Priene - Vikipedi

Priene

Priene Antik Kenti
Konum	Aydın, Söke
Bölge	İyonya [1]
Koordinatlar	37°39′39″K 27°17′49″D / 37.66083°K 27.29694°D / 37.66083; 27.29694
Tür	Yerleşim
Tarihçe
Kuruluş	MÖ.6.yüzyıl
Kültür(ler)	Hellenistik Dönem, Roma Dönemi
Buluntu(lar)	Akropolis, Athena tapınağı,

Priene, Aydın Söke'de Selçuk-Efes'e yaklaşık 100 km uzaklıkta kurulmuş bir İyon şehridir. Şehir Menderes nehrinin 10 km kuzeyindedir. Şehir kurulduğunda deniz kıyısındaydı. Menderesin alüvyonu nedeniyle şehir şimdi kilometrelerce kara içerisindedir.

Priene kenti Samsun (Mykale) Dağı'nın eteğinde kurulmuştur. Strabon, Mykale'nin yabani hayvanlarla dolu ve çevresinin ağaçlarla kaplı olduğundan bahsetmiştir. Kentin bulunduğu yükseklikten bakıldığında geniş ve düz bir ova görülmektedir. Eskiden bu ovanın bulunduğu yerde deniz yer almaktaydı. Strabon, Maiandros Nehri'nin getirmiş olduğu alüvyonların, önceleri deniz kıyısında olan Priene'yi bir iç kent yaptığından bahsetmiştir. Skylaks ise Priene'nin iki limanı olduğundan söz eder. Büyük İskender'in kente armağanı olan Naulokhon Limanı'nın da Priene'nin toprakları içinde yer aldığı bilinmektedir.^[1]

Belus'un oğlu Aegyptus yönetiminde İyonlar tarafından kurulduğu kabul edilir. Şehir sonra Lidyalı Ardys tarafından alınır. MÖ 6. yüzyılın ortalarında şehrin "Bilge"si Bias yönetiminde, şehir tekrar canlandı ve zenginleşti. MÖ 545 yılında Pers Kralı Cyrus (Kurash) tarafından ele geçirildi. Şehir Perslere karşı İyon Başkaldırısı na (MÖ 499) 12 gemi ile katildi. Komşusu Samos (Sisam) ile ortaya çıkan anlaşmazlıklar ve Büyük İskender in ölümünün ardından çıkan karışıklar dolayısıyla şehir güçsüzleşti. Roma 155 yılında şehri, Bergama (Pergamon) ve Kapadokya krallarının elinden kurtarmak durumunda kaldı. Kapadokya kralının asi oğlu Orophernes, Romalıların şehri alması ile Priene’ye gömdüğü hazinesine ulaştı ve adak olarak şehirdeki Athena tapınağını onardı. Roma ve Bizans yönetimi altında zengin bir şehir olarak kaldı. MS 13. yüzyılda şehir Türklerin eline geçti.^[2] İngiliz (sanat ve eski eser ticareti yapan ve Francis Dashwood tarafından kurulan) Dilettanti Cemiyeti 1765 ve 1868 de, taraçalanmış planlı şehrin kalıntılarını araştırma ile görevli bir grup gönderdi. Bu grubun çalışmaları ve daha sonra Berlin Müzesinden Theodor Wiegand'ın çalışmalarından sonra şehrin tamamen soyulduğu ve harap edildiği görülüyor.^[3] Şehir, 4. yüzyıl da tekrar kuruldu. Şehrin yeni planı, yolların birbirini dik açı ile kestiği bir dikdörtkendir. Bu plan günümüzün modern şehir planı Grid in öncüsünü oluşturur. Şehrin üzerine kurulduğu dik yamaç güneye bakar. Şehrin akropolisi 230 m yukarıdadır. Şehir güvenlik kuleleri olan 2 metre kalınlığında taş duvar ile çevrilidir. Şehre giriş, üç ana kapıdan yapılır. Akropolisin aşağısındaki yamaçta Demeter tapınağı bulunmakta idi. Şehrin, 7 m genişliğinde doğu-batı doğrultusunda altı ana yolu ve buları dik kesen genişliği 3,5 m olan 15 tali yolu vardır. Şehirdeki tüm kavşaklar arasındaki mesafe aynıdır. Dolayısıyla şehir 80 eşit alanlı bloğa ayrılmıştır. Özel evler, her bloğa sekiz ev seklinde düzenlenmiştir. Şehirde temiz su ve kanalizasyon yapıları açıkça görülebilir. Priene evleri ile eski Pompei evleri arasında benzerlikler vardır. Athena Polias tapınağı, şehrin bati yarısında, ana yolun kuzeyinde yüksek bir terasa kurulmuştu. Yüksek bir isçiliğin eseri bir merdivenle çıkılan bu tapınak ön yüzünde 6 kolonu bulunan (hexastyle) bir yapıya sahiptir. Tapınağın mimarı aynı zamanda Dünyanın Yedi Harikasından biri Mausoleum'un da mimari Pytheos'tur. 1870'te Athena heykelinin kaidesinin altında, Kapadokya tarafından yapılan restorandan kalması olası, Orophernes resimli gümüş yirmi-drahmiler ve bazi mücevherler bulunmuştur. (Büyük bir olasılıkla Dilettanti Cemiyetinin kazıları sırasında.) Ana yolun bir yanında, yüzü yola bakan bir seri toplantı binaları diğer yanında ise güzel bir alışveriş merkezi vardır. Kuzeyde, Belediye binaları, Roma tipi gymnasium ve iyi korunmuş bir tiyatro vardır. Şehir planının ortasındaki tüm yapılar gibi, Isis ve Asklepios tapınakları tamamen harap haldedir. Büyük bir stadyum, şehrin en alçak yerinde, güneyde duvarların içinde kurulmuştu ve İyon zamanından kalan gymnasium ile bağlantısı vardı.

Priene'deki ilk arkeolojik kazılar 1895'te C. Humann tarafından gerçekleştirilmiş ve sonradan Th. Wiegand yönetiminde 1898'e kadar sürdürülmüştür. Fakat bu kazılardan önce Dilettanti Cemiyeti tarafından yürütülen araştırmaların sonuçları yayımlanmıştır. Kazılar 1992 yılından 2000 yılına dek Frankfurt Üniversitesi'nden W. Raeck ile Münih Teknik Üniversitesi'nden W. Koenigs tarafından sürdürülmüştür. 2001 yılından 2013 yılına kadar W. Raeck tarafından gerçekleştirilmiştir. Kazılar 2014 yılından 2017 Milet Müze Müdürlüğü başkanlığında sürdürülmüştür. 2018 yılından beri H. Mert tarafından kazılar gerçekleştirilmektedir.^[1]

Yeni Priene'nin MÖ 350'deki kuruluşundan hemen sonra güzel ve sağlam kent duvarları inşa edilmiştir. Priene'nin en eski ve en önemli yapısı olan Athena Tapınağı ise kentin en yüksek yerinde kurulmuş ve MÖ 4. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihlendirilmiştir. Priene'de, Hellenistik Dönem'in olduğu kadar antik çağın da en önemli yapılarından biri olan Priene Tiyatrosu, MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilmiştir.^[4] Kentteki en eski tapınma yerlerinden biri olan ve bereket tanrıçalarından Demeter ve Kore'ye sunulan Demeter Kutsal Alanı ile burada yer alan sunağın Hellenistik Dönem'de yapıldığı kabul edilmektedir. Kentin en eski okulu ve beden hareketleri merkezi olan Yukarı Gymnasion'un MÖ 4. yüzyılın ikinci yarısında ya da MÖ 4. yüzyılda yapıldığı düşünülmektedir.^[4]

Şehir, Milet’li Hippodamos (İ.Ö. 6. yy)’un planına göre kurulmuştur. Sokaklar birbirlerini dik açılı bir şekilde kesmektedir. Priene Hippodamos Planı’nın uygulandığı ilk ve en önemli kent olarak tanınır. İlk olduğu söyleniyor ama biz Urartu kenti Zernaki Tepe (İ.Ö. 8yy) ve Filistin kenti Megiddo’nun Asur katmanlarında uygulandığını biliyoruz. Kentte anayollar doğu-batı yönünde yan yollar ise kuzey-güney yönünde uzanmaktadır ve birçoğu merdivenlerden oluşan sokak şeklindedir. Fakat kenti çevreleyen yaklaşık 2.5 km uzunluğundaki sur duvarları bu plana uyum göstermez, daha çok topografik yapıya bağlıdır.^[4] Ayrıca surlar dışta ham bırakılmış ve harç kenet gibi hiçbir malzeme kullanılmamıştır surlarda. Kendi doğu-batı yönünde ortadan ikiye kesen caddenin genişliği 7,10 – 7,50 metredir ve kutsal stoannın önünden geçmektedir. Bu sokağa paralel olan diğer sokakların genişliği ortalama 4,5 metredir. Kuzey-güney yönünde uzanan sokakların genişliği ise 3,5 metre genişliğindedir. Tiyatro caddesi ise 4 metre civarında bir genişliğe sahiptir. Priene’de sokak anıtsal bir planlama öğesi değildir.^[1] Ana caddeler parke taşı döşenmiştir. Yan sokaklar ise gerekli olduğu durumlarda ana kayadan oluşmaktadır. Sokakların zemini ise genelde sertleştirilmiş topraktı ve yağmur sularının akıp gitmesi için yer yer taş döşenmiş, kanallar oluşturulmuştur. Kanallar konusunda kentteki yapı oldukça gelişkindir. Yukarıdan gelen temiz su künkler aracılığıyla tiyatronun üst tarafında bir arıtma havuzunda toplanmaktaydı. Kent güneyinde bulunan bir depolama sisteminden dolayı kuşatma altında kalsa bile uzun süre dayanabilecek suya sahip oluyordu. Yağmur sularının surlarda birikmemesi içinse, surlara yağmur delikleri açılmıştı. Şehrin plansal yapısı Roma ve sonraki dönemlerde pek değişikliğe uğramamış ve kent Helenistik yapısını büyük oranda korumuştur. Her bir yapı adacığı ortalama olarak 35,40 metre x 47,20 metre boyutlarında dikdörtgen plandadır. Bu yapı adacıklarına kentin kurulduğu zamanlarda sekizer tane uzun ve dar konut yerleştirilmişti. Ancak zamansal süreçte bu yapı adacıklarının iç düzenlemesinde çeşitli değişikler gözlemlenmiştir. Priene kenti uzun bir süre kurulma evresi geçirmiştir ve kent bir Milet kadar zengin değildi. Buradaki yapı faaliyetleri Büyük İskender ya da Kapadokya Kralı gibi kişilerin destekleriyle gerçekleşmiştir.^[4][5]

Tiyatro Roma çağında gerçekleştirilen değişikliklere rağmen Helenistik geleneği korumuştur, bu yönüyle önemlidir. Tiyatronun İ.Ö. 3 yüzyılda inşa edildiği bilinmektedir. Toplamda 50 sıralı bir cavea ile 5000 kişi kapasiteli bir tiyatrodur. Cavea 6 kerkidese sahiptir, prohyria ve tente delikler gözlemlenmektedir. Proscene 21 metre uzunluğunda ve 2,74 metre genişliğindedir. Scene 2 katlıdır, bugün sadece alt katı görünmektedir. Her iki katta da üçer oda bulunmaktaydır ve alt kattaki odalar birer kapı ile prosceneye açılmaktaydı.^[4][5][6]

Antik yerleşim Priene’nin en eski ve en önemli yapılarından birisidir Athena Tapınağı. Yapı Deniz seviyesinden yaklaşık 97 metre yüksekliktedir. Tapınağın mimarisi klasik dönem helen mimarisine uyum göstermektedir. Tapınak naos, pronaos, opisthodomos’dan oluşmaktadır. 6 x 11 sütunlu ion düzeninde inşa edilmiştir. Tapınağın mimari Pytheos’tur. (Mauseleum ve Didyma Apollon Tapınağının mimarı) Opisthodomos’u dor düzeninden alıp, ion düzenine uygulayan mimardır kendisi.Antik Tapınakta 24 yivli sütunlar kullanılmıştır. Vitrivius, De Architectura adlı kitabında ion tapınaklarına örnek olarak bu tapınağı vermektedir.^[4][5]

Şehrin en eski tapınaklarından biri olup bereket tanrıçaları olan Demeter ve Koreye adanmıştır. Tapınak anteli bir yapıdır ancak alışılmışın dışında bir plana sahiptir. Antik kent akropolisi içinde kalan kutsal alan, Anteler arasında duran iki dor sütununun gövdeleri düzdür ve bu sütunlar iki basamaklı bir altyapı üzerinde yükseliyordu. Kutsal alan Temenosun giriş kapısının yanında yapılan arkeolojik çalışmalar neticesinde heykel kaideleri bulunmuştur. Ayrıca bulunan Yazıtlardan bunların Rahibe Tmanossa ve Nikeso ya ait heykel kaideleri olduğu belirlenmiştir.^[7] Antik yapı Tapınağa ait sunak ise girişin hemen biraz ilerisinde bulunuyordu. Bir pronaos ve buna bağlı dörtgen formlu bir naos bulunmaktaydı. Kült odasının batı duvarında steller için yapılmış kaplama taşlar üzerinde oyuklar bulunmuştur. Yapının Naos enlemesine yerleştirilmiştir. Naos güneye doğru devam ettiği için pronaosun enini aşan ölçülere sahiptir. Tapınağın güneyinde kesme taş duvardan inşa eilmiş adak kuyusu tespit edilmiştir. Kare formda 2m derinliğindedir.^[2][7]

Bouleuterion kentteki en iyi korunmuş yapılardan birisidir. Hemen yanındaki Prytaneion ile beraber bir yapı blok oluşturur. Bouleterion 20x21m boyutları ile kareye yakın bir formdadır. Tam ortada bir sunak bulunmaktadır ve 3 duvara paralel oturma sıraları bulunmaktadır. Kuzey kısımda 16, doğu ve batı taraflarında 10’ar basamağa sahiptir. Toplam kapasitesinin 640 kişi olduğu söylenmektedir. Yapının üstü ahşap çatı ile örtülüdür.^[4] Prytaneion’u oluşturan Prytanlar, Bouleuterion’un yürütme kuruludur. Prytaneion aynı zamanda devletin temsil edildiği bir yerdi.^[5]

Tiyatro ile birlikte Priene’nin en iyi korunmuş yapısıdır. Bitişiğindeki Prylaneion ile birlikte birinsulayı kaplar. Kareye yakın bir form gösterip 20 x 21 m ölçülerindedir. Ortasında bir sunak olan ve üç kenarında duvarlara paralel yükselen basamaklar şeklinde oturma yerleri olan kapalı bir salondur. Kuzeyinde 16, doğu ve batısında ise 10’ar basamağa sahiptir. Komşu kent Miletos’unHelenistik Bouleuterion’unda görüldüğü şekilde yuvarlak değil aynen yakınındaki Herakleia ad Latmos ve Notion şehirleri bouleuterionları gibi köşeli oturma basamaklarına sahiptir.^[7] Toplam oturma kapasitesi 640 kişidir. İki kapı arasında kalan loca şeklindeki dörtgen niş ise konuşmacılar içindir. Dinleyici salonunun ortasında mermerden bir sunak bulunmaktadır. Sunağın dört yanında defne dallarından oluşan girlantları taşıyan bukranionlar mevcuttur. Bouleuterionun üstü ahşapçatı ile örtülü idi. Yapının pencereleri ise yan taraftaki duvarlar içinde idi. Bouleuterion iyikorunmuş yerlerden biri olarak antik dönemdeki hayatı göz önüne serebilmektedir. Üç tarafında yükselen oturma basamakları ve diyagonal merdivenli dikdörtgen dinleyici mekanıyla günümüzde bile modern sayılan bir plana sahiptir. Plan Jens Misiakiewicz tarafından neredeyse hiç değiştirilmeden Mannhein Üniversitesi patoloji amfisinde uygulanmıştır. Yalnız burada sunak yerine bir otopsi masası bulunur.^[1][7]

Hemen bouleuterionun yanındadır. Peristylli ev şeklindedir yani etrafındaki sütungalerisinin üzeri çatıyla örtülmüş, bir avlunun çevresine dizili mekanlardan oluşmaktaydı. toplam 8 odasının açıldığı kare şeklinde bir avlusu vardı. İki odanın fonksiyonu hakkında kesin bilgilerimizvardır. Güneydeki orta mekân agoranın kuzey galerisinden avluya geçiş vazifesi görüyordu. Hemendoğusundaki bir mekanda ise dikdörtgen şekilli bir ocak ortaya çıkmıştır. Olasılıkla bu ocaktatanrıça Hestia’ya adanan kutsal ateş yanmaktadır. M. Ö. 2. Yüzyıla tarihlenmektedir. Prytaneioniçindeki yarım sütun formundaki kitabede Prytaneionda görev üstlenmiş kişilerin isimleri yeralmaktadır.^[1][7]

Agora’nın hemen kuzeyinde M.Ö. 2 yüzyılda yapılmış bir “Kutsal Stoa” bulunmaktadır. Burada bulunan bir yazıta göre bu stoa Kapadokya Kralı VI. Ariarathes tarafından yatırılmıştır ve bu yazıt ile İ.Ö. 130 yılına tarihlendirilmektedir. Agoradan stoaya 6 basamaklı bir merdiven ile çıkılmaktadır. Stoa’nın ön yüzünde 49 tane dor sütunu iç kısımda ise 24 tane ion sütunu gözlemlenmektedir. Stoa’nın çatısı muhtemelen ahşaptı. Stoa’nın arka kısmında ise 15 tane oda yer almaktaydı. Batıdan 9 odada İmparator Augustus’un tapınım gördüğü bilinmektedir. Odanın duvarındaki kitabeden, o dönemde Julian takviminin kullanıldığı anlaşılmaktadır.^[1]

İ.Ö. 3 yüzyılda inşa edilmiştir ve şehrin merkezinde yer almaktadır. Üç tarafı stoalarla çevrilidir ve stoaların arkasında da magazinler bulunmaktadır. Agora toplamda 2 blokluk bir araziyi kapsamaktadır ve 75,60 x 46,35 metre boyutlarındadır. Agoranın ortasında Hermes’e adanmış bir sunak bulunmaktadır. Bu sunağında doğusunda da taşlarla oluşturulmuş 2 platform yer almaktadır. Agorada birçok heykel altlığı ele geçirilmiştir.^[7]

• Priene Sinagogu

• Society of Dilettanti, Ionian Antiquities (1821), vol. ii.; Th. Wiegand and H. Schrader, Priene (1904); on inscriptions (360)
• Hiller von Gartringen, Inschriften von Priene (Berlin, 1907)
• Frank Rumscheid, Priene. A Guide to the Pompeii of Asia Minor (1998) ISBN 975-8070-16-9

• Encyclopædia Britannica

• Livius Picture Archive: Priene^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Uzaydan Priene