toplanır. Diğerinde ise zenginlik halkın mirasıdır.[165]
Guevara, "birey ve kitle arasındaki birlik" duygusunu teşvik etmenin bir diğer ayrılmaz parçasının da gönüllü çalışma ve irade olduğuna inanıyordu. Bunu göstermek için Guevara "örnek oldu"; "bakanlık işinde, inşaatta ve hatta izin günlerinde şeker kamışı keserek durmaksızın çalıştı".[166] Bir seferde 36 saat çalışması, gece yarısından sonra toplantılar düzenlemesi ve aceleyle yemek yemesiyle tanınıyordu.[164] Bu tür davranışlar Guevara'nın yeni ahlaki teşvik programının simgesiydi; artık her işçinin bir kotayı karşılaması ve belirli miktarda mal üretmesi gerekiyordu. Guevara tarafından kaldırılan ücret artışlarının yerine, kotalarını aşan işçiler artık sadece bir takdir belgesi alırken, kotalarını karşılayamayan işçilere ücret kesintisi yapılıyordu.[164] Guevara, motivasyon ve çalışmaya yönelik kişisel felsefesini savundu ve şöyle dedi:
Bu, bir kişinin kaç kilo et yiyebileceği, yılda kaç kez plaja gidebileceği ya da mevcut maaşıyla yurt dışından kaç tane süs eşyası alabileceği meselesi değildir. Asıl önemli olan bireyin çok daha fazla içsel zenginlik ve çok daha fazla sorumlulukla kendini daha bütün hissetmesidir.[167]
Guevara 1960 yılında, iş yerinde suç işleyen çalışanlarını "rehabilite etmek" amaçlı kullanılmak üzere Guanahacabibes kampının inşa edilmesini emretti. Tarihçiler kampı tanımlamakta zorlandılar, çünkü yasal değildi ve bu nedenle yeterince belgelenmemişti. Çalışanların olumsuz bir olaydan sonra işlerini yeniden kazanmak için kampta çalıştıkları ve kampta çalışmak için hiçbir yasal baskı altında olmadıkları konusunda genel bir fikir birliği vardır.[168][169] Ancak tarihçi Rachel Hynson, daha acımasız ve yasal olarak bağlayıcı olan ve yeterince belgelenmemiş başka "Guanahacabibes" kamplarının da var olduğu teorisini ortaya atmıştır.[170]
Batılı devletlerle ticari bağlantılarını kaybeden Guevara, bunların yerine Doğu Bloku devletleriyle daha yakın ticari ilişkiler kurmaya çalıştı, bir dizi Marksist devleti ziyaret etti ve onlarla ticaret anlaşmaları imzaladı. Guevara 1960'ın sonunda Çekoslovakya, Sovyetler Birliği, Kuzey Kore, Macaristan ve Doğu Almanya'yı ziyaret etti ve örnek olarak 17 Aralık 1960'ta Doğu Berlin'de bir ticaret anlaşması imzaladı.[171] Bu tür anlaşmalar Küba ekonomisine bir dereceye kadar yardımcı oldu ama aynı zamanda Doğu Bloku'na artan ekonomik bağımlılık gibi bir dezavantajı da vardı. Guevara, tercümanı olarak atanan ve yıllar sonra kendisine katılarak Bolivya'da kendisiyle birlikte öldürülen Tamara Bunke (daha sonra "Tania" olarak tanındı) ile de Doğu Almanya'da tanıştı.
Douglas Kellner'a göre Guevara'nın programları başarısız olmuş,[172] verimlilikte hızlı bir düşüşe ve devamsızlıkta hızlı bir artışa eşlik etmiştir.[173] Fransız ekonomist René Dumont ile yaptığı bir görüşmede Guevara, Küba hükûmetinin 1959 yılında çıkardığı ve büyük plantasyonları çiftlik kooperatiflerine dönüştüren ya da toprakları köylüler arasında paylaştıran tarım reformu yasasının yetersizliğinden sorumlu tutmuştur.[174] Guevara'ya göre bu durum, işçilerin emeklerinin olumlu toplumsal faydalarını göremediği, bunun yerine eskiden olduğu gibi bireysel maddi kazanç peşinde koşmalarına yol açan "yüksek bir bireysel mülkiyet duygusunu" teşvik etmeye devam etti.[175] Yıllar sonra, Che'nin eski yardımcısı Ernesto Betancourt, daha sonra ABD hükûmeti tarafından finanse edilen Radio Martí'nin yöneticisi ve Castro'yu eleştiren eski bir müttefik, Guevara'yı "en temel ekonomik ilkelerden bihaber" olmakla suçladı.[176][177]
Domuzlar Körfezi Çıkarması ve Füze Krizi
[değiştir | kaynağı değiştir]17 Nisan 1961'de ABD tarafından eğitilen 1.400 Kübalı sürgün Domuzlar Körfezi İşgali sırasında Küba'yı işgal etti. İşgalden bir gün önce Deniz piyadelerini taşıyan bir savaş gemisi, Pinar del Río'nun Batı Kıyısı açıklarında sahte bir işgal gerçekleştirmiş ve Guevara'nın komuta ettiği kuvvetleri o bölgeye çekmiş olduğundan Guevara çatışmalarda kilit bir rol oynamamıştır. Ancak tarihçiler, o dönemde Küba silahlı kuvvetlerinin eğitim direktörü olduğu için zaferde Guevara'ya da pay biçmektedir.[10] Yazar Tad Szulc, Küba zaferini açıklarken Guevara'ya kısmi bir pay biçerek şöyle demektedir: "Devrimciler kazandı çünkü Che Guevara, milis eğitim programından sorumlu Devrimci Silahlı Kuvvetler Talimat Dairesi başkanı olarak 200.000 erkek ve kadını savaşa hazırlamakta çok başarılı olmuştu."[10] Ayrıca bu görev sırasında tabancasının kılıfından düşüp kazara ateş alması sonucu yanağını sıyıran bir kurşunla yaralanmıştı.[178]
Ağustos 1961'de Uruguay'ın Punta del Este kentinde düzenlenen Amerikan Devletleri Örgütü'nün ekonomik konferansı sırasında Che Guevara, Amerika Birleşik Devletleri Başkanı John F. Kennedy'ye Amerikalılar Arası İşlerden Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı Richard N. Goodwin aracılığıyla bir "şükran" notu gönderdi. Notta şöyle yazıyordu: "Playa Girón (Domuzlar Körfezi) için teşekkürler. İşgalden önce devrim sallantıdaydı. Şimdi her zamankinden daha güçlü."[179] Amerika Birleşik Devletleri Hazine Bakanı Douglas Dillon'ın İlerleme İttifakı'nı toplantıda onaylanmak üzere sunmasına cevaben Guevara, Amerika Birleşik Devletleri'nin "demokrasi" olma iddiasına düşmanca saldırarak böyle bir sistemin "mali oligarşi, siyahilere karşı ayrımcılık ve Ku Klux Klan'ın taşkınlıkları" ile uyumlu olmadığını belirtti.[180] Guevara devamla, kendi görüşüne göre "Oppenheimer gibi bilim insanlarını görevlerinden uzaklaştıran, dünyayı Paul Robeson'ın muhteşem sesinden yıllarca mahrum bırakan ve Rosenbergleri şok olmuş bir dünyanın protestolarına rağmen ölüme gönderen" "zulme" karşı konuştu.[180] Guevara sözlerini ABD'nin gerçek reformlarla ilgilenmediğini ima ederek bitirdi ve alaycı bir şekilde şöyle dedi: "ABD'li uzmanlar asla tarım reformundan bahsetmezler; daha iyi bir su kaynağı gibi güvenli bir konuyu tercih ederler. Kısacası, tuvaletlerin devrimini hazırlıyorlar gibi görünüyor."[181] Bununla birlikte, Goodwin toplantının ardından Başkan Kennedy'ye yazdığı notta Guevara'nın kendisini "yeni nesilden" biri olarak gördüğünü ve Goodwin'in toplantının ertesi günü "Darretta" olarak tanımladığı Arjantinli katılımcılardan biri aracılığıyla kendisine bir mesaj gönderdiğini iddia ettiği Guevara'nın da ikilinin yaptığı konuşmayı "oldukça kârlı" olarak gördüğünü belirtti.[182]
Pratikte Küba-Sovyet ilişkilerinin mimarı olan Guevara,[183] Ekim 1962'de Küba Füze Krizi'ni tetikleyen ve dünyayı nükleer savaşın eşiğine getiren Sovyet nükleer silahlı balistik füzelerinin Küba'ya getirilmesinde kilit bir rol oynadı.[184][185] Sovyetlerin Küba'ya nükleer füzeler yerleştirmeyi önermesinin ardından Che Guevara nihai anlaşmayı imzalamak üzere 30 Ağustos 1962'de bizzat Sovyetler Birliği'ne gitti.[186] Guevara füze anlaşmasının kamuoyuna açıklanması gerektiğini Nikita Kruşçev'le tartıştı ancak Kruşçev gizlilik konusunda ısrar etti ve Amerikalıların füzeleri keşfetmesi halinde Sovyetler Birliği'nin desteğini alacağına dair yemin etti. Guevara Küba'ya vardığında ABD, U-2 casus uçakları aracılığıyla Küba'daki Sovyet birliklerini çoktan keşfetmişti.[187]
Krizden birkaç hafta sonra, İngiliz komünist gazetesi Daily Worker'a verdiği bir röportajda Guevara, Sovyet ihaneti algısı nedeniyle hâlâ öfkeliydi ve muhabir Sam Russell'a, füzeler Küba'nın kontrolü altında olsaydı, onları ateşleyeceklerini söyledi.[188] Guevara daha sonra olayı açıklarken, küresel "emperyalist saldırganlığa" karşı sosyalist kurtuluş davasının nihayetinde "milyonlarca atom savaşı kurbanı" olasılığına değeceğini yineledi.[189] Füze krizi Guevara'yı dünyanın iki süper gücünün (ABD ve Sovyetler Birliği) Küba'yı kendi küresel stratejilerinde bir piyon olarak kullandıklarına daha da ikna etti. Daha sonra, Sovyetleri neredeyse Amerikalıları kınadığı kadar sık kınadı.[190]
Büyük Tartışma
[değiştir | kaynağı değiştir]
Küba tarihinde tarihçiler tarafından geriye dönük olarak "Büyük Tartışma" olarak adlandırılan dönem, 1962'den 1965'e kadar Küba ekonomi politikasının geleceği hakkında kamuoyunda yapılan tartışmalarla tanımlanmıştır. Tartışma, Küba'nın yıllarca süren iç ekonomik karışıklıklar, ABD yaptırımları ve profesyonellerin Küba'dan kaçışının ardından 1962'de ekonomik krize girmesiyle başladı. 1962 yılında Fidel Castro dünyanın dört bir yanındaki Marksist iktisatçıları iki ana öneriyi tartışmaya davet etti. Che Guevara tarafından öne sürülen önerilerden biri, kamu bilinci ve öncü eylem gibi "öznel koşullar" mükemmelleştirildiği takdirde Küba'nın kapitalist ve ardından "sosyalist" geçiş dönemini atlayarak derhâl sanayileşmiş bir "komünist" toplum hâline gelebileceğiydi. Halkçı Sosyalist Parti'nin diğer önermesi ise Küba'da komünist bir toplum kurulmadan önce Küba'nın şeker ekonomisinin kâr maksimizasyonuna ulaştığı karma bir ekonomi olarak bir geçiş dönemine ihtiyaç duyduğuydu.[191][192][193]
Guevara bu dönemde, işçilerin üretimini artırmak için temel motivasyon kaynağı olarak ahlaki teşviklerin var olması gerektiğini detaylandırdı. İşletmelerin elde ettiği tüm kârlar devlet bütçesine aktarılacak ve zararlar devlet bütçesinden karşılanacaktı. Maddi olarak teşvik edilen üretim artışlarından ziyade sosyalist bilinci geliştiren kurumlar sosyalizme giden yolun sürdürülmesinde en önemli unsur olarak görülüyordu. Kâr güdüsünün uygulanması kapitalizme giden bir yol ve Doğu Bloku ekonomilerinin kusurlarından biri olarak görülüyordu.[194] Ekonomi aynı zamanda kitlesel seferberliklere ve ekonomiyi geliştirme yöntemi olarak merkezî planlamaya dayanacaktı.[195] Sosyalizmi geliştirecek bilinci tehlikeye atan ana ideal, yalnızca insani dayanışma ve özveriyle motive olan bir vatandaş olan "yeni insan"ın övülmesiydi.[196]
1966 yılında Küba ekonomisi ahlaki çizgide yeniden düzenlendi. Küba propagandası, üretimi artırmak için gönüllülüğü ve ideolojik motivasyonları vurguladı. Diğerlerinden daha üretken olan işçilere maddi teşvikler verilmedi.[197] Kübalı entelektüellerden olumlu bir ulusal ethos yaratmaya aktif olarak katılmaları ve "sanat için sanat" yaratma arzusunu göz ardı etmeleri bekleniyordu. 1968'de tarım dışı tüm özel işletmeler kamulaştırıldı, merkezî planlama daha çok geçici bir temelde yapıldı ve tüm Küba ekonomisi 10 milyon ton şeker hasadı üretmeye yönlendirildi. Bu gelişmeler genel olarak yıllar önceki Büyük Tartışma'nın getirdiği kararlardan esinlenmiştir.[198] Şekere odaklanma sonunda Küba ekonomisinin diğer tüm yönlerini az gelişmiş hâle getirecek ve saldırının nihai mirası olacaktır.[197]
Uluslararası diplomasi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Birleşmiş Milletler delegasyonu
[değiştir | kaynağı değiştir]Aralık 1964'te Che Guevara "dünya çapında devrimci bir devlet adamı" olarak ortaya çıkmıştı ve bu nedenle Birleşmiş Milletler'de (BM) konuşma yapmak üzere Küba delegasyonunun başkanı olarak New York'a gitti.[153] 11 Aralık 1964'te Guevara'nın BM'de yaptığı bir saatlik konuşma sırasında, Birleşmiş Milletler'in Güney Afrika'daki "acımasız apartheid politikasına" karşı koyamamasını eleştirerek "Birleşmiş Milletler bunu durdurmak için hiçbir şey yapamaz mı?" diye sordu.[199] Guevara daha sonra ABD'nin siyahi nüfusuna yönelik politikasını kınayarak şunları söyledi:
Kendi çocuklarını öldürenler ve tenlerinin rengi nedeniyle onlara karşı her gün ayrımcılık yapanlar; siyahilerin katillerinin serbest kalmasına izin verenler, onları koruyanlar ve dahası özgür insanlar olarak meşru haklarını talep ettikleri için siyahi nüfusu cezalandıranlar; bunu yapanlar kendilerini nasıl özgürlüğün koruyucuları olarak görebilirler?[199]
Öfkeli Guevara konuşmasını Second Declaration of Havana (Türkçe: İkinci Havana Beyannamesi) okuyarak bitirdi ve Latin Amerika'yı "aynı acıları çeken 200 milyon kardeşten oluşan bir aile" olarak betimledi. Guevara bu "destan"ın "aç Hintli kitleler, topraksız köylüler, sömürülen işçiler ve ilerici kitleler" tarafından yazılacağını ilan etti. Guevara'ya göre çatışma, daha önce "zayıf ve itaatkâr bir sürü" olarak görülen "emperyalizm tarafından kötü muamele gören ve horlananlar" tarafından yürütülecek bir kitle ve fikir mücadelesiydi. Guevara şimdi bu "sürü" ile "Yankee tekelci kapitalizminin" "mezar kazıcılarını" dehşetle gördüğünü iddia ediyordu. Guevara, bu "haklı çıkma saati" sırasında "isimsiz kitlenin" kendi tarihini "kendi kanıyla" yazmaya başlayacağını ve "500 yıldır herkes tarafından gülünen haklarını" geri alacağını söylüyordu. Guevara Genel Kurul'daki konuşmasını, bu "öfke dalgasının" "Latin Amerika topraklarını silip süpüreceği" ve "tarihin tekerleğini döndüren" emekçi kitlelerin şimdi ilk kez "maruz bırakıldıkları uzun, acımasız uykudan uyanacakları" varsayımıyla bitirdi.[199]
Guevara daha sonra BM kompleksindeki durağı sırasında Kübalı sürgünler tarafından hayatına yönelik iki başarısız girişim olduğunu öğrendi.[200] Bunlardan ilki, gelişi sırasında yedi inçlik bir av bıçağıyla barikatları aşmaya çalışan Molly Gonzales tarafından, ikincisi ise Guillermo Novo tarafından, konuşması sırasında Doğu Nehri'ndeki bir tekneden Birleşmiş Milletler Genel Merkezi'ne zaman ayarlı bir bazuka ateşlenmiş ancak ıskalanıp hedeften şaşmıştı. Guevara daha sonra her iki olayla ilgili olarak "bıçaklı bir kadın tarafından öldürülmek silahlı bir erkek tarafından öldürülmekten daha iyidir" yorumunu yapmış ve purosunu sallayarak patlamanın "her şeye daha fazla tat verdiğini" eklemiştir.[200]
Guevara New York'tayken CBS'in pazar haberleri programı Face the Nation'a katıldı[201] ve ABD Senatörü Eugene McCarthy'den[202] Malcolm X'in arkadaşlarına kadar geniş bir yelpazedeki insanlarla bir araya geldi. McCarthy, Audubon Balo Salonu'ndaki kalabalığa Guevara'nın bir açıklamasını okurken Guevara'yı "şu anda bu ülkedeki en devrimci adamlardan biri" ilan ederek hayranlığını dile getirdi.[203]
Dünya gezisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Guevara 17 Aralık'ta Paris, Fransa'ya gitmek üzere New York'tan ayrıldı ve oradan Çin Halk Cumhuriyeti, Kuzey Kore, Birleşik Arap Cumhuriyeti, Cezayir, Gana, Gine, Mali, Dahomey, Kongo-Brazzaville ve Tanzanya ziyaretlerini içeren üç aylık bir dünya turuna çıktı ve İrlanda ve Prag'da durdu. İrlanda'dayken Guevara kendi İrlanda mirasıyla buluştu ve Limerick'te Aziz Patrick Günü'nü kutladı.[204] Bu ziyareti üzerine babasına yazdığı mektupta esprili bir şekilde "Atalarınızın yeşil İrlanda'sındayım. Bunu öğrendiklerinde, televizyon [kanalı] bana Lynch soyağacını sormaya geldi, ama at hırsızı ya da onun gibi bir şey olabilirler diye fazla bir şey söylemedim."[205] 1969'da Guevara'nın babası, oğullarının İrlandalı soyu hakkında şunları söylemiştir: "Dikkat edilmesi gereken ilk şey, oğlumun damarlarında İrlandalı isyancıların kanının aktığıdır...".[206]
Guevara Cezayir'de bulunduğu sırada Küba elçiliğinde İspanyol şair Juan Goytisolo ile bir röportaj yaptı. Röportaj sırasında Guevara, yanındaki masada oturan alenen eşcinsel Kübalı yazar Virgilio Piñera'nın bir kitabını fark etti. Bunu fark ettiğinde kitabı duvara fırlattı ve "elçiliğimizde bu iğrenç ibnenin kitabını bulundurmaya nasıl cüret edersiniz?" diye bağırdı.[207][208][209] Bu an, Goytisolo'nun kişisel kimliğinde bir dönüm noktası oldu çünkü yavaş yavaş eşcinsel olduğunu açıklamasını ve Küba'nın LGBTQ+ vatandaşlarına sempati duymaya başlamasını etkiledi.[210]
Bu yolculuk sırasında, Uruguay'daki bir haftalık derginin editörü olan Carlos Quijano'ya, daha sonra Küba'da Sosyalizm ve İnsan başlığını alacak olan bir mektup yazdı.[211] Bu risalede Guevara'nın yeni bir bilinç, yeni bir çalışma statüsü ve bireyin yeni rolünün yaratılması için yaptığı çağrılar özetleniyordu. Ayrıca anti-kapitalist duygularının ardındaki mantığı da şöyle ortaya koyuyordu:
Çoğunluk için kör ve görünmez olan kapitalizmin yasaları, birey üzerinde, o bunu düşünmeden hareket eder. O sadece önünde sonsuz gibi görünen bir ufkun enginliğini görür. Rockefeller örneğinden -doğru olsun ya da olmasın- başarı olasılıkları hakkında bir ders çıkardığını iddia eden kapitalist propagandacılar tarafından böyle resmediliyor. Bir Rockefeller'ın ortaya çıkması için gereken yoksulluk ve acı miktarı ve bu büyüklükte bir servetin birikiminin gerektirdiği ahlaksızlık miktarı resmin dışında bırakılır ve genel olarak insanların bunu görmesini sağlamak her zaman mümkün değildir.[211]
Guevara makalesini "gerçek devrimciye büyük bir sevgi duygusunun rehberlik ettiğini" ilan ederek ve tüm devrimcileri "yaşayan insanlığa duyulan bu sevginin örnek teşkil edecek eylemlere dönüşmesi için her gün çaba göstermeye" ve böylece "hareket ettirici bir güç" olmaya çağırarak sonlandırdı.[211] Guevara'nın iddialarının kaynağı Küba Devrimi örneğinin "tüm sınırları aşacak manevi bir şey" olduğuna inanmasıydı.[41]
Cezayir ziyareti ve siyasal dönüş
[değiştir | kaynağı değiştir]Guevara, 24 Şubat 1965'te Cezayir şehrinde, Afro-Asya dayanışması konulu bir ekonomi seminerinde yaptığı konuşmayla uluslararası sahnede son kez boy göstermiş oldu.[212][213] Sosyalist ülkelerin ahlaki görevlerini belirterek onları sömürücü Batılı ülkelerle zımni suç ortaklığı yapmakla suçladı. Emperyalizmin yenilgiye uğratılması için komünist blok ülkelerinin uygulaması gerektiğini söylediği bir dizi önlemin ana hatlarını çizmeye devam etti.[214] Sovyetler Birliği'ni (Küba'nın başlıca mali destekçisi) kamuoyu önünde bu şekilde eleştirdikten sonra 14 Mart'ta Küba'ya döndü ve Havana havaalanında Fidel ve Raúl Castro, Osvaldo Dorticós ve Carlos Rafael Rodríguez tarafından karşılandı.
Cezayir'de halka açık yaptığı son konuşmasında da ortaya koyduğu gibi Guevara, Batı'da ABD ve Doğu'da Sovyetler Birliği'nin başını çektiği Kuzey Yarımküre'yi Güney Yarımküre'nin sömürücüsü olarak görmeye başlamıştı. Vietnam Savaşı'nda komünist Kuzey Vietnam'ı güçlü bir şekilde destekledi ve diğer gelişmekte olan ülkelerin halklarını silahlanmaya ve "birçok Vietnam" yaratmaya çağırdı.[215] Che'nin Sovyetlere yönelik suçlamaları onu Sovyetler Birliği'ne inancını yitirmiş Batı Avrupa solunun entelektüelleri ve sanatçıları arasında popüler hâle getirirken, emperyalizmi kınaması ve devrim çağrısı ABD'de toplumsal değişim için sabırsızlanan genç radikal öğrencilere ilham verdi.[216]
—Helen Yaffe, Che Guevara: The Economics of Revolution'ın yazarı[217]
Guevara'nın bu döneme ait özel yazılarında (o zamandan beri yayınlanmaktadır), Sovyetlerin "Karl Marx'ı unuttuğuna" inanarak Sovyet ekonomi siyasetine yönelik artan eleştirilerini sergilemektedir.[217] Bu durum Guevara'yı, "kapitalizmden sosyalizme geçişin ayrılmaz bir parçası olan sınıf mücadelesinin doğasında var olan şiddeti görmezden gelme" girişimleri, ABD ile "tehlikeli" barış içinde bir arada yaşama politikaları, çalışma fikrine yönelik bir "bilinç değişikliği" için bastırmadaki başarısızlıkları ve sosyalist ekonomiyi "özgürleştirme" girişimleri de dâhil olmak üzere bir dizi Sovyet uygulamasını kınamaya yöneltti. Guevara, Sovyetlerin ancak dünya komünizmine ulaşıldığında ortadan kalkacağını savunduğu koşullar olan paranın, faizin, meta üretiminin, piyasa ekonomisinin ve "ticari ilişkilerin" tamamen ortadan kaldırılmasını istiyordu.[217] Bu aşamacı yaklaşıma katılmayan Guevara, Sovyetler Birliği'nin değer yasasını (Guevara'nın istediği gibi) kaldırmaması hâlinde eninde sonunda kapitalizme geri döneceğini öngörerek Sovyet Siyasi Ekonomi El Kitabı kitabını eleştirdi.[217]
Cezayir konuşmasından ve Küba'ya dönüşünden iki hafta sonra Guevara kamusal yaşamdan çekildi ve ardından tamamen ortadan kayboldu.[218] Nerede olduğu Küba'da büyük bir muammaydı, çünkü genellikle Castro'nun kendisinden sonra ikinci güç olarak görülüyordu. Ortadan kaybolması çeşitli şekillerde, sanayi bakanıyken savunduğu Küba sanayileşme planının başarısızlığına, Guevara'nın Çin-Sovyet ayrılığı konusunda Çin yanlısı komünist duruşunu onaylamayan Sovyet yetkililerin Castro'ya uyguladığı baskıya ve Guevara ile pragmatik Castro arasında Küba'nın ekonomik kalkınması ve ideolojik çizgisi konusunda ciddi farklılıklar olmasına bağlandı.[219] Guevara'nın akıbetiyle ilgili uluslararası spekülasyonların baskısı altında kalan Castro, 16 Haziran 1965'te, Guevara'nın kendisi bildirmek istediğinde halkın bilgilendirileceğini söyledi. Yine de Guevara'nın nerede olduğuna dair hem Küba içinde hem de dışında söylentiler yayıldı.
Castro kardeşlerin çevresinde bulunan emekli Kübalı yetkililerden, Guevara'nın Cezayir konuşmasından sonra Castro kardeşler ile Guevara arasında ciddi bir anlaşmazlık yaşandığına dair çeşitli söylentiler vardır. Küba'daki Doğu Alman elçiliğinin istihbarat dosyaları, Guevara'nın Afrika'dan dönüşünden sonra Fidel Castro ve Che Guevara arasında geçen çeşitli hararetli konuşmaları detaylandırmaktadır. Castro'nun Guevara'nın Sovyetler Birliği'ne yönelik eleştirilerine katılmadığı mı yoksa bunları dünya sahnesinde ifade etmenin verimsiz olduğunu mu düşündüğü belirsizliğini korumaktadır.[220]
3 Ekim 1965'te Castro, Guevara tarafından yaklaşık yedi ay önce kendisine yazıldığı iddia edilen ve daha sonra Che Guevara'nın "veda mektubu" olarak adlandırılan tarihsiz bir mektubu kamuoyuna açıkladı. Mektupta Guevara, Küba Devrimi ile dayanışma içinde olduğunu bir kez daha teyit ediyor, ancak devrimci dava uğruna yurt dışında mücadele etmek üzere Küba'dan ayrılma niyetini açıklıyordu. Ayrıca Küba hükûmeti ve komünist partideki tüm görevlerinden istifa etti ve onursal Küba vatandaşlığından feragat etti.[221]
Kongo Krizi
[değiştir | kaynağı değiştir]Askerî dâhiliyet
[değiştir | kaynağı değiştir]
—Che Guevara, Şubat 1965, Darüsselam, Tanzanya'da çeşitli Afrikalı kurtuluş hareketi liderleriyle buluştuktan sonra[222]
1965'in başlarında Guevara, Kongo'da devam eden çatışmalara gerilla olarak bilgi ve deneyimlerini sunmak üzere Afrika'ya gitti. Cezayir Devlet Başkanı Ahmed Ben Bella'ya göre Guevara, Afrika'nın emperyalizmin zayıf halkası olduğunu ve bu nedenle muazzam bir devrimci potansiyele sahip olduğunu düşünüyordu.[223] 1959'daki ziyaretinden beri Che ile kardeşçe ilişkileri olan Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnâsır, Guevara'nın Kongo'da savaşma planını "akılsızca" olarak gördü ve başarısızlığa mahkûm bir "Tarzan" figürü olacağı konusunda uyardı.[224] Uyarıya rağmen Guevara, Ramón Benítez takma adını kullanarak Kongo'ya gitti.[225] Devam eden Kongo çatışmasından ortaya çıkan solcu Simba hareketini desteklemek için Küba operasyonuna liderlik etti. Guevara, yardımcısı Victor Dreke ve diğer 12 Kübalı keşif görevlisi 24 Nisan 1965'te Kongo'ya vardı ve kısa süre sonra yaklaşık 100 Afro-Kübalıdan oluşan bir birlik de onlara katıldı.[226][227] Bir süre için, aylar önce devrilen başbakan Patrice Lumumba'nın destekçilerinin başarısız bir isyan başlatmasına yardım etmiş olan gerilla lideri Laurent-Désiré Kabila ile iş birliği yaptılar. Merhum Lumumba'nın hayranı olan Guevara, onun "öldürülmesinin hepimiz için bir ders olması gerektiğini" ilan etti.[228] Svahili ve yerel diller konusunda sınırlı bilgiye sahip olan Guevara'ya Freddy Ilanga adında genç bir tercüman atandı. Yedi ay boyunca Ilanga, "beyazlara gösterdiği saygıyı siyahlara da gösteren" "çalışkan Guevara'ya hayranlık duymaya" başladı.[229] Guevara kısa süre sonra Kabila'nın birliklerinin zayıf disiplini karşısında hayal kırıklığına uğradı ve daha sonra "hiçbir şey beni onun günün adamı olduğuna inandırmıyor" diyerek onu görevden aldı.[230] Her şeye rağmen Che, Kabila'yı, birçoğu sürgüne kaçtıktan sonra bile isyancı güçlere liderlik ediyormuş gibi davranan diğer Simba liderlerinden daha olumlu görüyordu.[231]
Ek bir engel olarak Kongo ordusuna (Armée Nationale Congolaise, ANC) Mike Hoare tarafından yönetilen ve Castro karşıtı Kübalı pilotlar ve CIA tarafından desteklenen paralı askerler yardım ediyordu. Bu güçler Guevara'nın Kongo'nun güneydoğusunda Tanganika Gölü'ndeki Fizi köyü yakınlarındaki dağlarda bulunan ana kampından hareketlerini engelledi. Onun iletişimini izleyebildiler ve böylece saldırılarını önceden önleyip ikmal hatlarını kestiler. Guevara Kongo'daki varlığını gizlemeye çalışsa da, ABD hükûmeti onun yerini ve faaliyetlerini biliyordu. Ulusal Güvenlik Ajansı, bu amaçla Darüsselam açıklarında sürekli olarak Hint Okyanusu'nda seyreden yüzer bir dinleme istasyonu olan USNS Private Jose F. Valdez'deki ekipman aracılığıyla gelen ve giden tüm iletimlerini dinliyordu.[232] Hoare, komünist Kübalıların Kongo'nun doğusundaki varlığından haberdar olduktan sonra, stratejilerini açıkça gerilla savaşı taktiklerine karşı koyacak şekilde planladı.[233]
Guevara'nın amacı, yerel anti-Mobutu Simba savaşçılarına Marksist ideoloji ve gerilla savaşının foko teorisi stratejilerini öğreterek devrimi ihraç etmekti. Kongo Günlüğü kitabında, isyanın başarısızlığının temel nedenleri olarak Kongolu isyancılar arasındaki beceriksizlik, uzlaşmazlık ve iç çatışmaların bir kombinasyonunu gösterir.[234] 27 Eylül 1965'te ANC ve müttefikleri Kabila'nın güçlerini yok etmek için Güney Operasyonu'nu başlattı. Che ve Kübalıların desteğiyle Simbalar önemli bir direniş gösterdi. Yine de isyancılar giderek daha fazla geri püskürtüldü, ikmal yollarını kaybetti ve moralleri düştü.[235] Guevara da operasyonun bir çatışmasında neredeyse öldürülüyordu.[236] Her şeye rağmen başlangıçta yerel dağlardan bir tür gerilla kampanyasına devam etmek istedi, ancak Simba müttefikleri bile sonunda ona isyanın yenildiğini söyledi.[237] 20 Kasım 1965'te dizanteri ve akut astımdan muzdarip olan ve yedi aylık yenilgi ve hareketsizlikten sonra cesareti kırılan Guevara, 12 kişilik kolundan hayatta kalan altı Kübalı ile Kongo'dan ayrıldı. Guevara, yaralıları Küba'ya geri göndermeyi ve devrimci bir örnek olarak ölene kadar Kongo'da tek başına savaşmayı planladığını belirtti. Ancak yoldaşlarının ve Castro tarafından bizzat gönderilen iki Kübalı elçinin ısrarları sonucunda son anda Afrika'dan ayrılmayı istemeden de olsa kabul etti. O gün ve gece boyunca Guevara'nın kuvvetleri sessizce ana kamplarını yıktı, kulübelerini yaktı ve yanlarına alamadıkları silahları imha etti ya da Tanganika Gölü'ne attı, ardından gece botla Tanzanya sınırını geçip karadan Darüsselam'a gitti. Aylar sonra Kongo'daki deneyiminden bahsederken Guevara, ölümüne savaşmak yerine oradan ayrıldığı sonucuna vardı çünkü "İnsan unsuru başarısız oldu. Savaşmak için istek yok. İsyancı liderler yozlaşmış. Kısacası ... yapacak bir şey yoktu."[238] Guevara ayrıca "savaşmak istemeyen bir ülkeyi tek başımıza özgürleştiremeyiz" diyerek[239] Kongo macerası sırasında tuttuğu günlüğe birkaç hafta sonra ön söz yazdı: “Bu bir başarısızlığın öyküsüdür."[240]
Kongo uçuşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Kongo'daki isyanın başarısızlığa uğramasının ardından Guevara Küba'ya dönmekte isteksizdi, çünkü Castro onun "veda mektubunu" -ancak ölümü hâlinde açıklanması planlanan bir mektup- çoktan kamuoyuna duyurmuştu ve Guevara bu mektupta kendisini dünya çapında devrime adamak için tüm bağlarını koparmıştı.[241] Sonuç olarak Guevara sonraki altı ayı Darüsselam'daki Küba büyükelçiliğinde ve daha sonra Prag yakınlarındaki Ládví'deki bir Küba sığınağında gizli bir şekilde yaşayarak geçirdi.[242] Avrupa'dayken Guevara, Franco İspanyası'nda sürgünde yaşayan eski Arjantin başkanı Juan Perón'a gizli bir ziyarette bulundu ve tüm Latin Amerika'yı sosyalist kontrol altına almak için komünist bir devrim formüle etmeye yönelik yeni planını Perón'a anlattı. Perón, Guevara'yı Bolivya'dan başlayarak tüm Latin Amerika'da komünist bir devrim gerçekleştirme planlarının intihar ve beyhude olacağı konusunda uyardı, ancak Guevara kararını çoktan vermişti. Daha sonra Perón, Guevara hakkında "olgunlaşmamış bir ütopyacı... ama bizden biri. Böyle olduğu için mutluyum çünkü Yankeelerin başını gerçekten ağrıtıyor." açıklamasını yaptı.[243]
Yurt dışında geçirdiği bu süre zarfında Guevara Kongo deneyimiyle ilgili anılarını derledi ve biri felsefe, diğeri ekonomi üzerine iki kitabın taslaklarını yazdı. Guevara Bolivya'ya gitmeye hazırlanırken, 21 Temmuz 1966'da Castro'yu ziyaret etmek, eşini görmek ve beş çocuğuna ölümünden sonra okunmak üzere son bir mektup yazmak için gizlice Küba'ya geri döndü:
Her şeyden önce, dünyanın neresinde olursa olsun, herhangi birine karşı yapılan bir haksızlığı her zaman derinden hissetme yeteneğine sahip olun. Bu bir devrimcideki en güzel niteliktir."[244]
Bolivya ayaklanması
[değiştir | kaynağı değiştir]Bolivya'ya gidişi
[değiştir | kaynağı değiştir]
1966 yılının sonlarında Guevara'nın nerede olduğu hâlâ kamuoyunca bilinmiyordu, ancak Mozambik'in bağımsızlık hareketi FRELIMO'nun temsilcileri Guevara ile Darüsselam'da devrimci projelerine yardım etme teklifiyle ilgili olarak görüştüklerini ve bu teklifi reddettiklerini bildirdiler.[245] 1967 yılında Havana'da düzenlenen 1 Mayıs İşçi Bayramı mitinginde bir konuşma yapan silahlı kuvvetler bakan vekili Binbaşı Juan Almeida Bosque, Guevara'nın "Latin Amerika'da bir yerlerde devrime hizmet ettiğini" açıkladı.[246] Fransız gazeteci Pablo Daniel Magee, 2020 yılında yayınlanan Opération Condor adlı kitabında, Paraguay'da UNESCO tarafından korunan Terör Arşivlerinde saklanan çok gizli belgelere dayanarak Che Guevara'nın 3 Ekim 1966 tarihinde Bolivya'ya yaptığı ilk akını yeniden kurguladı.
Bolivya'ya gitmeden önce Guevara sakalını ve saçının büyük bir kısmını tıraş ederek dış görünüşünü değiştirmiş, ayrıca tanınmamak için saçını griye boyamıştır.[247] Guevara 3 Kasım 1966'da Montevideo'dan kalkan bir uçakla, Adolfo Mena González sahte adıyla, Amerikan Devletleri Örgütü için çalışan orta yaşlı Uruguaylı bir iş adamı kılığında gizlice La Paz'a varmıştır.[248]
Bolivya'ya varışından üç gün sonra Guevara, gerilla ordusunu kurmak üzere La Paz'dan ayrılarak ülkenin kırsal güneydoğu bölgesine gitti. Guevara'nın ilk ana kampı uzak Ñancahuazú bölgesindeki dağlık kuru ormanda bulunuyordu. Ñancahuazú vadisindeki kampta eğitimin tehlikeli olduğu kanıtlandı ve bir gerilla ordusu kurma yolunda çok az şey başarıldı. Daha çok "Tania" takma adıyla bilinen Arjantin doğumlu Doğu Alman ajan Tamara Bunke, Che'nin La Paz'daki birincil ajanı olarak görevlendirilmişti.[249][250]
Ñancahuazú Gerillası
[değiştir | kaynağı değiştir]
Guevara'nın yaklaşık 50 kişiden oluşan[251] ve ELN (Ejército de Liberación Nacional de Bolivia, "Bolivya Ulusal Kurtuluş Ordusu") olarak faaliyet gösteren gerilla gücü iyi donatılmıştı ve 1967'nin ilk aylarında dağlık Camiri bölgesinin zorlu arazisinde Bolivya ordusunun düzenli birliklerine karşı bir dizi erken başarı elde etti. Guevara'nın birliklerinin 1967 ilkbaharı ve yazında Bolivya birliklerine karşı birkaç çatışma kazanması sonucunda Bolivya hükûmeti gerilla gücünün gerçek büyüklüğünü abartmaya başladı.[252]
Araştırmacılar Guevara'nın Bolivya'da bir devrim başlatma planının bir dizi nedenden ötürü başarısızlığa uğradığını varsaymaktadır:
- Guevara yerel muhaliflerden beklediği yardım ve iş birliğini göremediği gibi, Mario Monje liderliğindeki Bolivya Komünist Partisi'nden de Havana'dan ziyade Moskova'ya yönelik bir destek alamadı. Guevara ölümünden sonra ele geçirilen kendi günlüğünde, "güvensiz, sadakatsiz ve aptal" olarak nitelendirdiği Bolivya Komünist Partisi hakkında yazdı.[253]
- Sadece yetersiz eğitim ve donanıma sahip Bolivya ordusuyla muhatap olmayı bekliyordu ve ABD hükûmetinin ayaklanma karşıtı çabalara yardımcı olmak üzere Bolivya'ya CIA'in Özel Aktiviteler Merkezi komandolarından ve diğer ajanlardan oluşan bir ekip gönderdiğinden habersizdi. Bolivya Ordusu ayrıca Guevara'nın gerillalarının bulunduğu yere yakın küçük bir yerleşim yeri olan La Esperanza'da kamp kuran ve orman savaşı konusunda eğitimli seçkin bir ABD Korucu taburu da dâhil olmak üzere ABD Ordusu Özel Kuvvetleri tarafından eğitilmiş, tavsiye edilmiş ve tedarik edilmiştir.[254]
- Havana ile telsiz bağlantısını sürdürmeyi umuyordu. Küba tarafından kendisine sağlanan iki kısa dalga radyo vericisi arızalıydı. Böylece gerillalar iletişim kuramaz ve ikmal alamaz hâle gelmiş, izole edilmiş ve mahsur kalmışlardır.[255]
Buna ek olarak, Guevara'nın daha önce Küba'daki gerilla savaşı kampanyası sırasında ortaya çıkan uzlaşma yerine çatışma tercihi, tıpkı Kongo'da olduğu gibi Bolivya'da da yerel isyancı liderlerle başarılı çalışma ilişkileri geliştirememesine katkıda bulundu.[256] Bu eğilim Küba'da da vardı, ancak Fidel Castro'nun zamanında müdahaleleri ve rehberliği sayesinde kontrol altında tutulmuştu.[257] Sonuç olarak Guevara, milis toplamaya çalıştığı on bir ay boyunca yerel bölge sakinlerini milislerine katılmaya ikna edemedi. Bölge sakinlerinin çoğu gerillalar ve onların bölgedeki hareketleri hakkında Bolivya yetkililerini ve ordusunu gönüllü olarak bilgilendirdi. Bolivya macerasının sonlarına doğru Guevara günlüğüne şunları yazdı: “Bu köylülerle konuşmak heykellerle konuşmak gibi. Bize hiçbir yardımda bulunmuyorlar. Daha da kötüsü, birçoğu muhbirlere dönüşüyor."[258]
Kübalı bir sürgünken CIA Özel Aktiviteler Bölümü'nde çalışmaya başlayan Félix Rodríguez, Bolivya'da Guevara'nın aranması sırasında Bolivya birliklerine danışmanlık yapmıştır.[259] Ayrıca 2007 tarihli Mon Meilleur Ennemi (Türkçe: En İyi Düşmanım) belgeselinde Nazi savaş suçlusu Klaus Barbie'nin Guevara'nın yakalanması için CIA'e danışmanlık yaptığı ve muhtemelen yardımcı olduğu iddia edilmektedir.[260]
Yakalanış
[değiştir | kaynağı değiştir]7 Ekim 1967'de bir muhbir Bolivya Özel Kuvvetleri'ne Guevara'nın Yuro vadisindeki gerilla kampının yerini bildirdi.[261] 8 Ekim sabahı 180 askerden oluşan iki bölükle bölgeyi kuşattılar ve vadiye ilerlediklerinde çıkan çatışma sonucunda Guevara, Simeon Cuba Sarabia ile birlikte bir müfrezenin başındayken yaralandı ve yakalanarak esir alındı.[262] Che'nin biyografi yazarı Jon Lee Anderson, Bolivyalı Çavuş Bernardino Huanca'nın anlatımını aktarır: Bolivyalı Korucular yaklaşırken, iki kez yaralanan Guevara, silahı işe yaramaz hâle gelince teslim olmak için kollarını havaya kaldırmış ve askerlere bağırmıştır: "Ateş etmeyin! Ben Che Guevara'yım ve sizin için canlı hâlim ölü halimden daha değerlidir."[263]
Guevara bağlandı ve 8 Ekim akşamı yakındaki La Higuera köyünde harap bir çamur okul binasına götürüldü. Sonraki yarım gün boyunca Guevara Bolivyalı subaylar tarafından sorgulanmayı reddetti ve sadece Bolivyalı askerlerle sessizce konuştu. Bu Bolivyalı askerlerden biri olan Jaime Nino de Guzman adlı bir helikopter pilotu Che'yi "korkunç" görünüyor diye tarif eder. Guzman'a göre Guevara sağ baldırından vurulmuş, saçları kirden keçeleşmiş, giysileri parçalanmış ve ayakları kaba deri kılıflarla kaplanmıştı. Hâlsiz görünümüne rağmen, "Che'nin başını dik tuttuğunu, herkesin gözlerinin içine baktığını ve sadece sigara içmek için bir şeyler istediğini" anlatıyor. De Guzman "acıdığını" ve piposu için küçük bir torba tütün verdiğini, Guevara'nın da bunun üzerine gülümseyerek teşekkür ettiğini belirtmektedir.[264] Daha sonra 8 Ekim gecesi Guevara -elleri bağlı olmasına rağmen- Yüzbaşı Espinosa adında Bolivya ordusundan bir subayı duvara doğru tekmelemiş, subay okul binasına girmiş ve Guevara'nın piposunu hâlâ içerken hatıra olarak ağzından almaya çalışmıştır.[265] Bir başka meydan okuma örneğinde Guevara, idamından birkaç saat önce kendisini sorgulamaya kalkışan Bolivyalı Tuğamiral Horacio Ugarteche'nin yüzüne tükürmüştür.[265]
Ertesi sabah, 9 Ekim'de, Guevara köyün okul öğretmeni olan 22 yaşındaki Julia Cortez adlı kadını görmek istedi. Cortez daha sonra Guevara'yı "yumuşak ve ironik bakışlı, hoş görünümlü bir adam" olarak bulduğunu ve sohbetleri sırasında "bakışları dayanılmaz, delici ve çok sakin" olduğu için "gözlerinin içine bakamadığını" ifade etti.[265] Kısa sohbetleri sırasında Guevara Cortez'e okul binasının kötü durumuna dikkat çekerek, "hükûmet yetkilileri Mercedes arabalara binerken" köy öğrencilerin burada eğitim görmesini beklemenin "pedagojiye aykırı" olduğunu belirtti; Guevara "işte biz buna karşı savaşıyoruz" dedi.[265]
İnfaz emri
[değiştir | kaynağı değiştir]Daha sonra 9 Ekim sabahı Bolivya Devlet Başkanı René Barrientos Guevara'nın öldürülmesi emrini verdi. Emrin Guevara'yı tutan birliğe Félix Rodríguez tarafından iletildiği, ABD hükûmetinin Guevara'nın daha fazla sorgulanmak üzere Panama'ya götürülmesini istemesine rağmen bildirildi.[266] Guevara'yı öldürmeye gönüllü olan cellat, Bolivya ordusunda 27 yaşında bir çavuş olan Mario Terán'dı ve yarı sarhoşken Guevara'yı vurmayı talep etmişti çünkü B Bölüğünden hepsi de aynı "Mario" soyadına sahip olan üç arkadaşı birkaç gün önce Guevara'nın gerilla çetesiyle girdikleri çatışmada öldürülmüştü.[9] Félix Rodríguez, kurşun yaralarının Bolivya hükûmetinin kamuoyuna açıklamayı planladığı hikâyeyle tutarlı görünmesini sağlamak için Terán'a Guevara'yı başından vurmamasını, ancak Guevara'nın Bolivya ordusuyla girdiği bir çatışma sırasında öldürülmüş gibi görünmesi için dikkatlice nişan almasını emretti.[267] Guevara'yı yakalayan ordu birliğinin komutanı Bolivyalı yüzbaşı Gary Prado Salmón, Barrientos'un Guevara'nın derhâl infaz edilmesini emretmesinin nedeninin Guevara'nın hapishaneden kaçma ihtimalinin ortadan kalkması ve ayrıca kamuoyunda olumsuz tepkilere yol açabilecek bir yargılama dramının yaşanmaması olduğunu söylemiştir.[268]
Ölüm
[değiştir | kaynağı değiştir]İnfaz
[değiştir | kaynağı değiştir]
Guevara öldürülmeden yaklaşık 30 dakika önce Félix Rodríguez, o sırada firarda olan diğer gerilla savaşçılarının nerede olduğu konusunda onu sorgulamaya çalıştı, ancak Guevara sessiz kalmaya devam etti. Rodríguez, birkaç Bolivyalı askerin de yardımıyla Guevara'nın ayağa kalkmasına yardım etti ve onu kulübenin dışına çıkararak diğer Bolivyalı askerlerin önünde geçit töreni yaptı. Daha sonra Rodríguez Guevara'ya infaz edileceğini söyledi. Bir süre sonra Guevara'ya kendisini koruyan Bolivyalı askerlerden biri kendi ölümsüzlüğünü düşünüp düşünmediğini sordu. "Hayır" diye cevap verdi, "devrimin ölümsüzlüğünü düşünüyorum."[269] Birkaç dakika sonra Çavuş Terán onu vurmak için kulübeye girdi, bunun üzerine Guevara'nın ayağa kalktığı ve Terán'a son sözlerini söylediği bildirildi: "Beni öldürmeye geldiğini biliyorum. Ateş et, korkak! Sadece bir adam öldüreceksin!" Terán tereddüt etti, ardından kendinden doldurmalı M2 karabinasını[270] Guevara'ya doğrulttu ve ateş açarak onu kollarından ve bacaklarından vurdu.[271] Ardından, Guevara yerde kıvranırken, görünüşe göre bağırmamak için bileklerinden birini ısırırken, Terán bir el daha ateş ederek onu göğsünden ölümcül şekilde yaraladı. Rodríguez'e göre Guevara'nın yerel saatle 13:10'da öldüğü açıklandı.[271] Guevara toplamda Terán tarafından dokuz kez vuruldu. Bunların arasında beş kez bacaklarına, bir kez sağ omzuna ve koluna, bir kez de göğsüne ve boğazına isabet eden kurşunlar vardı.[265]
Aylar önce, Kıtalararası Konferans'da kamuoyuna yaptığı son açıklama sırasında,[215] Guevara kendi mezar taşını yazmış ve şöyle demişti: "Ölüm bizi nerede şaşırtırsa şaşırtsın, hoş gelsin, yeter ki bu savaş çığlığımız duyarlı bir kulağa ulaşmış olsun ve silahlarımızı kullanmak için başka bir el uzatılsın."[272]
Akıbet
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yüz Yan açı Ayakkabıİnfazından sonra Guevara'nın cesedi bir helikopterin iniş kızaklarına bağlanarak yakındaki Vallegrande'ye götürüldü ve burada Nuestra Señora de Malta'nın çamaşırhanesinde beton bir döşeme üzerinde yatarken fotoğrafları çekildi.[273] Kimliğini doğrulamak üzere aralarında Guevara ile hayattayken tanışan tek tanık olan İngiliz gazeteci Richard Gott'un da bulunduğu çok sayıda tanık çağrıldı. Yüzlerce bölge sakini cesedin önünden geçerken sergilenen Guevara'nın cesedi birçok kişi tarafından "Mesih benzeri" bir çehreyi temsil ettiği düşünülmüş, hatta bazıları gizlice saçlarından tutamları kutsal emanetler olarak kesmiştir.[274] Bu tür karşılaştırmalar, İngiliz sanat eleştirmeni John Berger'ın iki hafta sonra ölüm sonrası fotoğrafları gördükten sonra bunların iki ünlü tabloya benzediğini gözlemlemesiyle daha da genişletilmiştir: Rembrandt'tan Dr. Nicolaes Tulp'un Anatomi Dersi ve Andrea Mantegna'dan Ölü İsa'ya Ağıt.[275] Guevara'nın naaşı Vallegrande'ye ulaştığında orada bulunan dört muhabir arasında İsveç Aftonbladet gazetesinden Björn Kumm da vardı ve Kumm 11 Kasım 1967'de The New Republic için yazdığı özel bir yazıda bu sahneyi anlatmıştı.[276]
Ulusal Güvenlik Danışmanı Walt Rostow'un Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Lyndon B. Johnson'a gönderdiği 11 Ekim 1967 tarihli gizliliği kaldırılmış bir memorandumda Guevara'yı öldürme kararı "aptalca" ancak "Bolivya açısından anlaşılabilir" olarak nitelendirilmiştir.[277]
Rodríguez infazdan sonra Guevara'nın aralarında yıllar sonra da takmaya devam ettiği ve sonraki yıllarda sık sık gazetecilere gösterdiği bir saatin de bulunduğu birçok kişisel eşyasını almıştır.[278] Bugün, el feneri de dâhil olmak üzere bu eşyaların bazıları CIA'de sergilenmektedir.[279] Bir askerî doktor ellerini parçaladıktan sonra Bolivya ordusu subayları Guevara'nın cesedini açıklanmayan bir yere nakletti ve kalıntılarının gömüldüğünü mü yoksa yakıldığını mı açıklamayı reddetti. Eller parmak izi tespiti için Buenos Aires'e gönderildi. Eller daha sonra Küba'ya gönderildi.[280]
Guevara yakalandığında 30.000 kelimelik el yazması günlüğü, kişisel şiirlerinden oluşan bir derleme ve korkularının üstesinden gelmeyi öğrenen genç bir komünist gerilla hakkında yazdığı kısa bir öyküye de alıkoyulmuştu.[281] Günlüğü Bolivya'daki gerilla harekâtının olaylarını belgeliyordu,[282] ilk yazı 7 Kasım 1966'da, Ñancahuazú'daki çiftliğe varışından kısa bir süre sonra, son yazıysa yakalanmasından bir gün önce, 7 Ekim 1967 tarihinde yapılmıştı. Günlük, Bolivya Ordusu tarafından keşfedilmeleri nedeniyle gerillaların operasyonlara nasıl erken başlamak zorunda kaldıklarını anlatmakta, Guevara'nın daha sonra yeniden temas kuramayan iki birime bölünme kararını açıklamakta ve genel olarak başarısız girişimlerini anlatmaktadır. Ayrıca Guevara ile Bolivya Komünist Partisi arasında yaşanan ve Guevara'nın başlangıçta beklenenden çok daha az sayıda askere sahip olmasıyla sonuçlanan anlaşmazlığı kaydetmekte ve Guevara'nın yerel halktan adam toplamakta büyük zorluk çektiğini göstermektedir; bunun nedeni kısmen gerilla grubunun yerel dilin aslında bir Tupi-Guarani dili olduğundan habersiz olarak Keçuva öğrenmiş olmasıdır.[283] Giderek kötüleşen astım nöbetlerine arttı ve son saldırılarının çoğu ilaç elde etmek amacıyla gerçekleştirildi.[284] Bolivya günlüğü Ramparts dergisi tarafından hızla ve kabaca tercüme edildi ve dünya çapında dağıtıldı.[285] Israel Reyes Zayas ("Braulio" takma adıyla), Harry Villegas Tamayo ("Pombo"), Eliseo Reyes Rodriguez ("Rolando")[249] ve Dariel Alarcón Ramírez'in ("Benigno")[286] her biri olayların başka yönlerini ortaya koyan en az dört günlük daha bulunmaktadır.
Nisan 1967'de Bolivya'da Guevara ile birlikteyken yakalanan Fransız entelektüel Régis Debray, Ağustos 1968'de hapishanede verdiği bir röportajda Guevara'nın yakalanma koşullarını anlatmıştır. Kısa bir süre Guevara'nın gerilla grubuyla birlikte yaşamış olan Debray, kendi görüşüne göre onların "ormanın kurbanları" olduğunu ve bu nedenle "orman tarafından yenildiklerini" söylemiştir.[287] Debray, Guevara'nın adamlarının yetersiz beslenme, su eksikliği, ayakkabı yokluğu çektiği ve 22 kişi için sadece altı battaniyeye sahip olduğu yoksul bir durumdan bahsetmiştir. Debray, Guevara ve diğerlerinin ellerinin ve ayaklarının "et yığınları" hâlinde şişmesine neden olan bir "hastalıktan" muzdarip olduklarını ve bu nedenle ellerindeki parmakların seçilemediğini anlatır. Debray, Guevara'yı nafile duruma rağmen "Latin Amerika'nın geleceği konusunda iyimser" olarak tanımlamış ve Guevara'nın ölümü "yeniden doğuş vaadi" ve "yenilenme ritüeli" olarak algıladığını belirterek Guevara'nın "ölümünün bir tür rönesans olacağını bilerek ölmeye razı olduğunu" belirtmiştir.[287]
Küba'da anılma
[değiştir | kaynağı değiştir]15 Ekim'de Havana'da Fidel Castro, Guevara'nın öldüğünü kamuoyuna açıkladı ve Küba genelinde üç günlük yas ilan etti.[288] 18 Ekim'de Castro Havana'daki Plaza de la Revolución'da yas tutan bir milyon kişilik bir kalabalığa hitap etti ve Guevara'nın bir devrimci olarak karakterinden bahsetti.[289] Castro, Guevarizmin mirası hakkında şunları söyledi:
...zafer şarkıları söyleyenler yanılıyor. Onun ölümünü fikirlerinin yenilgisi, taktiklerinin yenilgisi, gerilla anlayışının yenilgisi, tezinin yenilgisi sananlar yanılıyor. Çünkü ölümlü bir insan olarak, defalarca kurşunlara maruz kalmış bir insan olarak, bir asker olarak, bir lider olarak düşen o adam, onu bir şans darbesiyle öldürenlerden bin kat daha yeteneklidir.[290]
Fidel Castro coşkulu konuşmasını şöyle bitirdi:
Gelecek kuşakların erkeklerinin ne olmasını istediğimizi ifade etmek istiyorsak, şunu söylemeliyiz: Eğer çocuklarımızın nasıl eğitilmesini istediğimizi söylemek istiyorsak, hiç tereddüt etmeden şunu söylemeliyiz: Che gibi olsunlar! Che'nin ruhuyla eğitilmelerini istiyoruz! Zamanımıza değil, geleceğe ait bir insan modeli istiyorsak, kalbimin derinliklerinden söylüyorum ki, davranışında tek bir leke olmayan, eyleminde tek bir leke olmayan böyle bir model Che'dir![290]
Uluslararası anılma
[değiştir | kaynağı değiştir]Ölü Guevara'nın resimleri dolaşmaya başladıktan ve ölüm koşulları tartışılmaya başlandıktan sonra Che'nin efsanesi yayılmaya başladı. Dünyanın dört bir yanında "suikastını" protesto eden gösteriler düzenlendi, hayatı ve ölümü hakkında makaleler, övgüler ve şiirler yazıldı.[291] "Meksika'dan Santiago'ya, Cezayir'den Angola'ya ve Kahire'den Kalküta'ya" Guevara'yı destekleyen mitingler düzenlendi.[292] Budapeşte ve Prag halkı Guevara'nın vefatını onurlandırmak için mumlar yaktı; Londra ve Paris'te gülümseyen bir Che resmi yayınlandı.[293]
Birkaç ay sonra Berlin, Fransa ve Chicago'da ayaklanmalar patlak verdiğinde ve Amerikan üniversite kampüslerine yayıldığında, genç erkekler ve kadınlar Che Guevara tişörtleri giydi ve protesto yürüyüşleri sırasında onun resimlerini taşıdı. Askerî tarihçi Erik Durschmied'e göre: "1968'in o baş döndürücü aylarında Che Guevara ölmemişti. Fazlasıyla hayattaydı."[294]
Radikal sol aktivistler Guevara'nın ödül ve zafere karşı belirgin kayıtsızlığına tepki göstermiş ve Guevara'nın sosyalist idealleri aşılamak için şiddeti bir gereklilik olarak onaylamışlardır.[295] Guevara'nın şiddetle kınadığı hükûımet olan Amerika Birleşik Devletleri'nde bile öğrenciler onun giyim tarzını taklit etmeye, askerî kıyafetler giymeye, bereler takmaya ve kendilerinin de ABD dış politikasına muhalif olduklarını göstermek için saçlarını ve sakallarını uzatmaya başladılar.[296] Örneğin Kara Panterler onun alametifarikası olan siyah bereyi benimseyerek kendilerine "Che tipi" demeye başlarken, Arap gerillalar da savaş operasyonlarına onun adını vermeye başladılar.[297] Che Guevara'nın mirasının geniş kapsamlı esnekliğine değinen 2008 yapımı Chevolution belgeselinin yönetmeni Trisha Ziff, "Che Guevara'nın modern zamanlardaki öneminin insan ve onun özel tarihinden ziyade daha iyi bir toplum yaratma idealleriyle ilgili olduğunu" belirtmiştir.[298] Benzer bir şekilde, Şilili yazar Ariel Dorfman da Guevara'nın kalıcı çekiciliğinin, "asla onun izinden gitmeyecek, sinizm, kişisel çıkar ve çılgınca tüketim dünyasına batmış olanlar için, hiçbir şeyin Che'nin maddi konforu ve gündelik arzuları küçümsemesinden daha tatmin edici olamayacağını" öne sürmüştür.[299]
Miras
[değiştir | kaynağı değiştir]Küba'daki ideoloji ve politikası
[değiştir | kaynağı değiştir].jpeg)
Yugoslav komünist dergisi Borba, 1965 gibi erken bir tarihte, Guevara'nın kısa süren Sanayi Bakanlığı döneminin mirası olan Küba'daki çok sayıda yarım kalmış ya da boş fabrikanın "gösteriş ve gerçeklik arasındaki çatışmanın hüzünlü anıları gibi durduğunu" gözlemledi. Guevara'nın ölümü, Küba dış politikasının bir aracı olarak gerilla savaşının terk edilmesine, Sovyetler Birliği ile yakınlaşmaya ve hükûmetin Sovyet çizgisinde yeniden şekillenmesine yol açtı. Küba birlikleri 1970'lerde Afrika'ya döndüğünde, bu büyük ölçekli bir askerî seferin parçasıydı ve Latin Amerika ve Karayipler'deki ayaklanma hareketlerine destek açıktan ziyade lojistik ve örgütsel hâle geldi. Küba ayrıca Guevara'nın ekonomik çeşitlendirme ve hızlı sanayileşme planlarını da terk etti ki bu planların ülkenin COMECON sistemine dâhil edilmesi nedeniyle uygulanamaz olduğu ortaya çıktı.[300]
Guevara'nın kendini fedakârlığa ve çileciliğe adamış bir vatandaş olan "sosyalist yeni insan" ethosu, Guevara'nın ölümünden sonra da Küba'da saygı görmeye devam etti. "Sosyalist yeni insan" tanımı, belirli çalışma programlarını haklı çıkarmak için sık sık değiştirildi. "Yeni insan" kavramının ünlü bir kullanımı, Küba nüfusunun "yeni insan" kavramının dışında kalan bazı kesimlerinin "anti-sosyal" olarak etiketlenmesiydi. Bu "anti-sosyaller" 1965 ve 1968 yılları arasında UMAP çalışma kamplarına kapatıldı.[301][302][303]
Küba'da resmî adı "Hataların ve Olumsuz Eğilimlerin Düzeltilmesi" olan bir dizi ekonomik reform, Guevarizmin ekonomik ethosuna dayanıyordu. Reformlar 1986'da başladı ve 1992'ye kadar sürdü. Politika değişiklikleri, 1970'lerde Küba yasalarına ve Küba kültürüne girmiş olan özel işletmeleri, ticaret pazarlarını ortadan kaldırmayı amaçlıyordu. Yeni reformlar ekonomiyi daha fazla kamulaştırmayı ve fazladan emek için maddi teşvikleri ortadan kaldırmayı, bunun yerine yalnızca manevi coşkuya güvenmeyi amaçlıyordu. Castro sık sık Che Guevara tarafından savunulan ahlaki teşviklerden bahsederek bu ahlaki teşviklere dönüşü gerekçelendirdi ve bu reformları teşvik ederken sık sık Guevarizme atıfta bulundu.[304][305][306]
Ceset ve eşyalarının iadesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
1995 yılının sonlarında emekli Bolivyalı General Mario Vargas, Che Guevara: A Revolutionary Life kitabının yazarı Jon Lee Anderson'a Guevara'nın cesedinin Vallegrande uçak pistinin yakınlarında olduğunu söyledi. Bunun üzerine kalıntıları bulmak için bir yıldan fazla süren çok uluslu bir araştırma başlatıldı. Temmuz 1997'de Kübalı jeologlar ve Arjantinli adli antropologlardan oluşan bir ekip iki toplu mezarda yedi cesedin kalıntılarını keşfetti, bunlardan biri Guevara gibi elleri olmayan bir adamdı. İçişleri Bakanlığı'na bağlı Bolivya hükûmet yetkilileri daha sonra cesedin Guevara'ya ait olduğunu, kazıdan çıkarılan dişlerin Che'nin Kongo seferinden önce Küba'da yapılan diş kalıbıyla "mükemmel bir şekilde eşleşmesi" üzerine tespit etti. Ardından Arjantinli adli antropolog Alejandro Inchaurregui'nin elsiz kadavranın yanından çıkarılan mavi bir ceketin iç cebini incelemesi ve küçük bir pipo tütünü torbası bulmasıyla iddia sağlamlaştı. Che'ye küçük bir torba tütün veren Bolivyalı helikopter pilotu Nino de Guzman, daha sonra ilk başta "ciddi şüpheleri olduğunu" ve "Kübalıların herhangi bir eski kemik bulup Che diyeceklerini düşündüğünü" belirtti; ancak "tütün kesesini duyduktan sonra hiçbir şüphem kalmadı" dedi.[264] 17 Ekim 1997'de (Guevara'nın ölümünden 30 yıl 8 gün sonra), Guevara'nın kalıntıları, altı silah arkadaşınınkilerle birlikte, Küba Devrimi'nin belirleyici askerî zaferine komuta ettiği Küba'nın Santa Clara kentinde özel olarak inşa edilmiş bir anıt mezarda askerî törenle toprağa verildi.[307]
Temmuz 2008'de Evo Morales'in Bolivya hükûmeti, Guevara'nın daha önce mühürlenmiş iki yıpranmış defterden oluşan günlüklerini, bir seyir defteri ve birkaç siyah-beyaz fotoğrafla birlikte açıkladı. Bu etkinlikte Bolivya Kültür Bakan Yardımcısı Pablo Groux, el yazısıyla yazılmış her sayfanın fotoğrafını yıl içinde yayınlamayı planladıklarını ifade etti.[308] Bu arada, Ağustos 2009'da Bolivya Adalet Bakanlığı için çalışan antropologlar, Bolivya'nın Teoponte kasabası yakınlarında Guevara'nın beş gerilla arkadaşının cesetlerini keşfedip ortaya çıkardılar.[309]
Che'nin kalıntılarının keşfi, metonimik olarak, aralarında sabit bir ayrım bulunmayan bir dizi birbiriyle bağlantılı çağrışımı (isyancı, şehit, pikaresk bir maceranın asi figürü, kurtarıcı, dönek, aşırılık yanlısı) harekete geçirdi. Mevcut görüş, Che'yi yanlış yönlendirilmiş bir asi, şaşırtıcı derecede parlak bir gerilla filozofu, yel değirmenlerine karşı savaşan bir şair-savaşçı olarak görmek arasında gidip gelen bir sürekliliğe yerleştiriyor, burjuvaziye meydan okuyan bir savaşçı, azizliğine yapılan ateşli övgülerin nesnesi ya da her eylemi şiddetle iç içe geçmiş bir intikam meleği kılığına bürünmüş bir kitle katili; arketipik Fanatik Terörist.
— Dr. Peter McLaren, Che Guevara, Paulo Freire, and the Pedagogy of Revolution'ın yazarı[310]
Biyografi tartışması
[değiştir | kaynağı değiştir]Guevara'nın hayatı ve mirası tartışmalı olmaya devam etmektedir. Hayatının çeşitli noktalarında ahlak anlayışının çelişkileri, "kalemi ve hafif makineli tüfeği eşit beceriyle kullanabilen", aynı zamanda "en önemli devrimci tutkunun insanın yabancılaşmasından kurtulduğunu görmek olduğu" kehanetinde bulunan karmaşık bir ikili karakteri yaratmıştır.[311] Guevara'nın paradoksal konumu, görünüşte taban tabana zıt nitelikler dizisi nedeniyle daha da karmaşıktır. Düşmanlarını vurmaktan çekinmeyen seküler bir hümanist ve sempatik bir sağlık görevlisi, kolektif iyiliğe dair bir felsefeyi uygulamak için şiddeti savunan ünlü bir enternasyonalist lider, edebiyatı seven ancak muhalefete izin vermeyi reddeden idealist bir entelektüel, eskisinin kıyamet külleri üzerinde yoksulluktan arınmış yeni bir dünya kurmaya radikal bir şekilde istekli olan anti-emperyalist bir Marksist isyancı ve son olarak, imajı metalaştırılmış açık sözlü bir anti-kapitalist. Che'nin tarihi yeniden yazılmaya ve yeniden hayal edilmeye devam ediyor.[312][313] Ayrıca sosyolog Michael Löwy, Guevara'nın hayatının birçok yönünü (örn. doktor ve ekonomist, devrimci ve bankacı, askerî teorisyen ve büyükelçi, derin düşünür ve siyasi ajitatör) "Che mitinin" yükselişine ışık tuttuğunu ve "Kızıl Robin Hood, komünizmin Don Kişot'u, yeni Garibaldi, Marksist Saint-Just, Yeryüzünün Lanetlileri'nin Cid Campeador'u, dilencilerin Sör Galahad'ı ... ve zenginlerin rüyalarına dadanan, dünyanın dört bir yanında yıkım ateşleri yakan Bolşevik şeytan" gibi bir çok üst anlatıyla betimledi.[314]
Örneğin Nelson Mandela ondan "özgürlüğü seven her insan için bir ilham kaynağı" olarak bahsederken,[315] Jean-Paul Sartre onu "sadece bir entelektüel değil, aynı zamanda çağımızın en eksiksiz insanı" olarak tanımlamıştır.[316] Hayranlıklarını dile getiren diğer yazarlar arasında Guevara'nın "yiğitlik, şövalyelik ve macera fikrini temsil ettiğini" söyleyen Graham Greene[317] ve "[Che'nin] amacının insanlık davasından başka bir şey olmadığını" düşünen Susan Sontag yer almaktadır.[318] Pan-Afrikan toplumunda filozof Frantz Fanon Guevara'yı "tek bir insanın olanaklarının dünyadaki sembolü" olarak ilan ederken,[319] Siyah Güç lideri Stokely Carmichael "Che Guevara ölmedi, fikirleri bizimle" diye övgüde bulunmuştur.[320] Övgüler siyasi yelpazenin tamamına yansımış, liberteryen teorisyen Murray Rothbard Guevara'yı "çağımızın ve hatta yüzyılımızın herhangi bir adamından daha fazla, devrim ilkesinin yaşayan somutlaşmış hâlı" olan "kahraman bir figür" olarak yüceltmiştir.[321] Gazeteci Christopher Hitchens ise "[Che'nin] ölümü benim ve benim gibi sayısız kişi için çok şey ifade ediyordu, devrimcilerin yapması gereken şeyi yaptığı, inançları uğruna savaştığı ve öldüğü için biz burjuva romantikleri için imkânsız da olsa bir rol modeldi."[322] Eski CIA çalışanı Philip Agee, “Şirketin (CIA) Che Guevara'dan daha fazla korktuğu bir kişi yoktu çünkü Latin Amerika ülkelerinde iktidardaki geleneksel hiyerarşilerin siyasi baskılarına karşı mücadeleyi yönetmek için gerekli kapasiteye ve karizmaya sahipti" demiştir.[315]
Buna karşılık, sürgündeki muhalif yazar Jacobo Machover, Guevara'ya yönelik tüm övgüleri reddetmekte ve onu "duygusuz bir cellat" olarak tasvir etmektedir.[323] Sürgündeki eski Kübalı mahkûmlar da benzer görüşler dile getirmişlerdir; bunların arasında Guevara'yı düzinelerce kişiyi yargılamadan infaz eden "nefret dolu bir adam" ilan eden Armando Valladares[324] ve Guevara'nın devrimin düşmanlarına karşı zalimliğin bir erdem olduğu "Robespierre zihniyetine" sahip olduğunu ileri süren Carlos Alberto Montaner de bulunmaktadır.[325] Independent Institute'tan Álvaro Vargas Llosa, Guevara'nın çağdaş takipçilerinin "bir efsaneye tutunarak kendilerini kandırdıklarını" öne sürmüş ve Guevara'yı katı gücünü muhalefeti bastırmak için kullanan ve aynı zamanda "soğukkanlı bir ölüm makinesi" olarak çalışan bir "Marksist Püriten" olarak tanımlamıştır. Llosa ayrıca Guevara'nın "fanatik eğilimini" Küba devriminin "Sovyetleştirilmesinin" temel taşı olmakla suçlamakta ve Guevara'nın "gerçekliği tamamen kör ideolojik ortodoksiye tabi kılma" eğilimine sahip olduğunu iddia etmektedir.[176] Geniş düzeyde, Hoover Enstitüsü araştırma görevlisi William Ratliff, Guevara'yı daha çok tarihsel ortamının bir yaratımı olarak görmekte ve onu "korkusuz" ve "başı dik Mesih benzeri bir figür" olarak tanımlayarak, "insanları paternalist mucize işçileri aramaya ve takip etmeye yönelten" şehit düşkünü bir Latin Amerika kültürünün ürünü olduğunu belirtmektedir.[326] Ratliff ayrıca bölgedeki ekonomik koşulların Guevara'nın "asırlık tiranlıkları yıkarak ezilenlere adalet getirme" kararlılığına uygun olduğunu düşünmektedir; Latin Amerika'yı Moisés Naím'in eşitsizlik, yoksulluk, işlevsiz siyaset ve kötü işleyen kurumlar gibi "efsanevi hastalıklar" olarak adlandırdığı durumlarla boğuşan bir yer olarak tanımlamaktadır.[326]
İngiliz tarihçi Hugh Thomas karışık bir değerlendirme yaparak Guevara'nın "cesur, samimi ve kararlı ama aynı zamanda inatçı, dar görüşlü ve dogmatik bir adam" olduğunu belirtmiştir. Thomas'a göre hayatının sonunda "şiddetin kendi iyiliği için erdemlerine ikna olmuş gibi görünürken", ölümünden sonra Fidel'in onun görüşlerinin çoğunu benimsemesiyle "Castro üzerindeki iyi ya da kötü etkisi" artmıştır.[327] Benzer şekilde, Kübalı-Amerikalı sosyolog Samuel Farber Che Guevara'yı "dürüst ve kararlı bir devrimci" olarak övmekte, ancak "sosyalizmi hiçbir zaman en demokratik özüyle benimsememiş" olmasını da eleştirmektedir.[328] Yine de Guevara, resminin üç peso banknotunda bulunduğu ve okul çocuklarının her sabah "Che gibi olacağız" diye söz vererek başladığı Küba'da ulusal bir kahraman olmaya devam etmektedir.[329][330] Liselerin onun adını taşıdığı ana vatanı Arjantin'de,[331] çok sayıda Che müzesi ülkeyi kaplamaktadır ve 2008 yılında doğduğu şehir olan Rosario'da 3,5 metrelik bronz bir heykeli açılmıştır.[332] Guevara, yardım için kendisine dua eden bazı Bolivyalı kampçılar[333] tarafından "Aziz Ernesto" olarak kutsallaştırılmıştır.[334] Buna karşılık Guevara, kendisini "La Cabaña kasabı" olarak gören ABD'deki Küba sürgünü ve Küba kökenli Amerikalılar arasında nefret edilen bir figür olmaya devam etmektedir.[335] Bu kutuplaşmış duruma rağmen, 1968 yılında İrlandalı sanatçı Jim Fitzpatrick tarafından yaratılan Che'nin yüzünün yüksek kontrastlı monokrom grafiği, evrensel olarak ticarileştirilmiş ve nesneleştirilmiş bir imge hâline geldi;[336][337] tişörtler, şapkalar, posterler, dövmeler ve bikiniler de dâhil olmak üzere çok sayıda üründe bulundu,[338] Guevara'nın karşı çıktığı tüketim kültürüne katkıda bulundu. Yine de, hem özel olarak siyasi bağlamlarda[339] hem de gençlik isyanının geniş kapsamlı popüler bir simgesi olarak aşkın bir figür olmaya devam etmektedir.[322]
Uluslararası ödüller
[değiştir | kaynağı değiştir]Guevara, yaşamı boyunca çeşitli ödüller kazandı.
- 1960: Beyaz Aslan Nişanı'nın Büyük Şövalye Hacı[340]
- 1961: Güney Haç Nişanı'nın Büyük Şövalye Hacı[341]
Arşiv medyası
[değiştir | kaynağı değiştir]Video görüntüleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Guevara, 11 Aralık 1964'te Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda konuşma yapıyor, BM tarafından paylaşılan kamu malı görüntü (6.21), video klibi
- Guevara'nın 13 Aralık 1964'teki Face the Nation röportajı, CBS tarafından paylaştıldı (29:11), video klibi
- Guevara'nın 1964'teki Dublin, İrlanda ziyaretindeki bir röportajı (2:53), RTÉ Libraries and Archives'dan, video klibi
- Guevara'nın 1964'teParis'teki Fransa konuştuğu röportajı (4:47), (4:47), İngilizce altyazılı, muhabir Jean Dumur, video klibi 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Guevara bir şiir okuyor, (0:58), İngilizce altyazılı, El Che: Investigating a Legend – Kultur Video 2001'den, video klibi
- Guevara, Fidel Castro'ya destek gösteriyor (0:22), İngilizce altyazılı, El Che: Investigating a Legend – Kultur Video 2001'den, video klibi
- Guevara işçilik hakkında konuşuyor (0:28), İngilizce altyazılı, El Che: Investigating a Legend – Kultur Video 2001'den, video klibi
- Guevara, Domuzlar Körfezi hakkında konuşuyor (0:17), İngilizce altyazılı, El Che: Investigating a Legend – Kultur Video 2001'den, video klibi
- Guevara, emperyalizm hakkında konuşuyor (1:20), İngilizce altyazılı, El Che: Investigating a Legend – Kultur Video 2001'den, video klibi
- Guevara'nın 1963'teki Cezayir ziyareti ve Fransızca konuşması, Cezayir Sinema Arşivi'nden, video klibi
Ses kayıtları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Guevara'nın ABC'deki Issues and Answers röportajı (22:27), İngilizce çevirili, seslendiren Lisa Howard, 24 Mart 1964, ses klibi
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Partido Unido de la Revolución Socialista de Cuba, aka PURSC.
- ^ "How to pronounce Che Guevara". 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b Doğum sertifikasındaki doğum tarihi 14 Haziran 1928 olsa da başka bir kaynak, (Julia Constenla, Jon Lee Anderson tarafından alıntılandı), aslında aynı yıl 14 Mayıs'ta doğduğunu iddia etmektedir. Constenla, Che'nin annesi Celia de la Serna'nın kendisine Ernesto Guevara Lynch ile evlendiklerinde zaten hamile olduğunu söylediğini ve skandaldan kaçınmak için oğullarının doğum belgesindeki tarihin gerçek tarihten bir ay sonra doğmuş gibi gösterildiğini belirtmektedir. (Anderson 1997, ss. 3, 769.)
- ^ Casey 2009, s. 128.
- ^ a b c On Revolutionary Medicine 7 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Che Guevara'nın 19 Ağustos 1960 tarihinde Küba Milislerine yaptığı konuşma. "Önce öğrenci, sonra da doktor olarak seyahat ettiğim koşullar nedeniyle yoksulluk, açlık ve hastalıkla; parasızlık nedeniyle bir çocuğu tedavi edememekle; sürekli açlık ve cezanın yarattığı sersemlikle, Amerikan anavatanımızın ezilen sınıflarında sıkça görüldüğü gibi, bir babanın oğlunun kaybını önemsiz bir kaza olarak kabul edebileceği noktaya kadar yakın temas kurdum. Ve o zaman benim için ünlü olmak ya da tıp bilimine önemli bir katkıda bulunmak kadar önemli şeyler olduğunu fark etmeye başladım: Bu insanlara yardım etmek istiyordum."
- ^ Anderson 1997, ss. 90–91.
- ^ Beaubien, NPR Audio Report, 2009, 00:09–00:13.
- ^ a b c d "Castro's Brain", 1960.
- ^ a b c d e Taibo 1999, s. 267.
- ^ a b c Kellner 1989, ss. 69–70.
- ^ Anderson 1997, ss. 526–530.
- ^ "On Development" 18 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Che Guevara tarafından 25 Mart 1964 tarihinde İsviçre'nin Cenevre kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı'nın genel kurulunda yapılan konuşma. "Gelişmiş ülkelerden sermaye girişi, ekonomik bağımlılığın tesis edilmesinin ön koşuludur. Bu giriş çeşitli biçimler alır: ağır koşullarla verilen krediler; belirli bir ülkeyi yatırımcıların gücü altına sokan yatırımlar; bağımlı ülkenin gelişmiş ülkeye neredeyse tamamen teknolojik olarak tabi kılınması; bir ülkenin dış ticaretinin büyük uluslararası tekeller tarafından kontrol edilmesi; ve aşırı durumlarda, diğer sömürü biçimlerini desteklemek için ekonomik bir silah olarak güç kullanılması."
- ^ "At the Afro-Asian Conference in Algeria - A speech by Che Guevara to the Second Economic Seminar of Afro-Asian Solidarity in Algiers, Algeria". 24 Şubat 1965. 5 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024 – Marxists Internet Archive vasıtasıyla.
Emperyalizme karşı, sömürgeci ya da yeni sömürgeci zincirlerden kurtulmak için siyasi silahlar, silahlar ya da ikisinin birleşimiyle yürütülen mücadele, geri kalmışlık ve yoksulluğa karşı mücadeleden ayrı değildir. Her ikisi de yeni bir adalet ve bolluk toplumunun yaratılmasına giden aynı yolun aşamalarıdır. ... Tekelci sermaye dünyayı ele geçirdiğinden beri, tüm kârı en güçlü ülkeler grubu arasında paylaştırarak insanlığın büyük bölümünü yoksulluk içinde tutmuştur. Bu ülkelerdeki yaşam standardı, bizim ülkelerimizdeki aşırı yoksulluğa dayanmaktadır. Bu nedenle, az gelişmiş ulusların yaşam standartlarını yükseltmek için emperyalizme karşı mücadele etmeliyiz. ... Proletarya enternasyonalizminin uygulanması, daha iyi bir gelecek için mücadele eden halklar için sadece bir görev değil, aynı zamanda kaçınılmaz bir zorunluluktur.
- ^ Guevara, Angola'daki MPLA ve Kongo-Brazzaville'deki MNR gibi sürgündeki Afrika kurtuluş hareketleriyle koordinasyon kurarken, Afrika'nın "dünyada var olan her türlü sömürüye karşı en önemli mücadele alanlarından birini" temsil ettiğini belirtiyordu. Guevara daha sonra Cezayir'de Ahmed Ben Bella, Gine'de Sékou Touré, Gana'da Kwame Nkrumah, Tanzanya'da Julius Nyerere ve Mısır'da Cemal Abdül Nasır gibi Afrikalı liderlerle bir ittifak kurarak Latin Amerika'daki kıta devrimine küresel bir boyut kazandırmayı planladı. Bakınız: Anderson 1997, ss. 576, 584.
- ^ Ryan 1998, syf. 4.
- ^ Footnote for Socialism and man in Cuba 10 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1965): "Che, insanoğlunun tam özgürleşmesine, çalışmanın tam bir tatminle yerine getirilen ve görevlerin yerine getirilmesinde bilinçli eylemin gerçekleştirilmesine katkıda bulunan bir değer sistemi tarafından sürdürülen toplumsal bir görev hâline geldiğinde ulaşılacağını savunmuştur. Bu da ancak kolektif eylemin artırıldığı çeşitli aşamalardan geçilerek edinilen sistematik eğitimle sağlanabilir. Che bunun zor ve zaman alıcı olduğunun farkındaydı. Ancak bu süreci hızlandırma arzusuyla, insanları harekete geçirecek, kolektif ve bireysel çıkarlarını bir araya getirecek yöntemler geliştirdi. Bu araçların en önemlileri arasında, sosyalizme doğru gelişmenin bir yolu olarak bilinci derinleştirirken, manevi ve maddi teşvikler vardı. Che'nin konuşmalarına bakınız: Homage to Emulation Prize Winners (1962) ve A New Attitude to Work (1964)."
- ^ Dorfman 1999.
- ^ Maryland Institute of Art, 26 Mayıs 2001 BBC News'da bahsedildi.
- ^ İspanyolcada bir kişi babasının soyadının yanı sıra annesinin soyadını da taşıyabilir. Bazı insanlar her ikisini de taşırken, diğerleri sadece babalarının soyadını taşır. Guevara'nın durumunda, İrlanda kökenli birçok kişi İrlandalı ilişkilerini vurgulamak için "Lynch" ekleyecektir. Diğerleri ise Guevara'nın annesine saygı göstermek için "de la Serna" ekleyecektir.
- ^ Guevara Lynch 2007, s. i:"Che Guevara'nın babası Ernesto Guevara Lynch, 1900'da İrlanda ve Bask kökene sahip olarak Arjantin'de doğdu."
- ^ "The Origins of Guevara's Name". 28 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2016.
- ^ Che'nin soyadı Guevara, Álava eyaletinden bir yerleşim yeri adı olan Baskça Gebara'nın Kastilya diline uyarlanmış biçiminden gelirken, büyükannesi Ana Lynch, 1740'larda İrlanda'nın Galway Kontluğu şehrinden göç eden Patrick Lynch'in soyundan geliyordu.
- ^ Santa Clara Üniversitesi Kütüphanesi'nden Online Archive of California: Pinedo Family Papers 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2015
- ^ The Mercury News Fundraiser for Friends of Peralta Hacienda Historical Park 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Angela Woodall tarafından, Oakland Tribune, 23 Kasım 2010
- ^ Lavretsky 1976.
- ^ O'Hara, Maureen; Nicoletti, John (2005). 'Tis Herself: An Autobiography. Simon and Schuster. s. 209.
- ^ Kellner 1989, s. 23.
- ^ Argentina: Che's Red Mother Time Magazine, 14 Temmuz 1961.
- ^ Anderson 1997, ss. 22–23.
- ^ Guevara Lynch, Ernesto (14 Eylül 2011). Young Che: Memories of Che Guevara by His Father. Vintage Books.
- ^ Sandison 1996, syf. 8.
- ^ Kellner 1989, s. 24.
- ^ Gallagher, Brendan (5 Ekim 2007). "Argentine Rugby Inspired by Che Guevara". The Daily Telegraph. 18 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Iglesias, Waldemar (18 Aralık 2020). "Cuando el Che Guevara jugaba al rugby, su deporte favorito". Clarín. 28 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2024.
- ^ "El diario del Che en el rugby". El Gráfico. Atlántida. 26 Temmuz 2019. 28 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2024.
- ^ "Ernesto Guevara y el deporte". EF Deportes. March 1998. 28 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2024.
- ^ Cain, Nick & Growden, Greg. "Chapter 21: Ten Peculiar Facts about Rugby" in Rugby Union for Dummies (2. basım), John Wiley and Sons; 978-0470035375, syf. 293.
- ^ Anderson 1997, s. 28.
- ^ a b Hart 2004, s. 98.
- ^ Haney 2005, s. 164.
- ^ a b c d Anderson 1997, ss. 37–38.
- ^ Sandison 1996, syf. 10.
- ^ Kellner 1989, s. 26.
- ^ Ratner 1997, syf. 25.
- ^ Anderson 1997, s. 89.
- ^ Anderson 1997, s. 64.
- ^ Anderson 1997, ss. 59–64.
- ^ Harris, Richard Legé (2011). Che Guevara: A Biography. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO, Greenwood. s. xxiv, 21. ISBN 978-0-313-35917-0.
- ^ Anderson 1997, s. 83.
- ^ Anderson 1997, ss. 75–76.
- ^ a b Kellner 1989, s. 27.
- ^ The New York Times Çok Satanlar listesi: #38 Paperback Nonfiction on 2005-02-20 24 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., #9 Nonfiction on 2004-10-07 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve diğerlerinde.
- ^ A Very Modern Icon 23 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., George Galloway tarafından, New Statesman, 12 Haziran 2006
- ^ Che Guevara spent time in Miami 4 Şubat 2013 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi, Alfonso Chardy tarafından, The Miami Herald 8 Temmuz 2008
- ^ Anderson 1997, s. 98.
- ^ Guevara'nın tıp diplomasının verildiğini gösteren üniversite transkriptinin bir kopyası Carlos "Calica" Ferrer tarafından yazılan Becoming Che: Guevara's Second and Final Trip through Latin America kitabının 75. sayfasında bulunabilir, Marea Editorial, 2006, 9871307071. Ferrer, Che'nin uzun zamandır çocukluk arkadaşıydı ve Guevara 1953'te 12 sınavının sonuncusunu geçtiğinde, Guevara'ya asla bitiremeyeceğini söyleyen Ferrer'e, sonunda eğitimini tamamladığını gösteren bir kopya verdi.
- ^ Anderson 1997, s. 126.
- ^ Taibo 1999, s. 31.
- ^ a b Kellner 1989, s. 31.
- ^ Guevara Lynch 2000, s. 26.
- ^ Ignacio 2007, syf. 172.
- ^ Anderson, Jon (2010). Che Guevara: A Revolutionary Life. New York: Grove/Atlantic, Inc. s. 139. ISBN 978-0-8021-9725-2. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2015.
- ^ "Anderson (2010)", p 126
- ^ "Poetry of Che is presented with great success in Guatemala" (İngilizce). Cuba Headlines. 26 Kasım 2007. 30 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Immerman 1982, ss. 155–160.
- ^ Immerman 1982, ss. 161-163.
- ^ Gleijeses 1991, ss. 345–349.
- ^ Gleijeses 1991, ss. 354–357.
- ^ Immerman 1982, ss. 198–201.
- ^ Cullather 2006, s. 113.
- ^ Gleijeses 1991, s. 382.
- ^ a b Kellner 1989, s. 32.
- ^ Taibo 1999, s. 39.
- ^ Che Guevara 1960–67 by Frank E. Smitha 9 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Sinclair, Andrew (1970). Che Guevara
. New York: Viking Press. s. 12. ISBN 978-0-670-21391-7. - ^ Manzanos, Rosario (8 Ekim 2012). "Documental sobre el Che Guevara, doctor en México". Proceso (İspanyolca). 16 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2016.
- ^ "BIOGRAFIA DE ERNESTO CHE GUEVARA Fundación Che Guevara, FUNCHE" (PDF) (İspanyolca). educarchile.cl. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2016.
- ^ "FIDEL Y HANK: PASAJES DE LA REVOLUCIÓN" (İspanyolca). lagacetametropolitana.com. 4 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2016.
- ^ Kellner 1989, s. 33.
- ^ a b Gjelten, Tom (12 Ekim 2008). "Rebel Wife, A Review of My Life With Che: The Making of a Revolutionary by Hilda Gadea". The Washington Post. 4 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Taibo 1999, s. 55.
- ^ Reid-Henry, Simon (9 Ocak 2009). "Fidel and Che: A Revolutionary Friendship". The Guardian. 15 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Sandison 1996, syf. 28.
- ^ Kellner 1989, s. 37.
- ^ Anderson 1997, s. 194.
- ^ Snow, Anita. "'My Life With Che' by Hilda Gadea 5 Aralık 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi". Associated Press, WJXX-TV'de. 16 Ağustos 2008; erişim tarihi 23 Şubat 2009.
- ^ Anderson 1997, s. 213.
- ^ Anderson 1997, s. 211.
- ^ Sandison 1996, syf. 32.
- ^ DePalma 2006, syf. 110–11.
- ^ a b c "Latin lessons: What can we Learn from the World's most Ambitious Literacy Campaign?". The Independent. 7 Kasım 2010. 18 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b Kellner 1989, s. 45.
- ^ Anderson 1997, ss. 269–270.
- ^ Castañeda 1998, syf. 105, 119.
- ^ Anderson 1997, ss. 237–238, 269–270, 277–278
- ^ a b Luther 2001, syf. 97–99.
- ^ Anderson 1997, s. 237
- ^ Sandison 1996, syf. 35.
- ^ Cuba Remembers Che Guevara 40 Years after his Fall 13 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Rosa Tania Valdes, Reuters, 8 Ekim 2007
- ^ Ignacio 2007, syf. 177.
- ^ Ignacio 2007, syf. 193.
- ^ Poster Boy of The Revolution 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Saul Landau tarafından, The Washington Post, 19 Ekim 1997, syf. X01.
- ^ Moore, Don. "Revolution! Clandestine Radio and the Rise of Fidel Castro". Patepluma Radio. 18 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Kellner 1989, s. 4.
- ^ Bockman 1984.
- ^ Kellner 1989, s. 40.
- ^ a b Kellner 1989, s. 47.
- ^ Castro 1972, syf. 439–442.
- ^ Dorschner 1980, syf. 41–47, 81–87.
- ^ Sandison 1996, syf. 39.
- ^ Kellner 1989, s. 48.
- ^ Kellner 1989, s. 13.
- ^ Kellner 1989, s. 51.
- ^ Castañeda, syf. 145–146.
- ^ a b Castañeda, syf. 146.
- ^ Anderson 1997, s. 397.
- ^ Anderson 1997, ss. 400–401.
- ^ Anderson 1997, s. 424.
- ^ Skidmore 2008, syf. 273.
- ^ Gómez Treto 1991, syf. 115. "Bağımsızlık Savaşı Ceza Kanunu (28 Temmuz 1896), Sierra Maestra'da 21 Şubat 1958'de onaylanan ve ordunun resmî bülteninde yayınlanan Asi Ordusu Ceza Yönetmeliği'nin 1. Kuralı ile pekiştirilmiştir (Ley penal de Cuba en armas, 1959)" (Gómez Treto 1991, syf. 123).
- ^ Gómez Treto 1991, syf. 115–116.
- ^ Anderson 1997, ss. 372, 425.
- ^ Anderson 1997, s. 376.
- ^ Kellner 1989, s. 52.
- ^ Niess 2007, syf. 60.
- ^ Gómez Treto 1991, syf. 116.
- ^ Anderson 1997, s. 388.
- ^ Rally For Castro: One Million Roar "Si" To Cuba Executions 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Universal-International News video klibi, Ed Herlihy tarafından seslendirildi, 22 Ocak 1959
- ^ Wickham-Crowley, Timothy P. (1990). Exploring Revolution: Essays on Latin American Insurgency and Revolutionary Theory. Armonk and London: M.E. Sharpe. s. 63. ISBN 978-0873327053.
- ^ Conflict, Order, and Peace in the Americas, Lyndon B. Johnson School of Public Affairs tarafından, 1978, syf. 121. "ABD destekli Batista rejimi 20.000 Kübalıyı öldürdü"
- ^ The World Guide 1997/98: A View from the South, by University of Texas, 1997, 1869847431, syf. 209. "Batista bir darbe daha düzenleyerek, 20.000 Kübalının öldürülmesinden sorumlu bir diktatörlük rejimi kurdu."
- ^ Fidel: The Untold Story. (2001). Estela Bravo tarafından yönetildi. First Run Features. (91 min). Viewable clip 18 Ekim 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. "Batista'nın diktatörlüğü sırasında yaklaşık 20.000 kişi hükûmet güçleri tarafından öldürüldü."
- ^ Niess 2007, syf. 61.
- ^ a b c Castañeda 1998, syf. 143–144.
- ^ The Legacy of Che Guevara 9 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Yazar Jon Lee Anderson'ın bulunduğu çevrimiçi bir PBS forumu, 20 Kasım 1997
- ^ Farklı kaynaklar Guevara'ya atfedilebilecek farklı sayıda infazdan bahsetmektedir; bu tutarsızlığın bir kısmı hangi ölümlerin doğrudan Guevara'ya, hangilerinin ise bir bütün olarak rejime atfedileceği sorusundan kaynaklanmaktadır. Anderson 1997, La Cabaña hapishanesindeki sayının 55 olduğunu belirtmektedir (syf. 387), ancak "toplam olarak Küba'nın dört bir yanında birkaç yüz kişi infaz edildi" cümlesini de bulundurmaktadır. (Castañeda 1998) tarihçilerin öldürülenlerin toplam sayısı konusunda farklılık gösterdiğini, farklı çalışmalarda bu sayının ülke çapında 200 ila 700 arasında değiştiğini (syf. 143), ancak "belli bir tarihten sonra infazların çoğunun Che'nin yetki alanı dışında gerçekleştiğini" (syf. 143) belirtmektedir. Bu rakamlar, Guevara'nın üç yıl içinde (1957-1959) Küba genelinde 144 infaz emri verdiğini ve özellikle La Cabaña'da 105 "kurban" olduğunu belirten muhalif tabanlı Free Society Project / Cuba Archive tarafından da desteklenmektedir. Ayrıca, La Cabaña'da infaz edilen 55 ve 105 arasındaki tahminlerdeki tutarsızlığın büyük bir kısmı, Guevara'nın temyiz başvurusunu reddettiği ve ölüm emrini imzaladığı, ancak cezanın 4 Haziran'dan 8 Eylül'e kadar yurt dışına seyahat ederken veya 12 Haziran 1959'da kalenin komutasını bıraktıktan sonra infaz edildiği durumların dâhil edilip edilmeyeceği konusunda ortaya çıkmaktadır.
- ^ Anderson 1997, s. 375.
- ^ Kellner 1989, s. 54.
- ^ Kellner 1989, s. 57.
- ^ a b Kellner 1989, s. 58.
- ^ Castañeda, syf. 159.
- ^ (Castañeda 1998, syf. 264–265).
- ^ Taibo 1999, ss. 282–285.
- ^ Anderson 1997, s. 423.
- ^ Fadillah, Ramadhian (13 Haziran 2012). "Soekarno soal cerutu Kuba, Che dan Castro" [Soekarno about Cuban cigars, Che and Castro] (Endonezce). Merdeka.com. 16 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2013.
- ^ a b Anderson 1997, s. 431.
- ^ Taibo 1999, s. 300.
- ^ "Che Guevara's Daughter Visits Bomb Memorial in Hiroshima". The Japan Times. 16 Mayıs 2008. 13 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b Anderson 1997, s. 435.
- ^ "Ernesto "Che" Guevara". 13 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b Kellner 1989, s. 55.
- ^ a b Crompton 2009, syf. 71.
- ^ a b Kellner 1989, s. 60.
- ^ Casey 2009, s. 25.
- ^ Casey 2009, ss. 25–50.
- ^ Latin America's New Look at Che 12 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Daniel Schweimler tarafından, BBC News, 9 Ekim 2007.
- ^ a b c Kellner 1989, s. 61.
- ^ Anderson 1997, s. 449.
- ^ Cuba: A Dissenting Report, Samuel Shapiro tarafından, New Republic, 12 Eylül 1960, syf. 8-26, 21.
- ^ a b Guevara, Che (8 Ekim 1960). "Notes for the Study of the Ideology of the Cuban Revolution". Verde Olivo. 9 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024 – Marxists Internet Archive vasıtasıyla.
- ^ Man and Socialism in Cuba 28 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Che Guevara tarafından
- ^ Dumur 1964, Che Guevara'nın Fransızca konuştuğu 1964 tarihli bir video.
- ^ a b c d e f Hansing 2002, syf. 41–42.
- ^ a b c d e Kellner 1989, s. 62.
- ^ Kellner 1989, s. 59.
- ^ "Che Guevara, Popular but Ineffective". PBS. 22 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Kellner 1989, s. 75.
- ^ Llorente, Renzo (2018). The Political Theory of Che Guevara. Rowman & Littlefield Publishers. s. 91-92. ISBN 9781783487189.
- ^ Alvarez de Toledo, Lucia (2013). The Story of Che Guevara. Hachette Book Group. ISBN 9781623652173.
- ^ Hynson, Rachel (2020). Laboring for the State Women, Family, and Work in Revolutionary Cuba, 1959-1971. Cambridge University Press. s. 230-236. ISBN 9781107188679. 12 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2024.
- ^ "Latin America Report". Foreign Broadcast Information Service (FBIS). 23 Mart 1984. s. 24. 15 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2010.
- ^ Kellner 1989, s. 63.
- ^ Kellner 1989, s. 74.
- ^ Taibo 1999, s. 269.
- ^ Taibo 1999, s. 306.
- ^ a b Vargas Llosa 2005.
- ^ "Yoksulların dinsiz azizi: Che Guevara". Masis Kürkçügil. Tarih Dergisi. Ekim 2017. 8 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Anderson 1997, s. 507.
- ^ Anderson 1997, s. 509.
- ^ a b "Economics Cannot be Separated from Politics" 9 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Che Guevara'nın Amerikalılar Arası Ekonomik ve Sosyal Konsey bakanlar toplantısında yaptığı konuşma, Punta del Este, Uruguay'da, 8 Ağustos 1961'de.
- ^ Kellner 1989, s. 78.
- ^ Goodwin, Richard (22 Ağustos 1961). "Memorandum for the President" (PDF). The American Century (Memorandum). The White House. 29 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ Anderson 1997, s. 492.
- ^ Anderson 1997, s. 530.
- ^ Gow, Cathrine Hester (1997). World History Series: The Cuban Missile Crisis (İngilizce). San Diego, California: LucentBooks. ss. Pages=60-82. ISBN 1-56006-289-4.
- ^ Abrams, Dennis (2013). Ernesto "Che" Guevara. New York: Infobase Learning. ISBN 978-1-4381-4613-3. 24 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Eric, Luther; Henken, Ted (2001). Che Guevara. Indianapolis, IN: Alpha. s. 165. ISBN 978-0-02-864199-7. 24 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Anderson 1997, s. 545.
- ^ Guevara & Deutschmann 1997, s. 304.
- ^ Kellner 1989, s. 73.
- ^ Kapcia, Antoni (2022). Historical Dictionary of Cuba. Lanham: Rowman & Littlefield. ss. 261-262. ISBN 978-1-4422-6455-7. 13 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Cuba's Forgotten Decade How the 1970s Shaped the Revolution. Lanham: Lexington Books. 2018. s. 10. ISBN 978-1-4985-6874-6. 6 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Underlid, Even (2021). Cuba Was Different Views of the Cuban Communist Party on the Collapse of Soviet and Eastern European Socialism. Leiden; Boston: Brill. s. 229. ISBN 978-90-04-44290-0. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Gordy, Katherine (2015). Living Ideology in Cuba Socialism in Principle and Practice. Ann Arbor: University of Michigan Press. ss. 90-92. ISBN 978-0-472-05261-5. 14 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Soviet Influence on Cuban Culture, 1961–1987 When the Soviets Came to Stay. Lanham, MD: Lexington Books. 2019. ss. 12-13. ISBN 978-1-4985-8012-0. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Artaraz, Kepa (2009). Cuba and Western Intellectuals Since 1959. New York: Palgrave Macmillan. s. 23. ISBN 978-0-230-61829-9. 31 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b Kapcia, Antoni (2014). Leadership in the Cuban Revolution The Unseen Story. Londra: Zed Books. ISBN 978-1-78032-528-6. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Peet, Richard; Hartwick, Elaine (2009). Theories of Development –-Contentions, Arguments, Alternatives (2. bas.). New York: Guilford Publications. s. 189. ISBN 978-1-60623-066-4. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b c "Colonialism is Doomed" 9 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Küba temsilcisi Che Guevara'nın Aralık 1964'te New York City'deki 19. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'ndaki konuşması.
- ^ a b Bazooka Fired at UN as Cuban Speaks 4 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Homer Bigart tarafından, The New York Times, 12 Aralık 1964, syf. 1.
- ^ CBS Video 1 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Che Guevara, Face the Nation'a röportaj veriyor, 13 Aralık 1964, (29:11)
- ^ Hart 2004, s. 271.
- ^ Anderson 1997, s. 618.
- ^ "Che Guevara: Father Of Revolution, Son Of Galway". Fantompowa.net. 31 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2010.
- ^ Gerry Adams Featured in New Che Guevara Documentary 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kenneth Haynes tarafından, Irish Central, 8 Eylül 2009
- ^ Sheppard, Barry (29 Kasım 2021). "'The Blood of Irish rebels flowed in his veins': Che Guevara and the Irish". The Irish Story. 11 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2023.
- ^ Faber, Samuel (2011). Cuba Since the Revolution of 1959 A Critical Assessment. Chicago, Ill.: Haymarket Books. s. 217. ISBN 978-1-60846-139-4. 7 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ The Oxford Handbook of Greek Drama in the Americas. Oxford: Oxford University Press. 2015. ISBN 978-0-19-163733-9. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ ¿Entiendes? Queer Readings, Hispanic Writings. Durham: Duke University Press. 1995. ISBN 978-0-8223-1615-2. 12 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Ellis, Robert (1997). The Hispanic Homograph Gay Self-representation in Contemporary Spanish Autobiography. Urbana: University of Illinois Press. s. 44. ISBN 978-0-252-06611-5. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ a b c "Socialism and Man in Cuba" 13 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Montevideo, Uruguay'da yayınlanan haftalık Marcha gazetesinin editörü Carlos Quijano'ya mektup; Che Guevara tarafından 12 Mart 1965 tarihinde "Cezayir'den Marcha'ya: Küba Devrimi Bugün" başlığıyla yayınlandı.
- ^ Guevara 1969, syf. 350.
- ^ Guevara, Che. "Che Guevara At the Afro-Asian Conference in Algeria". marxists.org. 17 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2018.
- ^ Guevara 1969, syf. 352–59.
- ^ a b Message to the Tricontinental 27 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1967) Che Guevara'nın Bolivya'daki orman kampından 1966'daki Kıtalararası Konferans'a gönderdiği mektup, Asya, Afrika ve Latin Amerika Halklarıyla Dayanışma Örgütü İdari Sekreterliği tarafından 16 Nisan 1967 tarihinde Havana'da yayınlandı.
- ^ a b Brand Che: Revolutionary as Marketer's Dream 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Michiko Kakutani tarafından, The New York Times, 20 Nisan 2009
- ^ a b c d Ernesto 'Che' Guevara: A Rebel Against Soviet Political Economy 27 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Helen Yaffe tarafından (Che Guevara: The Economics of Revolution'ın yazarı), 2006
- ^ Abrams 2010, syf. 100
- ^ Abrams 2010, syf. 103.
- ^ Glejieses, Piero (2011). Conflicting Missions Havana, Washington, and Africa, 1959-1976. Chapel Hill: University of North Carolina Press. ss. 102-104. ISBN 978-0-8078-6162-2. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2024.
- ^ Guevara 1965.
- ^ Excerpt from Che's Pasajes de la Guerra Revolucionaria (Congo) 7 Eylül 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Şubat 1965, Wilson Merkezi Dijital Arşivi'nde
- ^ Ben Bella 1997.
- ^ Anderson 1997, s. 624.
- ^ Anderson 1997, s. 629.
- ^ Gálvez 1999, syf. 62.
- ^ Gott 2004 syf. 219.
- ^ Kellner 1989, s. 86.
- ^ DR Congo's Rebel-Turned-Brain Surgeon 12 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mark Doyle tarafından, BBC World Affairs, 13 Aralık 2005.
- ^ BBC News 17 Ocak 2001.
- ^ Villafana 2017, ss. 158, 160.
- ^ "Dinleme operatörleri Darüsselam'ın savaşçılar için bir iletişim merkezi olarak hizmet verdiğini, Küba'daki Castro'dan mesajlar aldığını ve bunları çalılıkların derinliklerindeki gerillalara ilettiğini biliyorlardı." (Bamford 2002, syf. 181)
- ^ Villafana 2017, ss. 153, 161.
- ^ Ireland's Own 2000.
- ^ Villafana 2017, ss. 153–166.
- ^ Villafana 2017, s. 164.
- ^ Villafana 2017, ss. 166–167.
- ^ Kellner 1989, s. 87.
- ^ From Cuba to Congo, Dream to Disaster for Che Guevara 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Guardian tarafından, 12 Ağustos 2000
- ^ Guevara 2000, s. 1.
- ^ Castañeda 1998, syf. 316.
- ^ Willoughby, Ian (27 Haziran 2010). "Che Guevara's central Bohemian hideaway". Radio Prague International. Czech Radio. 6 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2023.
- ^ O'Donnell, Pacho. "Opiniones de Perón sobre el Che". Página/12 (İspanyolca). 3 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2015.
- ^ Guevara 2009, s. 167.
- ^ Mittleman 1981, syf. 38.
- ^ "History of Che Guevara in Timeline - Popular Timelines". populartimelines.com (İngilizce). 27 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2023.
- ^ Jacobson, Sid and Ernie Colón. Che: A Graphic Biography. Hill & Wang, 2009. 96–97.
- ^ Jacobson, Sid and Ernie Colón. Che: A Graphic Biography. Hill and Wang, 2009. 98.
- ^ a b Selvage 1985.
- ^ Anderson 1997, s. 693.
- ^ Members of Che Guevara's Guerrilla Movement in Bolivia 4 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Latin American Studies Organization tarafından
- ^ Kellner 1989, s. 97.
- ^ "Bidding for Che", Time, 15 Aralık 1967.
- ^ US Army 1967 ve Ryan 1998, syf. 82–102, inter alia. "Gulick Kalesi, Panama Kanal Bölgesi'ndeki ABD askerî personellerinin sayısı, 8. Özel Kuvvetler Ekibi Mobil Eğitim Timi'nden on altı adam olmak üzere toplam 53 danışmanı aşmadı." (Selvage 1985).
- ^ "Félix Rodríguez, Che Guevara's captor, points the finger at Fidel Castro: "They sent him to Bolivia to be killed"". Voz Media talks to the former CIA agent who captured Che Guevara. He spoke about the communist guerrilla's final moments before his execution. 15 Şubat 2023. 27 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2023.
- ^ Guevara 1972.
- ^ Castañeda 1998, syf. 107–112; 131–132.
- ^ Wright 2000, s. 86.
- ^ Rodriguez and Weisman 1989.
- ^ Barbie "Boasted of Hunting Down Che" 1 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., David Smith tarafından, The Observer, 23 Aralık 2007.
- ^ Green Beret Behind the Capture of Che Guevara 17 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Richard Gott tarafından, The Age, 8 Eylül 2010
- ^ Rothman, Lily (9 Ekim 2017). "Read TIME's Original Report on the Death of Che Guevara". Time. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
- ^ Anderson 1997, s. 733.
- ^ a b "The Man Who Buried Che 7 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Juan O. Tamayo tarafından, Miami Herald, 19 Eylül 1997.
- ^ a b c d e Ray, Michèle (Mart 1968). "In Cold Blood: The Execution of Che by the CIA". Ramparts. Edward M. Keating. ss. 21-37.
- ^ Grant 2007
- ^ Grant 2007. René Barrientos, Guevara'yı yargılamak, ülkeden kovmak ya da ABD makamlarına teslim etmek yerine yargısız infaz emrini verme gerekçelerini hiçbir zaman açıklamamıştır.
- ^ Almudevar, Lola. "Bolivia marks capture, execution of 'Che' Guevara 40 years ago 6 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", San Francisco Chronicle. 9 Ekim 2007; erişim tarihi 7 Kasım 2009.
- ^ Time magazine 1970.
- ^ "The Death of Che Guevara: Declassified". The National Security Archive. 31 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2016.
- ^ a b Anderson 1997, ss. 739
- ^ Obituary: Che Guevara, Marxist Architect of Revolution 10 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Richard Bourne tarafından, The Guardian, 11 Ekim 1967
- ^ Almudevar 2007 and Gott 2005.
- ^ Casey 2009, s. 179.
- ^ Casey 2009, s. 183.
- ^ The Death of Che Guevara 21 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bjorn Kumm tarafından, The New Republic, orijinal olarak 11 Kasım 1967'de yayınlandı.
- ^ Lacey 2007a.
- ^ Küba devriminden sonra Guevara'nın saati olmadığını gören arkadaşı Oscarito Fernández Mell ona kendi altın saatini verdi. Bir süre sonra Che ona bir kâğıt parçası uzattı; Mell'in altın bilekliğini Küba'nın altın rezervine "bağışladığını" bildiren Ulusal Banka makbuzu. Guevara hâlâ saatini takıyordu ama artık deri bir bilekliği vardı (Anderson 1997, s. 503).
- ^ Kornbluh 1997.
- ^ Garza, Laura (18 Aralık 1995). "Bolivian General Reveals Che Guevara's Burial Site". The Militant. 2 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2012.
- ^ "Bidding for Che", Time Magazine, 15 Aralık 1967.
- ^ Guevara 1967.
- ^ Ryan 1998, syf. 45.
- ^ Ryan 1998, syf. 104.
- ^ Ryan 1998, syf. 148.
- ^ Ramírez 1997
- ^ a b Nadle, Marlene (24 Ağustos 1968). "Régis Debray Speaks from Prison". Ramparts: 42.
- ^ Anderson 1997, s. 740.
- ^ Anderson 1997, s. 741.
- ^ a b Kellner 1989, s. 101.
- ^ Durschmied 2002, syf. 307–09.
- ^ Durschmied 2002, syf. 305.
- ^ Durschmied 2002, syf. 305–06.
- ^ Durschmied 2002, syf. 306.
- ^ Trento, Angelo. Castro and Cuba : From the revolution to the present. syf. 64. Arris books. 2005.
- ^ Ernesto "Che" Guevara (World Leaders Past & Present), Douglas Kellner tarafından, 1989, Chelsea House Publishers, 1555468357, syf. 101
- ^ Che: A Myth Embalmed in a Matrix of Ignorance, Time tarafından, 12 Ekim 1970
- ^ Viva the Chevolution! 31 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Trisha Ziff tarafından, The Huffington Post, 21 Nisan 2008
- ^ Comrade Che Keeps an Eye on British Workers 26 Temmuz 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Owen Booth tarafından, BBC News, 24 Ekim 2002
- ^ Hugh Thomas. Cuba: The Pursuit of Freedom. syf. 1,007.
- ^ Bustamante, Michael (2021). Cuban Memory Wars Retrospective Politics in Revolution and Exile. University of North Carolina Press. s. 119. ISBN 9781469662046. 13 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2024.
- ^ Hamilton, Carrie (2012). Sexual Revolutions in Cuba Passion, Politics, and Memory. UNC Press Books. s. 40. ISBN 9780807882511.
- ^ Goldman, Dara (2008). Out of Bounds Islands and the Demarcation of Identity in the Hispanic Caribbean. Bucknell University Press. s. 63. ISBN 9780838756775.
- ^ Martinez-Fernandez, Luis (2014). Revolutionary Cuba A History. University Press of Florida. ss. 172-178. ISBN 9780813048765. 12 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2024.
