II. Hüsrev - Vikipedi

II. Hüsrev
Orta Farsça: 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩
İran ve İran olmayanların Krallarının Kralı[a]
611'de basılmış II. Hüsrev'in altın dinarı
Sasani İmparatorluğu'nun şehinşahı
Hüküm süresi590
Önce gelenIV. Hürmüz
Sonra gelenBehrâm-ı Çûbîn
Hüküm süresi591 - 25 Şubat 628
Önce gelenBehrâm-ı Çûbîn
Sonra gelenII. Kubâd
Doğumy. 570
Ölüm28 Şubat 628
Tizpon
Eş(ler)i
Çocuk(lar)ıAşağı bakınız
HanedanSasani Hanedanı
BabasıIV. Hürmüz
Annesiİsimsiz soylu bir kadın
DiniZerdüştçülük

II. Hüsrev (klasik kaynaklarda Chosroes II; Orta Farsça: 𐭧𐭥𐭮𐭫𐭥𐭣𐭩; Modern Farsça: Husrō), ayrıca Hüsrev Pervîz (Farsça: خسرو پرویز, "Muzaffer Hüsrev"), bir yıl kesinti hariç 590'dan 628'e kadar hüküm süren İran'ın son büyük Sasani kralı (şah) olarak kabul edilir.[1]

II. Hüsrev, IV. Hürmüz'ün (h. 579-590) oğlu ve I. Hüsrev'in (h. 531-579) torunudur. İdamından beş yıl sonra başlayan Müslümanların İran'ı fethinden önce uzun bir saltanat süren İran'ın son kralıdır. Tahtını kaybetti, ardından Bizans imparatoru Mauricius'in yardımıyla geri aldı ve on yıl sonra Orta Doğu'nun zengin Roma eyaletlerini fethederek Ahameniş İmparatorluğu'nun başarılarını taklit etmeye devam etti; saltanatının büyük bir kısmı Bizans İmparatorluğu ile savaşlarda ve Behrâm-ı Çûbîn ve Vistahm gibi gaspçılara karşı mücadele ile geçti.

Bizanslılar Mauricius'u öldürdükten sonra II. Hüsrev Bizanslılara karşı 602'de savaş başlattı. II. Hüsrev'in kuvvetlerinin Bizans İmparatorluğu'nun topraklarının çoğunu ele geçirmesi ona "Muzaffer" sıfatını kazandırdı. 626'da Bizans'ın başkenti Konstantinopolis'in kuşatması başarısız oldu ve artık Türkler ile müttefik olan Herakleios, İran'ın kalbinin derinliklerinde riskli ama başarılı bir karşı saldırı başlattı. İmparatorluğun feodal aileleri tarafından desteklenen II. Hüsrev'in hapsedilen oğlu Şeroe (II. Kubâd), II. Hüsrev'i hapse atıp öldürdü. Bu, imparatorlukta bir iç savaş ile fetret devrine ve Bizanslılara karşı savaşta tüm Sasani kazanımlarının tersine çevrilmesine yol açtı.

Nizâmî-i Gencevî'nin (1141-1209) ünlü bir trajik aşk romanı Hüsrev ve Şirin ve Firdevsî'nin Şehnâme'si gibi Fars edebiyatı eserlerinde Hüsrev'in yaşamının son derece ayrıntılı bir kurgusal versiyonu bir kral kadar aşık olarak onu kültürün en büyük kahramanlarından biri yaptı. Hüsrev ve Şirin, aksilikler ve zorluklarla dolu uzun bir flört döneminden sonra kraliçesi olan Arami/Roma prensesi Şirin'e olan aşkının hikâyesini anlatır.

İsmi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Hüsrev

"Khosrow", adının bilginler tarafından kullanılan Yeni Farsça versiyonudur; asıl adı Orta Farsça, Husraw'dır ve kendisi Avestaca Haosrauuah ("iyi bir üne sahip olan") isminden türetilmiştir.[2][3] Adı, Yunanca Chosroes, Arapça Kisra olarak çevrilmiştir.[3] Adı "Perviz" sıfatıyla birlikte Gürcüce K‛asre Ambarvez (800 yılı civarında yazan Pseudo-Juansher) ve Ermenice Aprouēž Xosrov olarak kaydedilmiştir.[4][5]

Arka Plan

[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Hüsrev y. 570 yılında doğdu; IV. Hürmüz ile İran'ın Yedi Büyük Evinden biri olan İspahbudhan Hanedanından isimsiz bir soylu kadının oğludur.[1] Annesinin kardeşleri Vinduyih ve Vistahm, II. Hüsrev'in erken yaşamında derin bir etkiye sahip olacaktı.[1] Hüsrev'in baba tarafından dedesi, ünlü Sasani şahı I. Hüsrev Anuşirvan'dı (h. 531-579), babaannesi ise Hazar kağanının kızıydı.[6] Hüsrev'den ilk kez 580'lerde, Kafkas Albanyası'nın başkenti Partaw'dayken bahsedilir. Orada kaldığı süre boyunca krallığın valisi olarak görev yaptı ve İberya Krallığı'na son vermeyi ve onu bir Sasani eyaleti haline getirmeyi başardı.[1] Ayrıca II. Hüsrev, tahta çıkmadan bir süre önce Mezopotamya'da Arbela valisi olarak da görev yaptı.[7]

Behrâm-ı Çûbîn'in isyanı

[değiştir | kaynağı değiştir]

IV. Hürmüz'ün tahttan indirilmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
IV. Hürmüz'ün Drahmi'si

590'da IV. Hürmüz, önde gelen generali Behrâm-ı Çûbîn'i gözden düşürdü ve görevden aldı. Hürmüz'ün eylemlerinden çileden çıkan Behrâm, isyan ederek karşılık verdi ve asil statüsü ve büyük askeri bilgisi nedeniyle askerleri ve diğer birçok kişi isyanına katıldı. Daha sonra Horasan'a yeni bir vali atadı ve ardından Tizpon'a gitti.[8] Sasani Hanedanı'nın meşruiyeti, krallık halesi Khvarenah'ın Part İmparatorluğu'nu fethinden sonra ilk Sasani şahı olan I. Erdeşîr (h. 224-242) ve ailesine verildiği inancıyla tesis edilmişti.[9] Ancak bu şimdi, Behrâm-ı Çûbîn tarafından tartışılmaya açılmış böylece Sasani tarihinde ilk kez bir Part hanedanının isyan ederek Sasani ailesinin meşruiyetine meydan okunmasıydı.[10][9]

Bu arada, Hürmüz, Süryani yazar Joshua Styliti'ye göre "Hürmüz'den eşit derecede nefret eden" kayınbiraderleri Vistahm ve Vinduyih ile uzlaşmaya çalıştı.[1][11] İki kardeş görünüşte kansız bir saray darbesi ile Hürmüz'ü devirdiler.[1][11] Hürmüz'ü kızgın bir iğneyle kör ettirdiler ve tahta II. Hüsrev'i oturttular.[12][1] 590 yazında bir zaman iki kardeş Hürmüz'ü en azından II. Hüsrev'in zımni onayıyla öldürttü.[1] Yine de Behrâm, bu sefer Hürmüz'ün intikamını alma bahanesiyle Tizpon'a yürüyüşüne devam etti.[13]

Hüsrev, daha sonra havuç ve sopa tavrı takındı ve Behrâm'a Sasani krallığı üzerindeki kendi haklı iddiasını vurgulayan bir mesaj yazdı: "kralların kralları, yönetimin hükümdarı, halkların efendisi, barışın prensi, insanların kurtuluşu, tanrılar arasında iyi ve ebediyen yaşayan insan, insanlar arasında en saygın tanrı, çok şanlı, galip, bir güneşle birlikte doğan ve geceye gözlerini ödünç veren, ataları aracılığıyla ünlü olan, nefret eden kral, Sasanileri meşgul eden ve İranlıları krallıklarını kurtaran hayırsever Hüsrev'den İranlıların generali dostumuz Behrâm'a, ... Kraliyet tahtını da yasal bir şekilde devraldık ve hiçbir İran geleneğini bozmadık.... Tacı çıkarmamaya o kadar kesin karar verdik ki, eğer bu mümkün olsaydı, diğer dünyalara hükmetmeyi bile bekliyorduk. .... Refahını istiyorsan, yapılması gerekeni düşün."[14]

Çatışma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Behrâm-ı Çûbîn, Sasani sadık güçleri ile Tizpon yakınlarında çatışıyor.

Ancak Behrâm bu uyarıyı görmezden geldi - birkaç gün sonra Tizpon yakınlarındaki Nehrevan Kanalı'na ulaştı ve burada Hüsrev'in sayıca çok fazla olan adamlarıyla savaştı, ancak birkaç çatışmada Behrâm'ın adamlarını geride tutmayı başardı. Ancak Hüsrev'in adamları sonunda morallerini kaybetmeye başladılar ve sonunda Behrâm'ın güçleri tarafından yenilgiye uğratıldılar. Hüsrev, iki dayısı, eşleri ve 30 soyludan oluşan bir maiyetiyle birlikte daha sonra Bizans topraklarına kaçtı, Tizpon ise Behrâm'ın eline geçti.[1] Behrâm-ı Çûbîn, 590 yazında, ilk Sasani kralı I. Erdeşîr'in (h. 224-242) Arşaklıların tahtını gasp ettiğini ve şimdi onların yönetimini yeniden tesis ettiğini iddia ederek kendisini kralların kralı ilan etti.[8]

Behrâm-ı Çûbîn, Zerdüşt'ün binyılının sonunda, Ak Hunlar/Hunlar ve Romalılar ile kaos ve yıkıcı savaşların meydana geleceği ve ardından bir kurtarıcının ortaya çıkacağına dair Zerdüştçülük apokaliptik inancıyla davasını desteklemeye çalıştı. Gerçekten de, Sasaniler, Zerdüşt'ün dönemini Seleukos İmparatorluğu dönemiyle (MÖ 312) yanlış tanımlamışlardı, bu da Behrâm-ı Çûbîn'in yaşamını Zerdüşt'ün binyılının neredeyse sonuna getirdi, bu nedenle pek çok kişi tarafından vadedilen kurtarıcı Kay Bahram Varjavand olarak selamlandı.[8] Bahram, Arşak İmparatorluğu'nu yeniden kuracak ve yeni bir bin yıllık hanedan yönetimine başlayacaktı. Önde, sakallı ve iki hilal ile mazgal şekilli bir taç takan, yüceltilmiş bir figür olarak taklit edilirken, arka yüzünde iki görevli tarafından çevrili geleneksel ateşgede gösterilen madeni paralar basmaya başladı.[8] Ne olursa olsun, birçok soylu ve rahip hala deneyimsiz ve daha az baskın olan II. Hüsrev'in yanında yer almayı seçti.[8]

Bizans imparatoru Mauricius'un (h. 582-602) dikkatini çekmek için II. Hüsrev Suriye'ye gitti ve Sasani işgali altındaki Martyropolis kentine Bizans'a karşı direnişlerini durdurması için bir mesaj gönderdi, ancak sonuç alamadı.[15] Daha sonra Mauricius'un kabul ettiği Sasani tahtını yeniden kazanmak için yardımını istediği bir mesaj gönderdi; karşılığında Bizanslılar Amida, Carrhae, Dara ve Martyropolis kentleri üzerinde yeniden egemenlik kazanacaktı. Ayrıca, İran'ın İberya ve Ermenistan'ın işlerine müdahale etmeyi bırakması ve Lazika'nın kontrolünü fiilen Bizanslılara bırakması gerekiyordu.[1]

İran'a dönüşü

[değiştir | kaynağı değiştir]
Behrâm-ı Çûbîn ve II. Hüsrev kuvvetlerinin çatışmasını gösteren çizim.

591'de Hüsrev, Konstantina'ya taşındı ve Behrâm-ı Çûbîn'in Mezopotamya'daki topraklarını işgal etmeye hazırlanırken, Vistahm ve Vinduyih, yine Ermenistan'da bir ordu yetiştiren Bizans komutanı İoannis Mistakon'un gözetiminde Azerbaycan'da bir ordu kuruyorlardı. Bir süre sonra Hüsrev, Bizans'ın güneydeki komutanı Comentiolus ile birlikte Mezopotamya'yı işgal etti. Bu işgal sırasında Nisibis ve Martyropolis hızla onların tarafına geçti,[1] ve Behrâm-ı Çûbîn'in komutanı Zatsparham yenildi ve öldürüldü.[16] Behrâm'ın diğer komutanlarından biri olan Bryzacius, Mosil'de yakalandı, burnu ve kulakları kesildi ve ardından Hüsrev'e gönderildi ve orada öldürüldü.[17][18] II. Hüsrev ve Narses daha sonra Behrâm-ı Çûbîn'in topraklarının daha derinlerine girerek Dara'yı ve ardından Şubat ayında Mardin'i ele geçirdi ve burada Hüsrev yeniden kral ilan edildi.[16] Bundan kısa bir süre sonra Hüsrev, İranlı destekçilerinden biri olan Mahbodh'u Tizpon'u ele geçirmesi için gönderdi ve bunu başardı.[19]

İki imparatorluk arasındaki 591 sınırı da dahil olmak üzere Geç Antik Dönemde Roma-Sasani sınırının haritası.

Aynı zamanda, Vistahm ve Vinduyih komutasındaki 8.000 İranlı ve II. Muşeg Mamikonyan komutasındaki 12.000 Ermeni kuvveti Adurbadagan'ı işgal etti.[8] Behrâm-ı Çûbîn, II. Muşeg'e bir mektup yazarak kuvveti bozmaya çalışırken, mektupta şöyle deniyordu: "Siz mevsimsiz bağlılık gösteren Ermenilere gelince, Sasani hanedanı sizin topraklarınızı ve egemenliğinizi yok etmedi mi? Aksi halde neden atalarınız isyan edip hizmetlerinden kendilerini kurtardılar, bugüne kadar ülkeniz için savaştılar?"[20] Behrâm-ı Çûbîn mektubunda, II. Hüsrev'e ihanet etme teklifini kabul etmesi halinde Ermenilerin Part hanedanı bir aile tarafından yönetilen yeni İran imparatorluğunun ortakları olacağına söz verdi.[21] Ancak Muşeg teklifi reddetti.[21]

Behrâm-ı Çûbîn daha sonra Blarathon Muharebesi'nde yenildi ve onu 4.000 adamla doğuya doğru kaçmaya zorladı. Nişabur'a doğru yürüdü ve burada hem peşinden gelen bir orduyu hem de Qumis'te bir Karenid soylusu tarafından yönetilen bir orduyu yendi. Sürekli sıkıntı içinde, Ceyhun nehrini geçti, burada Türklerin Kağanı-büyük olasılıkla Behrâm-ı Çûbîn'in birkaç yıl önce Türklere karşı yaptığı savaşlarda yendiği ve yakaladığı aynı Türk prensi Birmudha- tarafından onurlu bir şekilde karşılandı.[13][8] Behrâm-ı Çûbîn hizmetine girdi ve orduda komutan olarak atandı ve orada daha fazla askeri başarı elde etti.[22][8] Behrâm-ı Çûbîn, Kağan'ı kardeşi Byghu'nun (muhtemelen Yabgu unvanının yanlış bir çevirisi) kışkırttığı bir komplodan kurtardıktan sonra oldukça popüler bir figür oldu.[13] Ancak II. Hüsrev, Behrâm-ı Çûbîn yaşadığı sürece kendini güvende hissetmiyordu ve onu öldürtmeyi başardı.[8] Suikastın, başta kraliçe olmak üzere Türk kraliyet ailesinin üyeleri arasında hediye ve rüşvet dağıtımı yoluyla gerçekleştirildiği rivayet edilir.[22] Behrâm-ı Çûbîn'in destekçilerinden geriye kalanlar kuzey İran'a geri döndüler ve Vistahm İsyanı'na katıldılar (590/1–596 veya 594/5–600).[23]

İmparatorluğun güçlendirilmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyanlık

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hüsrev'in hükümdarlığı yeniden kurulduğunda, amacı, Hristiyan tebaalarına hoşgörü ve destek göstermek de dahil olmak üzere, krallığı üzerindeki hakimiyetini pekiştirmekti.[24] Huzistanlı bir Hristiyan olan eşi Şirin, eşlerinin en etkilisiydi ve Mezopotamya Histiyanlarının yararlandığı kraliyet lütfunda önemli bir rol oynuyordu. Tizpon'da sarayın yanına bir kilise ve manastır yaptırmış, bu kilise rahiplerin maaşları ve kıyafetleri için hazinenin bir kısmını kullanmıştır.[1] Hîre ve çevresinde yerleşik bir bağımlı devlet olan Arap Lahmîlerr, artık Sasani sarayını kızdırmadan açıkça Nestûrî Hristiyanlığı'na geçebilirlerdi.[1]

Vistahm İsyanı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zaferinden sonra Hüsrev, dayılarını yüksek mevkilerle ödüllendirdi: Vinduyih hazine ve birinci bakan oldu ve Vistahm, Ispahbudhan'ın geleneksel vatanı olan Taberistan ve Horasan'ı kapsayan Doğu'nun spahbed görevini aldı.[11][25] Ancak kısa süre sonra Hüsrev niyetini değiştirdi: Kendisini babasının cinayetinden ayırmaya çalışırken, dayılarını idam etmeye karar verdi. Sasani hükümdarlarının aşırı güçlü kodamanlara karşı geleneksel güvensizlikleri ve Hüsrev'in Vinduyih'in himayeci tavrına kişisel kızgınlığı kesinlikle bu karara katkıda bulundu. Doğudaki kardeşine kaçmaya çalışırken yakalanan bir Süryani kaynağına göre Vinduyih kısa süre sonra idam edildi.[11][26]

Vistahm'ın drahmisi, Rey'de basılmıştır.

Kardeşinin öldürüldüğü haberi üzerine Vistahm açık bir isyan çıkardı. Dineverî'ye göre, Vistahm, Part (Arşak) mirası aracılığıyla tahttaki iddiasını ilan eden Hüsrev'e bir mektup gönderdi: "Sen yönetmeye benden daha layık değilsin. Gerçekten, İskender ile savaşan Darius'un oğlu Darius soyundan geldiğim için daha çok hak ediyorum. Siz Sasaniler hile ile bize [Arşaklılara] üstünlük sağladınız, hakkımızı gasp ettiniz ve bize haksızlık ettiniz. Atanız Sasani bir çobandan başka bir şey değildi." Kısa bir süre önce Behrâm'ın isyanı gibi Vistahm'ın isyanı da destek buldu ve hızla yayıldı. Yerel kodamanların yanı sıra Behrâm'ın ordularının kalıntıları, özellikle Vistahm Behrâm'ın kız kardeşi Gordiya ile evlendikten sonra ona akın etti. Vistahm, kendisini boyun eğdirmek için yapılan birkaç çabayı püskürttü ve kısa süre sonra, Ceyhun nehrinden batıda Erdebil bölgesine uzanan bir bölge olan İran krallığının tüm doğu ve kuzey çeyreğine hakim oldu. Hatta doğuda sefere çıktı ve burada Mâverâünnehir'in iki Ak Hun prensi Shaug ve Pariowk'u boyun eğdirdi.[11][27] Vistahm'ın isyanının tarihi belirsizdir. Sikkesinden isyanının yedi yıl sürdüğü bilinmektedir. Genel olarak kabul edilen tarihler yaklaşık 590-596'dır, ancak J.D. Howard-Johnston ve Parvaneh Pourshariati gibi bazı akademisyenler, Ermeni Vahewuni isyanıyla aynı zamana denk getirmek tarihi daha sonra 594/5'e ittirirler.[23]

Vistahm, Media'yı tehdit etmeye başladığında, Hüsrev dayısına karşı birkaç ordu gönderdi, ancak kesin bir sonuç elde edemedi: Vistahm ve takipçileri dağlık Gilan bölgesine çekilirken, kraliyet ordusunun birkaç Ermeni birliği isyan etti ve Vistahm'a katıldı. Son olarak Hüsrev, Kumis yakınlarında Vistahm ile savaşan Ermeni Smbat Pakraduni'nin hizmetine başvurdu. Savaş sırasında Vistahm, Hüsrev'in ısrarı üzerine Pariowk tarafından (veya alternatif bir anlatıma göre karısı Gordiya tarafından) öldürüldü. Yine de, Vistahm'ın birlikleri Qumis'teki kraliyet ordusunu püskürtmeyi başardı ve isyanı nihayet sona erdirmek için ertesi yıl Smbat tarafından başka bir sefere ihtiyaç duyuldu.[11][28]

Lahmî hanedanının kaldırılması

[değiştir | kaynağı değiştir]

600 yılında II. Hüsrev, muhtemelen Arap kralının kızı al-Ḥurqah'ı kendisine vermeyi reddetmesi ve İranlı kadınlara hakaret etmesi nedeniyle Hîre'de Lahmîlerin Kralı III. Nu'man'ı idam etti.[29] Daha sonra merkezi hükûmet batı sınırlarının çöle olan savunmasını devraldı ve Lahmîlerin tampon devleti ortadan kayboldu. Bu durum daha sonra Müslüman Halifelerin Hüsrev'in ölümünden on yıldan daha kısa bir süre sonra Aşağı Irak'ı işgalini ve fethini kolaylaştırdı.[30]

Bizans-Sasani Savaşı (602-628)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Bizans-Sasani Savaşı (602-628)

İlk İran işgali ve hakimiyeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
620lerde Sasani toprakları
Herakleios komutasında ordu ile II. Hüsrev komutasındaki Persler arasındaki Ninova Muharebesi'nin anakronik resmi. Fresk, Piero della Francesca, y. 1452

Hükümdarlığının başlangıcına doğru II. Hüsrev, Bizans İmparatorluğu ile iyi ilişkiler içindeydi. Bununla birlikte, 602'de İmparator Mauricius, Bizans tahtını gasp eden General Phocas (h. 602-610) tarafından öldürüldüğünde, Hüsrev Konstantinopolis'e karşı bir saldırı başlattı; görünüşte Mauricius'un ölümünün intikamını almak için, ancak amacı açıkça, mümkün olduğu kadar çok Bizans toprağını almaktı.[1] II. Hüsrev, Şehrbârâz ve diğer en iyi generalleri ile birlikte, 604'te Dara ve Edessa'yı hızla ele geçirdi ve Hüsrev'in Behrâm-ı Çûbîn'e karşı askeri yardım karşılığında Mauricius'a verdiği topraklardan önce Sasani-Bizans sınırlarının 591 öncesi sınıra geri dönmesini sağlayacak şekilde kuzeyde kaybedilen toprakları geri aldı. Kaybettiği toprakları geri aldıktan sonra, Hüsrev savaş alanından çekildi ve askeri operasyonları Şehrbârâz ve Şahin Vahmanzadegan'a bıraktı. Sasani orduları daha sonra Suriye'yi ve Küçük Asya'yı işgal etti ve yağmaladı ve 608'de Kalkedon'a ilerledi.

610'da Herakleios, Phocas'a isyan etti ve onu öldürdü ve kendisini Bizans İmparatorluğu'nun imparatoru olarak taçlandırdı. Daha sonra II. Hüsrev'in sarayına diplomatlar göndererek onun ile barış görüşmeleri yapmaya çalıştı. Ancak Hüsrev onların teklifini reddetti ve şöyle dedi: "O krallık benimdir ve Mauricius'un oğlu Theodosius'u imparator olarak tahta geçireceğim. [Herakleios'a gelince], gitti ve bizim emrimiz olmadan yönetimi aldı ve şimdi bize hediye olarak bizim hazinemizi sunuyor. Ama onu elime alana kadar durmayacağım." Hüsrev daha sonra diplomatları idam ettirdi.[31]

613 ve 614'te General Şahrbaraz Şam ve Kudüs'ü kuşattı ve ele geçirdi ve Gerçek Haç zafer yürüyüşünde taşındı. Kısa bir süre sonra, Şahin Anadolu'da yürüdü ve Bizanslıları defalarca yendi; 618'de Mısır'ı fethetti. Bizanslılar, iç çekişmeler tarafından bölünmüş ve İmparatorluğu Tuna'nın ötesinden işgal eden Avarlar ve Slavlar tarafından baskı altında olduklarından çok az direniş gösterebildiler.[32] 622/3'te Sasanilerin eline geçen foğu Ege Denizi'ndeki Rodos ve diğer birkaç ada, Konstantinopolis'e deniz saldırısında tehdit oluşturdu.[33][34][35][36] Herakleios'un hükûmeti Afrika'daki Kartaca'ya taşımayı düşündürecek kadar Konstantinopolis'teki umutsuzluk hakimdi.[37]

Türk-Ak Hun istilası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 606/607'de Hüsrev, IV. Smbat Pakraduni'ni Sasani Ermenistan'ından geri çağırdı ve onu orta İran'da İsfahan'a kadar akın etmiş olan Türk-Ak Hunlara püskürtmek için gönderdi. Smbat, Datoyean adlı İranlı bir prensin yardımıyla, Türk-Ak Hunluları İran'dan püskürttü ve Smbat'ın krallarını teke tek dövüşte öldürdüğü söylenen doğu Horasan'daki topraklarını yağmaladı.[38] Hüsrev daha sonra Smbat'a Hüsrev Şun ("Hüsrev'in Sevinci veya Memnuniyeti") unvanını verirken,[38] oğlu II. Varaztirots Pakraduni, Javitean Hüsrev ("Ebedi Hüsrev") onursal unvanını aldı.[38][39]

Sebeos olayı şöyle anlatır:


Bizans karşı saldırısı ve dirilişi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Sasani Kralı II. Hüsrev, Bizans İmparatoru Herakleios tarafından teslim alınıyor; 12. yüzyıldan kalma bir Fransız haçı üzerindeki bir levha. II. Hüsrev, Herakleios'a hiçbir zaman şahsen teslim olmadığından, bu yalnızca bir alegoridir.

622'de, Sasanilerin Ege Denizi bölgesinde kaydettikleri büyük ilerlemeye rağmen, Bizans İmparatoru Herakleios, güçlü bir kuvvetle sahaya çıkmayı başardı. 624'te kuzey Adurbadagan'a ilerledi ve burada Hüsrev'e isyan eden Faruk Hürmüz ve oğlu Rüstem Farukzâde tarafından karşılandı.[41] Herakleios daha sonra Adur Guşnasp tapınağı da dahil olmak üzere birçok şehri ve tapınağı yağmalamaya başladı.[32]

Birkaç yıl sonra, 626'da Lazistan (Kolhis) bölgesini ele geçirdi. Aynı yılın ilerleyen zamanında Şahrbaraz, Boğaziçi'nde Kalkedon'a ilerledi ve İran'ın Avar ve Slav müttefiklerinin yardımıyla Konstantinopolis'i ele geçirmeye çalıştı. 626 Konstantinopolis kuşatmasında, birleşik Sasani, Slav ve Avar kuvvetleri Bizans başkentini ele geçirmeyi başaramadı. Avarların şehri fethedecek sabrı ve teknolojisi yoktu. Üstüne üstlük, kuşatma harbi uzmanı olan İranlılar, Bizans donanmasının yoğun bir şekilde boğazı korumaları nedeniyle askerlerini ve teçhizatlarını, Slav ve Avar müttefiklerinin bulunduğu Boğaziçi'nin karşı yakasına taşıyamadılar. Ayrıca, Konstantinopolis Surları kuşatma kulelerine ve makinelerine karşı kolayca savundu. Diğer bir sebep ise Perslerin ve Slavların deniz surlarını görmezden gelip bir iletişim kanalı kuracak kadar güçlü bir donanmaya sahip olmamasıydı. Avarlar için erzak eksikliği sonunda kuşatmayı terk etmelerine neden oldu.[42] Bu manevra başarısız olduğu için kuvvetleri yenildi ve ordusunu daha sonra 628'de Küçük Asya'dan geri çekti.

627'deki Üçüncü Göktürk-Sasani Savaşı'nın ardından Herakleios, Ninova Muharebesi'nde İran ordusunu yendi ve Tizpon'a doğru ilerledi. Hüsrev, en sevdiği konutu Dastagird'den (Tizpon yakınlarında) direnmeden kaçtı.[32] Herakleios daha sonra Dastagird'i ele geçirdi ve yağmaladı.

Tahttan indirilişi ve ölümü

[değiştir | kaynağı değiştir]
II. Hüsrev'in tutuklanması gösteren 17. yüzyıl Şehnâme çizimi

Dastagird'in ele geçirilmesinden sonra, Hüsrev'in oğlu Şeroe, Sasani İmparatorluğu'nun feodal aileleri tarafından serbest bırakıldı. Ispahbudhan spahbed Faruk Hürmüz ve iki oğlu da Mihran ailesinden Şahrbaraz, II. Varaztirots Pakraduni tarafından temsil edilen Ermeni fraksiyonu ve son olarak Kanārangīyān ailesinden Kanadbak ile birlikte serbest bırakıldı.[43] 25 Şubat gecesi, genellikle hüküm süren şahın adını haykıran Sasani başkenti Tizpon'un gece nöbetçisi, bunun yerine bir coup d'état gerçekleştiğini gösteren Şeroe adını haykırdı.[44] Ordusunun başında Aspad Gushnasp ile Şeroe, Tizpon'u ele geçirdi ve II. Hüsrev'i Mehr-Sepand (Maraspand olarak da bilinir) isimli birisinin evine hapsetti. Artık II. Kubâd olarak hanedan adı alan Şeroe, daha sonra Aspad Gushnasp'a görevden alınan şah aleyhindeki suçlamaları yönetmesini emretti. Ancak Hüsrev, tüm suçlamaları birer birer reddetti.[45]

Kubâd kısa süre sonra, Hüsrev'in en sevdiği oğlu olan varisi Merdanşah da dahil olmak üzere tüm erkek ve üvey erkek kardeşlerini idam ettirdi. "Tüm iyi eğitimli, yiğit ve şövalye adamlarının"[6] tüm kardeşlerinin öldürülmesi, Sasani hanedanını gelecekteki yetkin bir hükümdar olmaktan çıkardı ve "çılgın bir öfke" ve "pervasız" olarak tanımlandı.[46] Üç gün sonra Mihr Hürmüz'e Hüsrev'i idam etmesini emretti. Ancak babasının öldürülmesinden sonra Kubâd, Mihr Hürmüz'ü de öldürdü.[47] Hüsrev'in kızları Purandoht ve Azarmidoht'un Kubâd'ı barbarca davranışları nedeniyle eleştirdiği ve azarladığı ve bunun onu pişmanlık ile doldurduğu rivayet edilir.[48] İranlı soyluların desteğiyle Kubâd, daha sonra Bizans imparatoru Herakleios ile barışarak Bizanslıların kaybettikleri tüm toprakları, ele geçirdikleri askerleri, savaş tazminatı, Gerçek Haç ve Kudüs'te kaybedilen diğer kutsal emanetleri geri almasını sağladı.[49][50]

Kubâd'ın eylemleri nedeniyle, hükümdarlığı Sasani tarihinde bir dönüm noktası olarak görülür ve bazı bilim adamları tarafından Sasani İmparatorluğu'nun çöküşünde önemli bir rol oynadığı tartışılır.[46] Hüsrev'in devrilmesi ve ölümü, soyluların en güçlü üyelerinin tam özerklik kazanması ve kendi hükûmetlerini kurmaya başlamasıyla kaotik bir iç savaş ile sonuçlandı. Fars (Parsig) ve Part (Pahlav) soylu aileleri arasındaki düşmanlıklar da yeniden başladı ve ulusun zenginliğini böldü.[6] Hüsrev'in sekiz yaşındaki torunu III. Yezdicerd'in tahta çıkmasıyla iç savaş nihayet sona erdi.[51] Ancak genç kral, son darbesini 651'de Arapların İran'ı fethi sırasında vuran, dağılmakta olan bir imparatorluğu miras aldı.[52]

Din politikaları ve inanışı

[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Hüsrev, diğer tüm Sasani hükümdarları gibi, Zerdüşttü.[53] 5. yüzyıldan beri, Sasani hükümdarları ülkedeki dini azınlıkların öneminin farkına varmışlardı ve sonuç olarak onları yasal ilkelere göre herkese açıkça mard / zan ī šahr, yani "(İmparatorluğun) erkek/kadın vatandaş" muamelesi görecekleri bir yönetim yapısı içinde homojenleştirmeye çalıştılar.[54] Yahudiler ve (özellikle) Hristiyanlar, İran kavramını kabul ettiler ve kendilerini ulusun bir parçası olarak gördüler.[54]

Hükümdarlığı sırasında Monofizit ve Nestûrî Hristiyanları arasında sürekli bir çatışma vardı. Hüsrev, Monofizitleri tercih etti ve belki de her ikisi de bu inancı destekleyen Şirin ve kraliyet doktoru Sincarlı Cebrail'in etkisi altında, tüm tebaalarına Monofizitizme bağlı kalmalarını emretti. Hüsrev ayrıca Hristiyan türbelerine para veya hediyeler dağıttı.[55] Hüsrev'in Hristiyanlığa karşı büyük hoşgörüsü ve Hristiyan Bizanslılar ile dostluğu, bazı Ermeni yazarların Hüsrev'in Hristiyan olduğunu düşünmelerine bile neden olmuştur.[55] Hristiyanlara yönelik olumlu politikası (ancak muhtemelen siyasi olarak motive edilmişti) onu Zerdüşt rahipler tarafından sevilmeyen birisi yaptı ve ayrıca Hristiyanlığın Sasani İmparatorluğu çevresinde büyük ölçüde yayılmasına neden oldu.[56] Hüsrev'in Bizanslılarla savaşı sırasında, Hristiyan seçkinler ve örgütler, Bizans ülkesini genişleyen imparatorluğuna dahil etme girişiminin bir parçası olarak Sasani sistemine dahil edildi.[57] Hristiyan soylularının durumu Hüsrev döneminde doruk noktasına ulaştı.[58] Tanınmış bir Ermeni nakharar olan II. Muşegh Mamikonyan, Behrâm-ı Çûbîn'in ayartmalarını reddetmesi nedeniyle saray tarihçileri tarafından övülen ilk ve tek Hristiyan asilzadedir. Anavatanı Ermenistan yerine Hüsrev'i seçme kararı, ona İran'ın milli destanı Şehnâme'de bir yer kazandırdı.[58] IV. Smbat Pakraduni de benzer şekilde Hüsrev'in altında şanlı bir kariyere öncülük etti ve muhtemelen Sasani krallığının en hayati ve tartışmalı bölgesi olan Gorgan'ın sınır komutanlığına yükseldi. Doğudaki başarılarının bir ödülü olarak Smbat, Kafkasya'daki askeri yargının lideri olarak atandı. Ayrıca, onun aristokrat hanedanı Pakraduniler, bölgedeki Sasani otoritesinin direği haline getirildi.[58]

Hüsrev, Zerdüştlere de ilgi göstermiş ve çeşitli ateşgedeler yaptırmıştır. Ancak bu, hükümdarlığı sırasında ağır bir düşüş yaşayan Zerdüşt kilisesine yardımcı olmadı. Richard N. Frye'ye göre, Khosrow'un altındaki Zerdüşt kilisesi "düşünceye olan bağlılığından daha çok lükse olan bağlılığıyla dikkat çekiyordu."[59]

II. Hüsrev'in hükümdarlığında müzik

[değiştir | kaynağı değiştir]

II. Hüsrev'in saltanatı müzikte altınçağ olarak kabul edilir. II. Hüsrev'den önce I. Hüsrev, Behrâm-ı Gûr ve hatta I. Erdeşîr gibi müziğe özel ilgi gösteren birçok Sasani kralı vardı. II. Hüsrev'in hükümdarlığı sırasındaki önemli müzisyenler Barbad (Hüsrev'in en sevdiği saray müzisyeni), Bamshad, Sarkash ve Nagisa'dır.

Kaya kabartmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Zerdüşt tanrılarının Ahura Mazda ve Anahita'nın her birinin II. Hüsrev'e diadem verdiği ilahi bir tören sahnesi.

Sonuncusu III. Şâpûr (h. 383-388) hükümdarlığında dikildikten sonra yaklaşık üç yüzyıl ara verilen kaya kabartmaları dikme uygulamasını Hüsrev geri getirdi.[60] Tak-i Bostan'da Hüsrev, Şapur'un kaya kabartmasını taklit etti ve büyüttü.[60] "Büyük Eyvan" olarak bilinen kabartması, bir uçuruma oyulmuş beşik tonoz içindedir. Eyvan üst ve alt olarak ikiye ayrılır; üst kısım, Zerdüşt tanrıları Ahura Mazda ve Anahita'nın her birinin Hüsrev'e bir diadem verdiği ilahi bir tören sahnesini tasvir eder.[60] Alt kısım, II. Hüsrev'i at sırtında, tam vücut zırhı giymiş, bir mızrak ve kalkan tutarken gösterir. Başı, Howard-Johnston'a göre büyük olasılıkla onun Khvarenah, yani krallık görkeminin bir temsili olan bir hâle ile çevrelenmiştir.[60][1] Sol taraftaki panelde, Hüsrev'i bir teknede bir yay nişan alırken tasvir eden bir yaban domuzu avı sahnesi tasvir edilmiştir. Sağda bir geyik avı sahnesi vardır. Bununla birlikte, muhtemelen Hüsrev'in savaşın sonraki aşamalarındaki başarısızlığı ve sonunda düşüşü nedeniyle kabartma tamamlanmamıştır.[1]

  • II. Hüsrev'in ata binerken heykeli.
    II. Hüsrev'in ata binerken heykeli.
  • Sol yan panelde bir yaban domuzu avını gösteren kaya kabartması.
    Sol yan panelde bir yaban domuzu avını gösteren kaya kabartması.
  • Sağ yan panelde bir geyik avını betimleyen bitmemiş bir kaya kabartması çizimi.
    Sağ yan panelde bir geyik avını betimleyen bitmemiş bir kaya kabartması çizimi.
  • Walters'ın W.659 numaralı el yazmasından alınan bu yaprak, Bistun Dağı'nı ve Hüsrev, Şirin ve Ferhad oymalarını tasvir ediyor.
    Walters'ın W.659 numaralı el yazmasından alınan bu yaprak, Bistun Dağı'nı ve Hüsrev, Şirin ve Ferhad oymalarını tasvir ediyor.

Para sistemi

[değiştir | kaynağı değiştir]
625/6'de basılmış II. Hüsrev'in altın dinarı.

Hüsrev, ikinci saltanatı sırasında, madeni paralarına Khvarenah ("kraliyet ihtişamı") anlamına gelen GDH ideogramını eklemiştir. Bunu abzōt ("o artırdı") kelimesiyle birleştirdi ve yazıtın tamamını şu şekilde okudu: "Hüsrev, kraliyet ihtişamını arttırdı" (Khūsrōkhwarrah abzōt).[61] I. Fîrûz (h. 459-484) hükümdarlığından beri kullanılmayan Kralların kralı unvanı sikkelerinde tekrar kullanmaya başlanmıştır.[61] Shayegan'a göre, Hüsrev'in bu unvanı benimsemesi "şüphesiz Bizans politikasının bir sonucuydu" ve eski Ahameniş İmparatorluğu'nun yeniden dirilişi anlamına geliyordu.[62] Halefleri II. Kubâd (h. 628-628) ve III. Erdeşîr (h. 628-630), görünüşe göre onunla aralarına mesafe koymak için bu unvanı kullanmaktan kaçınmışlardır.[61]

İslam geleneğinde II. Hüsrev

[değiştir | kaynağı değiştir]
Raşidun halifeler kendi ülkelerinde yeni bir para tasarımı yapmak yerine Sasanilerin sembollerini (Hilal-yıldız, ateş tapınağı, son imparator 2. Hüsrev resmi) paraları üzerine Bismillah cümlesini ekleyerek kullandılar.[63]

İslami gelenek, II. Hüsrev'in (Arapça: كسرى Transliteration: Kisra), Muhammed'in bir haberci olan Abdullah ibn Hudhafah es-Sahmi'yi ve Hüsrev'den İslam dinini vaaz etmesinin istendiği bir mektup gönderdiği bir Pers kralı olduğunu anlatır.[64][65]

Müslüman geleneği tarafından aktarıldığı şekliyle anlatım şu şekildedir:


İslami gelenek ayrıca, Hüsrev'in Muhammed'in mektubunu yırtıp,[67] "Tebaalarımdan zavallı bir köle adını benimkinin önüne yazmaya nasıl cesaret eder"[68] ve kendisinin Yemen vassal hükümdarı Bedhan'a bu adamı tespit etmek, yakalamak ve [Muhammed'i] Hicaz'dan kendisine getirmek için iki yiğit adam göndermesini emretti. Abdullah ibn Hudhafah es-Sahmi Muhammed'e Hüsrev'in mektubunu nasıl paramparça ettiğini söylediğinde, Muhammed II. Hüsrev'in yok edileceğine söz vererek, "Öyle olsa bile Allah onun krallığını yok edecektir."[67] Daha sonra Bedhan'ın adamları Medine'ye geldiler ve Muhammed ile konuştular, II. Hüsrev'e kadar kendilerine eşlik etmelerini emrettiler. Muhammed'in konuyu değiştirdiği, görünüşlerini beğenmediğini açıkça belirttiği ve neden sakallarını traş edip bıyıklarını bırakıp bu kadar iri olduklarını sorarak cevap verdiği rivayet edilir. Konuşmayı bu şekilde kontrol altına aldıktan sonra, konuya geri döndü ve ertesi gün kendisine geri gelmelerini istedi. Bunu yaptıklarında, onlara II. Hüsrev'in oğlu tarafından öldürüldüğünü bildirdi. Badhan'ın adamları öfkeyle karşılık verdiler ve Muhammed'i Badhan'a II. Hüsrev hakkında söylediklerini söylemesi için tehdit ettiler. Buna, onları Badhan'a yazmaya ve ayrıca İslam'ın ve gücünün II. Hüsrev'in hükmettiği her şeye ulaşacağını söylemeye teşvik ederek yanıt verdi. Birkaç gün sonra Badhan, İran'dan II. Hüsrev'in öldüğüne dair onay aldı. Sonuç olarak, İslam'ı kabul ettiği ve Muhammed'in onu halkı üzerinde bir hükümdar olarak tuttuğu söylenir.[69]

Sanatta görünümü

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tak-i Bostan'da II. Hüsrev tasvirli başlık

Herakleios ve Hüsrev arasındaki muharebeler, San Francesco, Arezzo kilisesindeki Gerçek Haç Tarihi döngüsünün bir parçası olan Piero della Francesca tarafından ünlü bir erken Rönesans freskinde tasvir edilmiştir. Birçok Pers minyatür resmi, muharebeleri veya suikastı gibi hayatındaki olayları tasvir eder.

Ailesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hüsrev, IV. Hürmüz ve Vistahm ile Vinduyih'un kardeşi isimsiz Ispahbudhan ailesinden soylu bir kadının oğludur. Hüsrev'in gene Ispahbudhan ailesinden isimleri Mah-Adhur Gushnasp ile Narsi olan kuzenleri vardır.[70] Hormuzan isimli kayınbiraderi vadır,[71] yedi Part ailesinden birine mensup olan Hormuzan daha sonra Müslümanların İran'ı fethi sırasında Araplara karşı savaşmıştır. Ancak, Kubâd'ın annesi Maria adında bir Bizans prensesi olduğu için bu bilgi, büyük olasılıkla yanlıştır.[72] Hüsrev üç kez evlendi:

  1. Bizans imparatoru Mauricius'un kızı olan Maria; bu evlilikten II. Kubâd doğmuştur,
  2. Behrâm-ı Çûbîn'in kızkardeşi Gordiya; bu evlilikten Cevanşir doğmuştur,
  3. Şirin; bu evlilikten Merdanşah doğmuştur.[1]

Purandoht, Azarmidoht Şahriyar ve Ferruh Hürmüz isimli çocukları da vardır. Şehriyar dışındaki tüm bu kişiler daha sonra Sasani İç Savaşı (628-632) sırasında İran hükümdarı olmuşlardır. Sasani spahbed Şahrbaraz ile evlenen Mirhran adında bir kız kardeşi vardı; bu evlilikten Şâpûr-i Şehrvârâz doğmuştur.[73] Hüsrev'in ayrıca Kubâd isimli bir erkek kardeşi vardı, isimsiz bir kadınla olan evliliğinden III. Hüsrev doğmuştur.

Aile ağacı

[değiştir | kaynağı değiştir]
I. Hüsrev
(531-579)		Şapur
(† 580s)
IV. Hürmüz
(579-590)		BilinmiyorVistahm
(590/1-596 ya da 594/5-600)		Vinduyihİsimsiz soylu kadınJuşnas
II. Hüsrev
(590-628)		KubâdMirhranMah-Adhur GushnaspNarsi
II. Kubâd
(628)		Azarmidoht
(630-631)		Merdanşah
(† 628)		CevanşirIII. Hüsrev
(630)		Şâpûr-i Şehrvârâz
(630)
Kubâd GuşnaspAnoşaganTamahijBistam
Purandoht
(629-630, 631-632)		Ferruh Hürmüz
(631)		Şahriyar
(† 628)		Bilinmiyor

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta II. Hüsrev ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Ayrıca "İranlı ve İranlı olmayanların Krallarının Kralı" olarak da kullanılır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Özel
  1. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q Howard-Johnston 2010.
  2. ^ Skjærvø 2000.
  3. ^ a b Nicholson, Canepa & Daryaee 2018.
  4. ^ Rapp 2014, s. 341.
  5. ^ Schmitt & Bailey 1986.
  6. ^ a b c Shahbazi 2004, ss. 466-467.
  7. ^ Hansman 1986, ss. 277-278.
  8. ^ a b c d e f g h i Shahbazi 1988, ss. 514-522.
  9. ^ a b Shayegan 2013, s. 810.
  10. ^ Pourshariati 2008, s. 96.
  11. ^ a b c d e f Shahbazi 1989, ss. 180-182.
  12. ^ Al-Tabari & 1985-2007, v. 5: p. 49.
  13. ^ a b c Rezakhani 2017, s. 178.
  14. ^ Kia 2016, s. 241.
  15. ^ Greatrex & Lieu 2002, s. 172.
  16. ^ a b Greatrex & Lieu 2002, s. 173.
  17. ^ Martindale, Jones & Morris 1992, s. 251.
  18. ^ Rawlinson 2004, s. 509.
  19. ^ Greatrex & Lieu 2002, s. 174.
  20. ^ Pourshariati 2008, ss. 128-129.
  21. ^ a b Pourshariati 2008, s. 129.
  22. ^ a b Kia 2016, s. 242.
  23. ^ a b Pourshariati 2008, ss. 133-134.
  24. ^ Daryaee & Rezakhani 2016, s. 43.
  25. ^ Pourshariati 2008, ss. 131-132.
  26. ^ Pourshariati 2008, ss. 132, 134.
  27. ^ Pourshariati 2008, ss. 132-133, 135.
  28. ^ Pourshariati 2008, ss. 136-137.
  29. ^ Landau-Tasseron, Ella. "ḎŪ QĀR". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2012. 
  30. ^ Richard Nelson Frye, The History of Ancient Iran, p 330.
  31. ^ Sebeos, chapter 24
  32. ^ a b c Meyer 1911.
  33. ^ Kia 2016.
  34. ^ Greatrex & Lieu 2005.
  35. ^ Howard-Johnston 2006.
  36. ^ Foss 1975, s. 725.
  37. ^ Kaegi 2003, s. 88
  38. ^ a b c Martindale, Jones & Morris (1992), pp. 1363-1364
  39. ^ Pourshariati 2008, ss. 153-154.
  40. ^ Soudavar, Abolala. "Looking through The Two Eyes of the Earth: A Reassessment of Sasanian Rock Reliefs" (PDF). www.soudavar.com. 5 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  41. ^ Pourshariati 2008, ss. 152-153.
  42. ^ Kaegi 2003, s. 140.
  43. ^ Pourshariati 2008, s. 173.
  44. ^ Morony 2005, s. 92.
  45. ^ Tafazzoli 1987, s. 743.
  46. ^ a b Kia 2016, ss. 255-256.
  47. ^ Al-Tabari & 1985-2007, v. 5: p. 398.
  48. ^ Al-Tabari & 1985-2007, v. 5: p. 399.
  49. ^ Oman 1893, s. 212
  50. ^ Kaegi 2003, ss. 178, 189-190
  51. ^ Pourshariati 2008, s. 219.
  52. ^ Kia 2016, ss. 284-285.
  53. ^ Payne 2015, s. 2.
  54. ^ a b Daryaee 2014, s. 56.
  55. ^ a b Frye 1983, s. 166.
  56. ^ Frye 1983, s. 171.
  57. ^ Payne 2015, s. 200.
  58. ^ a b c Payne 2015, s. 168.
  59. ^ Frye 1983, s. 172.
  60. ^ a b c d Canepa 2018, s. 361.
  61. ^ a b c Schindel 2013, s. 837.
  62. ^ Shayegan 2013, ss. 806, 812-813.
  63. ^ As the Arabs of the Ḥejāz had used the drahms of the Sasanian emperors, the only silver coinage in the world at that time, it was natural for them to leave many of the Sasanian mints in operation, striking coins like those of the emperors in every detail except for the addition of brief Arabic inscriptions like besmellāh in the margins.
  64. ^ al-Mubarakpuri (2002) p. 417
  65. ^ a b "Chapter 42: The Events of the Seventh Year of Migration". 5 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2013. 
  66. ^ Tabaqat-i Kubra, vol. I, page 360; Tarikh-i Tabari, vol. II, pp. 295, 296; Tarikh-i Kamil, vol. II, page 81 and Biharul Anwar, vol. XX, page 389
  67. ^ a b Kisra, M. Morony, The Encyclopaedia of Islam, Vol. V, ed.C.E. Bosworth, E.van Donzel, B. Lewis and C. Pellat, (E.J.Brill, 1980), 185.[1] 7 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  68. ^ Mubarakpuri, Safiur-Rahman (2009). WHEN THE MOON SPLIT. Darussalam. ISBN 978-603-500-060-4. 
  69. ^ Ibn Kathir, Ismail (1367). Al Bidaya Wal Nihaya. 
  70. ^ Pourshariati 2008, s. 179.
  71. ^ electricpulp.com. "HORMOZĀN - Encyclopaedia Iranica". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  72. ^ Pourshariati 2008, s. 236.
  73. ^ Pourshariati 2008, s. 205.
Genel
II. Hüsrev
Önce gelen
IV. Hürmüz 		Sasani şehinşahı
590 		Sonra gelen
Behrâm-ı Çûbîn
Önce gelen
Behrâm-ı Çûbîn 		Sasani şehinşahı
591-628 		Sonra gelen
II. Kubâd
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=II._Hüsrev&oldid=34159307" sayfasından alınmıştır