French
DeutschEskimo - Aleut halkları - Vikipedi
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Grönland, Rusya, ABD, Kanada, Rusya | |
| Diller | |
| Din | |
.jpg)
Eskimo-Aleut halkları, anadilleri Eskimo - Aleut dilleri ailesine giren Sibirya kökenli avcı ve toplayıcı şamanist halklar. Sibirya kökenli olmalarına rağmen, günümüzde Sibirya'da az sayıda bulunurlar; daha çok Kuzey Amerika'nın arktik bölgesi ile Grönland'da yoğunlaşmışlardır ve Arktika'nın birincil ana halkı konumundadırlar. Dil temelli sınıflandırmaya göre, Aleutlar ile Eskimolar olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Dilce yapılan bu sınıflandırma kültürce yapılan sınıflandırmayla da örtüşür. Yalnız, dilleri Eskimo dillerinin Yupik koluna giren ve İngilizcede Alutiiq adıyla da anılan Supikler, kültürce Eskimolara değil Unangan da denilen Aleutlara yakındır[1] ve geçmişte Ruslarca her iki halk da Çukçilerin verdiği "Aleut" ortak adıyla anılırlar. Eskimo - Aleut dilli halkların nüfusu 102.000[2] kişidir. Büyük çoğunluğunu Eskimolar oluştururken, Aleutlar 2300[3] kişilik nüfuslarıyla çok azınlıkta kalırlar.
Dil verileri ve arkeolojik kalıntılar, Eskimo - Aleut halklarının Bering Boğazı'nın buzlarla kaplanıp kara köprüsü (Bering Köprüsü) olduğu zamanlarda günümüzden 10.000 yıl önce iki ayrı etnik grup olarak Alaska'dan Kamçatka'ya kadar olan bölgede bulunduklarını göstermektedir. Eskimo ve Aleutların denizde avlanma tekniklerinin geliştirilmesinden önce bölündüklerini gösteren dil verileri arasında ok ve yay için ortak kelimelerin bulunması, bunun yanında deniz avcılığı terimlerinin Eskimo ve Aleutlarda farklı olması gösterilebilir. Eskimo ve Aleutlar deniz avcılığını birbirlerinden bağımsız olarak geliştirmişlerdir.[4]
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Diline göre
[değiştir | kaynağı değiştir]Sirenik Yupiklerinin günümüzde konuşanı kalmayan dilleri diğer Yupik dillerinden belirgin biçimde farklıdır ve bu farklılığa dayanarak Menovşçikov (Меновщиков)[5] gibi kimi uzmanlar Sirenik Yupikçesini Yupik dilleri dışında tutarak Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillerinin üçüncü ana kolu olarak sınıflandırır.
Kültürüne göre
[değiştir | kaynağı değiştir]Alaska yerlileri beş ana kültür grubuna ayrılır ve bunların ilk üçü Eskimo-Aleut halklarıdır:[1]
- 1. Aleutlar (Unangan) ve Supikler (Alutiiq)
- 2. Alaska Yupikleri
- 3. Sibirya Yupikleri ve İnyupikler
Kanada'da Yupik kolundan Eskimo bulunmaz, hepsi İnuit kolundandır ve Batı Kanada İnuitçesi (İnuvialuktun) ile Doğu Kanada İnuitçesi (İnuktitut) olmak üzere iki dile ayrılırlar. Batı Kanada İnuitleri kültürel açıdan Mackenzie Deltası İnuitleri, Banks Adası İnuitleri, Bakır İnuitleri ve Netsilik İnuitleri olmak üzere dört kültür grubuna ayrılır. Bakır İnuitleri ve Netsilik İnuitleri Merkezî İnuitler adı altında bir üst grupta toplanırlar. Dilleri Batı Kanada İnuitçesine giren Utkuhiksalik İnuitleri ile dilleri Doğu Kanada İnuitçesine giren Kivalliq ve Aivilik İnuitleri birlikte Rengeyiği İnuitleri (İng. Caribou Inuit) kültür grubunu oluşturur. Doğu Kanada İnuitleri ise, Sallirmiut, Iglulik, Baffinland ve Labrador-Quebec olmak üzere dört kültür grubuna ayrılır.
Dilleri üzerine herhangi bir kayıt yapılmadan 1903 yılında Batılı balina avcılarınca getirilen salgın hastalıklardan yok olan Sallirmiut İnuitlerinin günümüzdeki bütün İnuitlerin atası olan Thule kültüründen önceki Dorset kültürüne ait olduğu düşünülüyor.
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]Alaska Yerli Dil Merkezine göre Eskimo-Aleut halklarının nüfusu ve anadillerini konuşabilen kişi sayısı:[6]
| Halk | Etnik nüfus | Anadilini konuşabilen kişi sayısı |
| Aleutlar (Alaska) | 2.300 | 150 |
| Aleutlar (Rusya) | 200 | 5 |
| Supikler (Alaska) | 3.500 | 200 |
| Alaska Yupikleri (Alaska) | 25.000 | 10.400 |
| Sibirya Yupikleri (Alaska) | 1.400 | 1.000 |
| Sibirya Yupikleri (Rusya) | 900 | 300 |
| İnyupikler (Alaska) | 15.700 | 2.144 |
| İnuitler (Kanada) | 30.500 | 24.500 |
| Grönland İnuitleri | 47.000 | 47.000 |
Eskimo - Aleut dillerinde insan
[değiştir | kaynağı değiştir]Eskimo - Aleut dillerindeki "insan" anlamına gelen ve kendilerini adlandırıken de temel aldıkları sözlerin benzerliği:
| dil | tekil | ikil | çoğul |
| Aleutça (Unangan) | anĝaĝinax̂ | anĝaĝinax | anĝaĝinan |
| Sirenik Yupikçesi | йух | (bulunmaz) | йугый |
| Sibirya Yupikçesi | yuk | ? | yuit |
| Naukan Yupikçesi | yuk | ? | ? |
| Alaska Yupikçesi | yuk | yuuk | yuut (< yuuget) |
| Nunivak Çupikçesi | cuk | cuuk | cuuget |
| Supikçe (Alutiiq) | suk | suuk | suuget |
| İnyupikçe | iñuk | iñuuk | iñuit/iñuich |
| Batı Kanada İnuitçesi | inuk | ? | ? |
| Doğu Kanada İnuitçesi | inuk | inuuk | inuit |
| Grönland İnuitçesi | inuk | (bulunmaz) | inuit |
Dip notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Alaska Native Heritage Center". 14 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2011.
- ^ Georgy Menovshchikov (1990), Contemporary Studies of the Eskimo-Aleut Languages and Dialects: A Progress Report 21 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic Languages, An Awakening, UNESCO
- ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
- ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2012.
- ^ Г. А. Меновщиков (1997), Сиреникских эскимосов язык 15 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Языки мира. Палеоазиатские языки. - М., 1997. - С. 81-84 (= Генетически С.э.я. относится к эскимосско-алеутской семье; по всей вероятности, он представляет собой последний сохранившийся осколок третьей ветви эскимосских языков, наряду с юпикской и инуитской. Он характеризуется значительным сходством синтаксиса и отчасти морфологической структуры с языками юпикской группы; вместе с тем, лексика и в какой-то степени фонетика включает значительное число отличающихся элементов. ))
- ^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.