Seçimli monarşi - Vikipedi

Seçimli monarşi ya da seçmeli monarşi, hükümdarın seçimle başa gelmesiyle olan monarşi biçimidir. Hanedanlık sisteminden farklı yanı rütbenin her zaman "babadan oğla" veya aile içinde olmamasıdır. Seçim şekli, seçilebilecek adaylar ve seçimi yapanlar devletten devlete değişir.

Antik Roma Krallığı'nda krallar meclislerce seçilirdi. Roma'da krallık kalktıktan sonra, Roma Anayasası'na hem Roma hem Bizans'ta imparatorluk zamanları boyunca yürürlükte kalan bir kraliyet kurma yasağı geldi. Oysaki pratikte Roma İmparatorluğu monarşikti. Roma'da imparatorluk sisteminin kuruluş aşaması olan arasındaki Principatus dönemi (M.Ö. 27-MÖ. 284) boyunca Roma hükümdarları, genellikle de facto mevcut olan hükümdarlıklarını de jure bir cumhuriyetçilik kurumuyla gizlemeye özen gösterdiler. Bu durum, özellikle Principatus'u kuran ilk imparator Augustus için geçerliydi. Augustus, çok sayıda unvan (örn: "heybetli, muhteşem" anlamına gelen "Augustus") almış olduğu hâlde kendisini sadece "princeps senatus" ("senatörlerin birincisi") olarak tanımlamıştı. Senato'dan seçilmiş olma görüntüsü Tiberius tahta geçene kadar devam etti. Zamanla İmparatorluk kurumu özünde mutlak monarşiye evrilip de Principatus zayıflarken cumhuriyetçi hükûmet tarihe karıştı, ancak Roma ve Bizans'taki cumhuriyetçilik kurumu kısmen seçimli kaldı (seçim prosedürü asla kesin hatlarıyla tanımlanmamıştır, ancak genellikle Senatonun ilgilendiği bir mesele olduğu kabul edilmiştir). Mesela ilk beş imparatorun hepsi de Jül Sezar'ın soyundan geldiği hâlde bu örneklerin hiçbirinde imparatorluk yetkisi vesayet yoluyla hak edilmemiş, hepsinde de beyan edilmiştir. Dördüncü imparator Claudius, Praetorian muhafızlar adaylarının o olduğunu açığa vurunca makamına "seçildiği" için özellikle göze çarpan bir bir örnektir.

Hâliyle vesayet resmi hukukta asla yer bulmadı ve bulmasına da asla izin verilmedi. Daha sonra gelen ve daha bariz bir şekilde otoriter olan Dominatus dönemi anayasadan cumhuriyetçilik kisvesini daha da çıkartmışsa da imparatorluklar Lejyon veya Senatonun ilanıyla kan bağıyla (babadan oğula) vesayetin karışımı bir yöntemle başa geliyordu.

Bizans imparatorlarının çoğu, vesayet yasağını aşabilmek ve hanedanların devamını sağlayabilmek adına vasilerini yardımcı imparator tayin etti, bu şekilde de onların ölümü sırasında taht boş kalmamış ve yeni bir imparatorun seçilmesi gerekliliği ortadan kalkmış oldu.

Kutsal Roma İmparatorluğu'nda Habsburg Hanedanlığı'nın içinde bulunan elektör adı verilen soylular ve din adamları imparatoru seçerdi. 1440-1740 aralığında seçilen her imparator Habsburg ailesinin mensubuydu. Bu zaman aralığında imparator kağıt üstünde seçimle başa gelse de gerçekte irsî monarşi ile güç kazanırdı.

Venedik Cumhuriyeti doçe adı verilen, normal şartlarda ölene kadar görevde bulunan bir hükümdar tarafından yönetilirdi. Doçenin gücü asla mutlak olmasa da devlet başkanı görevi görürdü. Seçim, iki bin Venedikli aristokratın Büyük Konsey adı verilen kurumda bir sonraki doçeyi belirlemesiyle olurdu. Sonucun belirlenmesi için cumhuriyetin dönemine göre salt çoğunluğa veya başka yarıdan büyük bir orana ihtiyaç vardı.

17 ve 18. yüzyıllarda Hollanda Cumhuriyeti'ni Stadtholder adı verilen bir hükümdar yönetirdi. Her 7 bölge kendilerini yönetmesi için bir bir Stadtholder seçerdi. Bu kişinin her bölge için aynı insan olması bir zorunluluk değildi. Kağıt üstünde herhangi biri Stadtholder seçilebilse de gerçekte Oranj-Nassau Hanedanı üyeleri arasından seçilirdi. Oranj Hanedanı destekçileri Stadtholder'ın gücünün bir mutlak monarkınkiyle eşdeğer olmasına ve resmi olarak bir irsî monarşi olmayı(18. yüzyıldan sonra böyle olmuştur) savunurken, cumhuriyetçiler Stadtholder pozisyonunu yok etmeyi ve/veya birini Stadtholder olarak seçmemeyi savunurlardı.

Kudüs Haçlı Krallığı'da kral seçim sürecinde irsî etkenler de vardı. 12. yüzyılın ortalarında bir kraliyet ailesi olmasına rağmen kral Haute Cour adlı bir meclis tarafından seçilirdi ya da tanınırdı. Bu örnekte kral primus inter pares(eşitler arasında birinci) konumundaydı ve yokluğunda krallığı seneschal adı verilen bürokrat tarafından yönetilirdi.

Günümüzde sadece dört ülkede seçimli monarşi vardır:

• Birleşik Arap Emirlikleri: Re'is adı verilen bir devlet başkanı, 5 yıllık bir dönem için Federal Üst Konsey tarafından seçilir.^[1] Bu mevki, kuruluşundan beri de facto olarak Konsey'in mütabakatı gereği Abu Dabi'li El-Nehyan şeyhleri arasında vesayetle geçmektedir. Ayı şekilde Devlet Başkan Yardımcılığı ve Başbakanlık mevkileri Dubai'nin El-Mahtum şeyhlerinin elindedir. Seçimler 5 yılda bir yapılır. Her emirliğin yöneticilik mevkisi o emirliğin hakim kraliyet ailesinin mütabakatı sonucu belirlenir.^[2][3]
• Kamboçya: Kamboçya kralı, bir Kraliyet Konseyi tarafından kraliyet soyundan gelen adaylar arasından ömür boyu yönetmek üzere seçilir.
• Malezya: Yang di-Pertuan Agong (Devletin Yüce Başı) beş yılda bir seçilir. Dokuz Malezya eyaletinin yöneticileri, bir Hükümdarlar Konseyi kurarak bir sonraki Agong'un kim olacağına gizli oylamayla karar verir. Günümüze dek bu kurum, de facto olarak esasen kıdeme (yaşça büyüklüğe) bakılarak seçilen eyalet başları arasında dönüp durmuştur
  • Malezya'nın Negeri Sembilan eyaletinin kendisi is de seçimli bir monarşidir. Negeri Sembilan'ın Yang di-Pertuan Besar (baş hükümdar) denilen hükümdarı, yönetici şeflerin oluşturduğu bir konseyce seçilir. Yönetici şefleri bir baş-şef seçer. Erkek adaylar anasoylu aşiretler esas alınarak seçilir. Bu sistem, Malezya'daki federal monarşi sisteminin kısmen temelini teşkil etmektedir.
  • Perak Sultanı, 18. Peark Sultanı olan Sultan Ahmadin'in soyundan gelen prenslerin yaşça en büyükleri arasından seçilir. Sultan, Raja Muda (Veliaht Prens) ve Raja Di-Hilir (Yardımcı Veliaht Prens) Perak Dewan Negara'sı (senatosu) tarafından seçilir. Hakim Sulan'ın oğlu, bir önceki Sultan'ın soyundan gelen yaşça daha kıdemli bir prens zaten mevcutsa Raja Muda olamaz; ancak o kıdemli prensin Raja Muda olma hakkından feragat etmesiyle onun önü açılabilir.
• Vatikan: Vatikan hükümdarı olan Papa, konklav adı verilen tüm kardinallerin toplanarak oluşturduğu bir mecliste, genellikle yine bu kardinaller arasından seçilir.