Suriye'nin modern tarihi - Vikipedi

Suriye tarihi
dizisinin bir parçası
Tarih öncesi
Bronz Çağı
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Modern
Zaman çizelgesi
Levant tarihi
Tarih öncesi
Antik tarih
Klasik antik dönem
Orta Çağ
Modern tarih
Suriye Krallığı Bayrağı (1920)
Fransız mandası altındaki Suriye bayrağı, 1920-1922
Suriye Cumhuriyeti Bayrağı (1932-1958) ve yine 1961'den 1963'e
Birleşik Arap Cumhuriyeti bayrağı (1958-1961) ve yine 1980'den beri Suriye Arap Cumhuriyeti'nin bayrağı
Suriye Arap Cumhuriyeti Bayrağı 1963-1972
Suriye Arap Cumhuriyeti Bayrağı, 1972-1980

Suriye'nin modern tarihi, Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlıların Suriye üzerindeki kontrolünün Fransız kuvvetleri tarafından sona erdirilmesi İşgal Edilmiş Düşman Toprakları Yönetimi'nin kurulmasıyla başlar. Kısa ömürlü Suriye Arap Krallığı 1920'de ortaya çıktı, ancak kısa bir süre sonra Fransız Mandası halini aldı. Manda, kısa ömürlü özerk Halep Devleti, Şam Devleti (daha sonra Suriye Devleti), Nusayri Devleti ve Cebel el-Dürzi Devleti'ni kurdu. Özerklikler 1930'da Mandatör Suriye Cumhuriyeti'ne dönüştürüldü. Suriye Cumhuriyeti, Nisan 1946'da bağımsızlığını kazandı. Cumhuriyet, Arap-İsrail Savaşı'na katıldı ve 1950'ler ve 1960'lar boyunca siyasi istikrarsızlık durumunda kaldı.

8 Mart 1963 darbesi, tüm yürütme ve yasama yetkisinin kontrolünü üstlenen bir grup askeri ve sivil yetkiliden oluşan Ulusal Devrim Komutanlığı Konseyi'nin (UDKK) kurulmasıyla sonuçlandı. Darbe, Mişel Eflak ve Selahaddin el-Bitar liderliğindeki Baas Partisi üyeleri tarafından tasarlandı. Daha sonraki yöneticiler 1966 başlarında General Salah Cedid liderliğindeki partinin Marksist-Leninist askeri muhalifleri tarafından devrildi. Beşşar Esad hükümeti 2011 Arap Baharı ile 2024 yılları arasında Suriye'de devam eden iç savaşa dahil olmuştur. 8 Aralık 2024'te Beşşar Esad, isyancıların Şam şehrini ele geçirmesinin ardından Rusya'ya kaçtı.

Manda altında Suriye

[değiştir | kaynağı değiştir]

İEDT

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: İşgal Edilmiş Düşman Toprakları Yönetimi

İşgal Edilmiş Düşman Toprakları Yönetimi (İEDTY), Birinci Dünya Savaşı'nın Suriye-Filistin Cephesi'ni takiben 1918 ve 1920 yılları arasında eski Osmanlı İmparatorluğu'nun Levanten ve Mezopotamya vilayetleri üzerinde İngiliz ve Fransız ortak askeri idaresi olarak kuruldu. Yönetim, 19-26 Nisan 1920 San Remo Konferansı'nda Fransız Suriye ve Lübnan Mandası ile İngiliz Filistin Mandası'nın atanmasının ardından sona erdi.

İlk sivil yönetim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Nisan 1920'deki San Remo Konferansı ve Suriye'de Kral Faysal'ın kısa ömürlü monarşisinin 24 Temmuz 1920'de Meyselun Muharebesi'nde yenilmesinin ardından, Fransız general Henri Gouraud bölgede sivil yönetimi kurdu. Manda bölgesi altı devlete bölündü. Bunlar Şam (1920), Halep (1920), Nusayri (1920), Cebel el-Dürzi (1921), özerk İskenderun Sancağı (1921) (bugünkü Hatay) ve Büyük Lübnan Devleti (1920) (bugünkü Lübnan) idi.

Bu devletlerin çizimi, kısmen Suriye'deki mezhepsel yapıya dayanıyordu. Ancak Suriye mezheplerinin hemen hepsi Fransız mandasına ve onun yarattığı bölünmeye düşmandı. Bu, Fransızların tüm Suriye devletlerinde karşılaştığı sayısız isyanla en iyi şekilde gösterildi. Lübnan Dağı'ndaki Maruni Hristiyanlar ise Fransızlar altında gerçekleşen bağımsızlık hayaline sahip bir topluluktu; bu nedenle, Büyük Lübnan yeni kurulan devletlerin istisnasıydı.

Suriye Federasyonu (1922-24)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Suriye Federasyonu ve Suriye Devleti

Temmuz 1922'de Fransa, üç devlet: Şam, Halep ve Nusayri devletleri arasında Suriye Federasyonu (Fédération syrienne) adı altında gevşek bir federasyon kurdu. Cebel-el Dürzi, İskenderun Sancağı ve Büyük Lübnan, yeni bir federal bayrağı (Fransız kantonu ile yeşil-beyaz-yeşil) benimseyen bu federasyonun parçası değildi. 1 Aralık 1924'te Halep ve Şam eyaletlerinin birleşerek Suriye Devleti'ne dönüşmesiyle Nusayri Devleti federasyondan ayrıldı.

Büyük Suriye İsyanı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Büyük Suriye İsyanı

1925'te Cebel-el-Dürzi'de Sultan el-Atraş liderliğindeki bir isyan diğer Suriye devletlerine sıçradı ve Suriye'de genel bir isyan haline geldi. Fransa, Halep Parlamentosunun Şam ile olan birlikten ayrıldığını ilan ederek misilleme yapmaya çalıştı, ancak oylama Suriyeli vatanseverler tarafından engellendi.

Birinci Suriye Cumhuriyeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Birinci Suriye Cumhuriyeti

Kırmızı yıldızlar cumhuriyetin üç bölgesini (Şam, Halep ve Deyrizor) temsil eder.

1936 Bağımsızlık Antlaşması

[değiştir | kaynağı değiştir]

1936'da, Fransız yasama organı tarafından onaylanmayacak bir anlaşma olan Fransız-Suriye Bağımsızlık Antlaşması imzalandı. Ancak antlaşma; Cebel el-Dürzi, Nusayri (günümüzde Lazkiye olarak adlandırılır) ve İskenderun'un takip eden iki yıl içinde Suriye Cumhuriyeti'ne dahil edilmesine izin verdi. Büyük Lübnan (günümüzde Lübnan Cumhuriyeti), Suriye Cumhuriyeti'ne katılmayan tek devletti. Kral Faysal'ın kısa saltanatı (1918-1920) döneminde başbakan olan Haşim el-Etâsî, bağımsızlık anlaşmasından sonra kabul edilen yeni bir anayasa uyarınca seçilen ilk cumhurbaşkanı oldu.

Hatay'ın ayrılığı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Hatay Devleti

Eylül 1938'de Fransa, Suriye'nin İskenderun bölgesini yeniden ayırarak Hatay Cumhuriyeti'ne dönüştürdü. Ertesi yıl, Haziran 1939'da Hatay Cumhuriyeti Türkiye'ye katıldı. Suriye, Hatay'ın Türkiye'ye dahil edilmesini tanımadı ve konu bugüne kadar hala tartışmalı.

II. Dünya Savaşı ve BM'nin kuruluşu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Suriye-Lübnan Savaşı

İkinci Dünya Savaşı sırasında Fransa'nın 1940'ta düşmesiyle Suriye, İngiliz ve Özgür Fransa tarafından Temmuz 1941'de işgal edilene kadar Vichy Fransası'nın kontrolüne girdi. Suriye 1941'de tekrar bağımsızlığını ilan etti, ancak 1 Ocak 1944'e kadar bağımsız bir cumhuriyet olarak tanınmadı.

27 Eylül 1941'de Fransa, manda çerçevesinde Suriye Devleti'nin bağımsızlığını ve egemenliğini ilan etti. Bildiride, "Suriye ve Lübnan'ın bağımsızlığı ve egemenliği, Manda Yasası'ndan kaynaklanan hukuki durumu etkilemeyecektir". Gerçekten de bu durum ancak Milletler Cemiyeti Konseyi'nin mutabakatı - 4 Nisan 1924 tarihli Fransız-Amerikan Sözleşmesini imzalayan Birleşik Devletler Hükûmetinin rızasıyla - ve ancak Fransız Hükûmeti ile Suriye ve Lübnan Hükûmetleri arasında Fransız Cumhuriyeti kanunlarına ve usulüne uygun olarak onaylanan anlaşmaların akdedilmesinden sonra değiştirilebildi.[1]

Benqt Broms, San Francisco Konferansı sırasında devletleri şüpheli olan Birleşmiş Milletler'in birkaç kurucu üyesinin bulunduğunu ve Fransa Hükûmetinin Suriye ve Lübnan'ı hala manda olarak gördüğünü belirtmenin önemli olduğunu söyledi.[2]

Duncan Hall, "Dolayısıyla, Suriye Mandası'nın Cemiyet veya halefi tarafından herhangi bir resmi işlem yapılmadan sonlandırıldığı söylenebilir. Manda, manda gücünün ve yeni devletlerin bağımsızlıklarının ilanıyla sona erdi, ardından diğer güçler tarafından parça parça koşulsuz tanınma süreci izledi ve Birleşmiş Milletler'e resmen kabul edildi.Tüzüğün 78. maddesi, herhangi bir üye devlet için vesayet statüsünü sona erdirdi: 'Vesayet sistemi, Birleşmiş Milletler üyesi olan ve aralarındaki ilişkilerin egemen eşitlik ilkesine saygıya dayalı olduğu topraklara uygulanmayacaktır'."[3]

29 Mayıs 1945'te Fransa Şam'ı bombaladı ve demokratik olarak seçilmiş liderlerini tutuklamaya çalıştı. Fransız uçakları Şam'ı bombalarken, Başbakan Faris el-Huri San Francisco'da Birleşmiş Milletler'in kuruluş konferansındaydı ve Suriye'nin Fransız Mandası'ndan bağımsızlık iddiasını sundu. Suriyeli milliyetçi grupların devam eden baskısı ve İngiliz baskısı, Fransızları 17 Nisan 1946'da son birliklerini tahliye etmeye zorladı.

Suriye Cumhuriyeti (1946-1963)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Birinci Suriye Cumhuriyeti ve İkinci Suriye Cumhuriyeti

1946'da Suriye'nin bağımsızlığı elde edildi. Bağımsızlığın ilanından sonra hızlı ekonomik gelişme olmasına rağmen, Suriye siyaseti bağımsızlıktan 1960'ların sonlarına kadar büyük bir karışıklık yaşadı. Bağımsızlığın ilk yıllarına siyasi istikrarsızlık damgasını vurdu.

1948'de Suriye, yeni kurulan İsrail Devleti'ne karşı Arap-İsrail Savaşı'na katıldı. Suriye Ordusu İsrail bölgelerinden dışarı itildi, ancak Golan'daki kalelerini güçlendirdi ve eski sınırlarını korumayı ve bazı ek bölgeleri işgal etmeyi başardı.[kaynak belirtilmeli] Temmuz 1949'da Suriye, İsrail ile ateşkes anlaşması imzalayan son Arap ülkesiydi.

Mart 1949'da, Suriye'nin ulusal hükûmeti Hüsnü Zaim liderliğindeki bir askeri darbeyle devrildi ve böylece, ajanlar Miles Copeland ve Stephen Meade'in yardımıyla CIA tarafından desteklenen bir darbede demokratik yönetim sona erdi.[4][5][6][7]

O yılın ilerleyen döneminde Zaim, meslektaşı Sami el-Hınnavi ve Edib Çiçekli tarafından devrildi. Çiçekli, sivil yönetimin altını oydu ve 1951'de iktidarı tamamen ele geçirdi. Çiçekli, artan halk muhalefetinin onu istifaya ve ülkeyi terk etmeye zorladığı 1955 yılına kadar ülkeyi yönetmeye devam etti. Ulusal hükûmet restore edildi, ancak bu kez yurtdışından gelen istikrarsızlıkla karşı karşıya kaldı. Başkan Çiçekli'nin 1954 darbesiyle devrilmesinden sonra, ordudaki rakip hizipler tarafından desteklenen ve devam eden siyasi manevralar, sonunda Arap milliyetçisi ve sosyalist unsurları iktidara getirdi. 1946 ve 1956 yılları arasında Suriye'de 20 farklı kabine vardı ve dört ayrı anayasa taslağı hazırladı.

1956 Süveyş Krizi sırasında İsrail birliklerinin Sina Yarımadası'nı işgal etmesi ve İngiliz işe Fransız birliklerinin müdahalesinin ardından Suriye'de sıkıyönetim ilan edildi. Daha sonra Suriye ve Irak birlikleri olası bir İsrail işgalini önlemek için Ürdün'e getirildi. Kasım 1956'da Irak boru hatlarına yapılan saldırılar, Irak'ın Bağdat Paktı'nı kabul etmesine karşı misillemeydi. 1957'nin başlarında Irak, Mısır ve Suriye'ye Ürdün'ün olası bir şekilde ele geçirilmesine karşı tavsiyede bulundu.

Kasım 1956'da Suriye, Sovyetler Birliği ile uçak, tank ve diğer askeri teçhizat gönderilmesi karşılığında hükûmet içinde komünist nüfuz için bir dayanak sağlayan bir anlaşma imzaladı. Suriye askeri teknolojisinin gücündeki bu artış, Suriye'nin Türkiye'de bulunan bir şehir olan İskenderun'u geri almaya çalışmasını mümkün gördüğü için Türkiye'yi endişelendirdi. Öte yandan Suriye ve SSCB, Türkiye'yi Suriye sınırına asker yığmakla suçladı. Bu açmaz sırasında komünistler Suriye hükûmeti ve ordusu üzerinde daha fazla kontrol sahibi oldular. Sadece Birleşmiş Milletlerdeki (Suriye'nin orijinal üyesi olduğu) hararetli tartışmalar savaş tehdidini azalttı.

1954 darbesinden sonraki yıllarda Suriye'nin siyasi istikrarsızlığı, Suriye ve Mısır politikalarının paralelliği ve Süveyş Krizi sonrasında Mısır Cumhurbaşkanı Cemal Abdünnasır'ın liderliğinin çağrısı, Suriye'de Mısır ile birliğe destek yarattı. 1 Şubat 1958'de Suriye Devlet Başkanı Şükri el-Kuvvetli ve Nasır, iki ülkenin birleştirilerek Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin kurulduğunu duyurdular ve tüm Suriye siyasi partileri ve komünistler açık faaliyetlerini durdurdular.

Ancak birlik başarılı olmadı. 28 Eylül 1961'deki askeri darbenin ardından Suriye, Suriye Arap Cumhuriyeti olarak kendisini yeniden kurarak ayrıldı. Sonraki 18 ayı karakterize eden istikrarsızlık, 8 Mart 1963'te Suriye Ordusu'nun Ulusal Devrim Komutanlığı Konseyi adındaki solcu subayları tarafından, tüm yasama ve yürütmenin kontrolünü üstlenen bir grup askeri ve sivil yetkilinin görevlendirilmesiyle sonuçlanan çeşitli darbelerle karakterize edildi. Darbe, 1940'ların sonlarından beri Suriye ve diğer Arap ülkelerinde aktif olan Arap Sosyalist Baas Partisi üyeleri tarafından tasarlandı. Yeni kabine Baas üyeleri tarafından domine edildi.

Baasçı Suriye Arap Cumhuriyeti (1963-2024)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Baas hükûmeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: 1963 Suriye askerî darbesi

Suriye'de Baas'ın darbesi, önceki ay Irak'ta gerçekleşen bir Baas darbesinin ardından geldi. Yeni Suriye hükûmeti, Mısır ve Baas kontrolündeki Irak ile federasyon olasılığını araştırdı. 17 Nisan 1963'te Kahire'de Eylül 1963'te birlik referandumu yapılması için bir anlaşma imzalandı. Ancak kısa sürede taraflar arasında ciddi anlaşmazlıklar ortaya çıktı ve üçlü federasyon gerçekleşmedi. Bundan sonra Suriye ve Irak'taki Baas hükûmetleri ikili birlik için çalışmaya başladı. Bu planlar, Kasım 1963'te Irak'taki Baas hükûmetinin devrilmesiyle suya düştü.

Mayıs 1964'te, UDKK Başkanı Emin el-Hafız, kitle örgütlerinin (emek, köylü ve profesyonel sendikalar) temsilcilerinden oluşan atanmış bir yasama organı ve yürütme yetkilerinin verildiği bir kabine olan bir Ulusal Devrim Konseyini (UDK) öngören geçici bir anayasayı ilan etti.

İkinci Baas hükûmeti

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: 1966 Suriye Darbesi

23 Şubat 1966'da bir grup ordu subayı başarılı bir parti içi darbe gerçekleştirdi, Başkan Hafız'ı hapse attı. Kabineyi, UDK'yi ve geçici anayasayı feshetti ve 1 Mart'ta bölgeci, sivil bir Baas hükûmeti belirledi. Darbe liderleri bunu Baas Partisi ilkelerinin "düzeltilmesi" olarak nitelendirdi. Haziran 1967'de İsrail Golan Tepeleri'ni ele geçirdi ve işgal etti. Altı Gün Savaşı, 1966 darbesiyle kurulan radikal sosyalist hükûmeti önemli ölçüde zayıflatmıştı.

18 Eylül 1970'te Ürdün'deki Kara Eylül olayları sırasında Suriye, Filistinli gerillalar adına müdahale etmeye çalıştı. Hafız Esad, tanklarla bir tugay eşdeğeri zırhlı kuvvetler gönderdi, bazılarının bu amaç için aceleyle normal Suriye Ordusundan yeniden markalandığı iddia edildi. Diğer Suriye birlikleri ise 5. Piyade Tümeni ve komandolardı. 21 Eylül'de Suriye 5. Tümeni, Ürdün 40. Zırhlı Tugayının savunmasını kırdı ve onu er-Ramtha kavşağından geri itti. 22 Eylül'de Ürdün Kraliyet Hava Kuvvetleri, Suriye güçlerine saldırmaya başladı ve bunun sonucunda kötü bir şekilde hırpalandı. Sürekli hava saldırıları Suriye kuvvetini kırdı ve 22 Eylül öğleden sonra geç saatlerde 5. Tümen geri çekilmeye başladı.[8] Suriye'nin hızla geri çekilmesi Filistinli gerillalar için ağır bir darbe oldu. Ürdün zırhlı kuvvetleri gerillaların Amman'daki karargahlarını sürekli olarak dövdü ve onları krallığın diğer bölgelerinde de kırmakla tehdit etti. Sonunda, Filistinli gruplar ateşkes konusunda anlaştılar. Arap Birliği'nin Kahire'deki toplantısına Kral Hüseyin ve Yaser Arafat katıldı. Ürdün-Filistin İç Savaşı kısa süre sonra yeniden başladı, ancak bu sefer Suriye müdahalesi olmadı.

1970'e gelindiğinde Baas Partisi'nin aşırılık yanlısı bir askeri kanadı ile daha ılımlı bir sivil kanadı arasında bir çatışma gelişti. Ürdün ile "Kara Eylül" düşmanlıkları sırasında FKÖ'ye yardım etmek için gönderilen Suriye güçlerinin 1970 yılında geri çekilmesi, iktidardaki Baas liderliği içindeki bu siyasi anlaşmazlığı yansıtıyordu.

Hafız Esad yönetimindeki Baas Partisi (1970-2000)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Hafız Esad'ın devlet başkanlığı
Şu madde dizisinin bir parçasıdır:
Baasçılık
Baas Partisi bayrağı
Kuruluşlar
Arap Baası1940-1947
Arap Baas Hareketi1940-1947
Baas Partisi1947-1966
Baas Partisi (Irak ağırlıklı hizip)1966-2003
Baas Partisi (Suriye ağırlıklı hizip)1966-2024
Varyantlar
Neo-Baasçılık1966-2024
Saddamcılık1979-2003
Kişiler
Edebiyat
Tarih
Bölgesel kuruluşlar
Bahreyn
Cezayir
Filistin
Irak
Kuveyt
Libya
Lübnan
Mısır
Moritanya
Ürdün
Sudan
Suriye
Tunus
Yemen
Ayrılan gruplar
Arap Sosyalist Devrimci Baas Partisi1960-1962/63
Sosyalist Lübnan1965-1970
Arap Devrimci İşçi Partisi1966-günümüz
Arap Demokratik Sosyalist Baas Partisi1970-günümüz
Sudan Baas Partisi2002-günümüz
Silahlı gruplar
İlgili konular

Güç devralımı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Hafız Esad ve Düzeltici Hareket (Suriye)

13 Kasım 1970'te Savunma Bakanı Hafız Esad, sivil parti liderliğini devirerek ve devlet başkanı rolünü üstlenerek kansız bir askeri darbe gerçekleştirdi. İktidara geldikten sonra Hafız Esad, hükûmeti için örgütsel bir altyapı oluşturmak ve kontrolü pekiştirmek için hızla harekete geçti. Esad'ın Arap Sosyalist Baas Partisi'nin Geçici Bölge Komutanlığı, Baas Partisi'nin 87 sandalye aldığı Halk Konseyi'ni 173 üyeli bir yasama meclisi olarak aday gösterdi. Kalan koltuklar "popüler örgütler" ve diğer küçük partiler arasında bölündü.

Mart 1971'de parti bölge kongresini yaptı ve Esad başkanlığındaki 21 üyeli yeni bir bölge komutanlığı seçti. Aynı ay, Esad'ın 7 yıllık bir dönem için devlet başkanı olarak onaylanması için ulusal bir referandum düzenlendi. Mart 1972'de, hükûmetinin tabanını genişletmek için Esad, Baas Partisi liderliğindeki bir partiler koalisyonu olan Ulusal İlerici Cephe'yi kurdu ve Suriye'nin 14 vilayetinin her birinde yerel konseyler kurmak için seçimler yapıldı. Mart 1973'te, yeni bir anayasa yürürlüğe girdi ve bunu kısa bir süre sonra 1962'den bu yana bu tür ilk seçim olan Halk Meclisi için parlamento seçimleri izledi.

Ekim Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]

6 Ekim 1973'te Suriye ve Mısır, İsrail'e karşı sürpriz bir saldırı düzenleyerek Yom Kippur Savaşı'nı ("Ramazan Savaşı" veya "Ekim Savaşı" olarak da adlandırılır) başlattılar. Sürpriz unsuruna rağmen, Mısır ve Suriye üç haftalık bir savaşta ilk kazanımlarını kaybettiler[kaynak belirtilmeli] ve İsrail Golan Tepeleri'ni ve Sina Yarımadası'nı işgal etmeye devam etti.

Lübnan'a müdahale

[değiştir | kaynağı değiştir]

1976'nın başlarında Lübnan İç Savaşı, Maruni Hristiyanlar için kötü gidiyordu, bu nedenle Lübnan Devlet Başkanı Elias Sarkis, Suriye'nin askeri olarak müdahale etmesini resmen istedi. Lübnan cumhurbaşkanından ilk yetkilerini aldıktan sonra, Suriye'ye Arap Birliği tarafından Lübnan'a askeri müdahale için ikinci bir yetki verildi. Suriye, Hristiyanların yenilgisini önlemek için ülkeye 40.000 asker gönderdi, ancak bu hamle Lübnan'daki 30 yıllık Suriye varlığını başlatacaktı. Takip eden 15 yıllık iç savaş boyunca, Suriye hem Lübnan'ı kontrol etmek için hem de Lübnan müttefiklerini vekil savaşçılar olarak yaygın şekilde kullanarak İsrail'i güney Lübnan'da baltalamak için savaştı. Pek çoğu, Suriye Ordusunun Lübnan'daki varlığını, özellikle Suriye destekli Taif Anlaşması'nın ardından ve 1990'da iç savaşın sona ermesinin ardından bir işgal olarak gördü. Suriye daha sonra 2005 yılına kadar Lübnan'da kaldı ve Lübnan siyaseti üzerinde pek çok kişi tarafından derinden rahatsız olan ağır bir etki yarattı.

Savaş bittikten sonra yaklaşık bir milyon Suriyeli işçi, ülkenin yeniden inşasında iş bulmak için Lübnan'a geldi. Suriyeli işçiler, daha düşük ücret alabilecekleri için Filistinli Araplar ve Lübnanlı işçilere tercih edildi, ancak bazıları Suriye hükûmetinin vatandaşları iş aramak için küçük ve askeri açıdan egemen olan komşusuna girmesini teşvik etmesinin, aslında Suriye'nin Lübnan'ı sömürgeleştirme girişimi olduğunu savundu. 1994 yılında Şam'ın baskısı altında, Lübnan hükûmeti tartışmalı bir şekilde ülkede ikamet eden 200.000'den fazla Suriyeliye vatandaşlık verdi.

Müslüman Kardeşler Ayaklanması ve Hama Katliamı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Suriye'deki İslamcı ayaklanma

31 Ocak 1973'te Esad, ulusal bir krize yol açan yeni anayasayı uygulamaya koydu. Önceki anayasalardan farklı olarak bu anayasa, Suriye cumhurbaşkanının Müslüman olmasını gerektirmediği için Hama, Humus ve Halep'te Müslüman Kardeşler ve ulema tarafından düzenlenen şiddetli gösterilere yol açtı. Esad'ı "Allah'ın düşmanı" olarak yaftaladılar ve yönetimine karşı cihat çağrısında bulundular.[9] Robert D. Kaplan, Esad'ın iktidara gelmesini "Hindistan'da dokunulmaz bir mihraceye ya da Rusya'da bir Yahudi'nin çar olmasına benzer şekilde yüzyıllardır iktidarı tekelinde tutan Sünni çoğunluk nüfusunu şok eden eşi görülmemiş bir gelişme" olarak değerlendirdi.[10] Otoriter hükûmetin eleştirmenleri vardı. 1970'lerin sonlarında laik Baas programının temel değerlerini reddeden ve sapkın olarak gördükleri Nusayrilerin yönetimine karşı çıkan köktendinci Sünni Müslümanlardan ciddi bir meydan okuma çıktı. 1976'dan 1982'de bastırılmasına kadar, baş-muhafazakar Müslüman Kardeşler hükûmete karşı silahlı bir ayaklanmaya öncülük etti. Şubat 1982'de Müslüman Kardeşler tarafından başlatılan bir ayaklanma girişimine yanıt olarak hükûmet, merkezi Hama'da bulunan köktenci muhalefeti ezerek şehrin bazı kısımlarını topçu ateşiyle yerle bir etti ve binlerce kişinin ölümüne ve yaralanmasına neden oldu. Hafız Esad'ın saltanatının geri kalanında, hükûmet karşıtı faaliyetlerin kamuoyuna yansıması çok sınırlıydı.

Körfez Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye'nin 1990'da Saddam Hüseyin'e karşı ABD liderliğindeki çok uluslu koalisyona katılması, Suriye'nin hem diğer Arap devletleriyle hem de Batı dünyasıyla ilişkilerinde dramatik bir dönüm noktası oldu. Suriye, Ekim 1991'de Madrid'de düzenlenen çok taraflı Ortadoğu Barış Konferansı'na katıldı ve 1990'larda İsrail ile doğrudan, yüz yüze müzakerelere girişti. Bu müzakereler başarısız oldu ve Başkan Hafız Esad'ın Mart 2000'de Cenevre'de Başkan Bill Clinton ile görüşmesinden bu yana başka Suriye-İsrail görüşmesi olmadı.

İç güç mücadelesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

1999 Lazkiye olayı olarak bilinen olayda,[11] 1998 Halk Meclisi seçimlerinin ardından şiddetli protestolar ve silahlı çatışmalar patlak verdi. Şiddet olayları, Hafız Esad ile daha önce 1984'te Hafız'a karşı bir darbe başlatmaya çalışan, ancak sonunda Suriye'den sınır dışı edilen küçük kardeşi Rıfat Esad[11] arasında uzun süredir devam eden bir kan davasının patlamasıydı. Suriye polisi ve Rıfat yandaşlarının Lazkiye'deki Rıfat'a ait liman yerleşkesine polis tarafından müdahalede bulunulması sırasında çıkan yangında iki kişi hayatını kaybetti. Hükûmet tarafından yalanlanan muhalefet kaynaklarına göre, Lazkiye'deki çatışmalar yüzlerce ölü ve yaralıyla sonuçlandı.[12]

Suriye'de kuraklık

[değiştir | kaynağı değiştir]

2006'dan 2010'a kadar Suriye, modern tarihin en kötü kuraklığını yaşadı.[13][14] Kuraklık, Suriye kırsalından kent merkezlerine kitlesel bir göçle sonuçlandı ve bu, Irak'tan yaklaşık 1,5 milyon mültecinin akınıyla zaten yük olan mevcut altyapıyı önemli ölçüde zorladı.[13] Kuraklığın kendisi, insan kaynaklı küresel iklim değişikliğiyle bağlantılı.[15] Ayrıca, ilk protestolara ve ayaklanmaya yol açan sosyoekonomik koşullara katkıda bulunan bir faktör olarak doğrudan bağlantılıdır.[16] Yeterli su temini devam eden iç savaşta bir sorun olmaya devam ediyor ve arz sıklıkla askerî harekâtın hedefi oluyor.[17]

Beşşar Esad dönemi (2000-2024)

[değiştir | kaynağı değiştir]

Şam Baharı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Beşşar Esad

Hafız Esad, 30 yıl iktidarda kaldıktan sonra 10 Haziran 2000'de öldü. Esad'ın ölümünün hemen ardından parlamento anayasayı değiştirerek devlet başkanının zorunlu asgari yaşını 40'tan 34'e indirdi ve bu da oğlu Beşşar Esad'ın iktidardaki Baas Partisi tarafından yasal olarak aday gösterilmesine izin verdi. Suriye hükûmeti istatistiklerine göre, 10 Temmuz 2000'de Beşar Esad, rakipsiz bir şekilde katıldığı ve oyların %97,29'unu aldığı referandumla devlet başkanı seçildi.[kaynak belirtilmeli]

Fransızca ve İngilizce konuşan ve İngiltere doğumlu bir eşi olan Beşşar'ın reform için "umutlar uyandırdığı" söylendi ve Temmuz 2000'den Ağustos 2001'e kadar yoğun siyasi ve sosyal tartışmaların yaşandığı bir "Şam Baharı" yaşandı.[18] Dönem, siyasi ve sosyal meseleleri tartışmak için özel evlerde bir araya gelen benzer düşünen insan gruplarının bir araya geldiği çok sayıda siyasi forum veya salonun ortaya çıkmasıyla karakterize edildi. Salon olgusu Şam'da hızla, diğer şehirlerde ise daha az oranda yayıldı. Riyad Seyf, Heysem al-Melih, Kemal el-Labvani, Riyad el-Turk ve Arif Dalila gibi siyasi aktivistler, hareketi harekete geçirmede önemliydi.[19] Forumların en ünlüsü Riyad Seyf Forumu ve Cemal el-Etâsî Forumu'ydu. Şam Baharı, Ağustos 2001'de demokratik seçimler ve bir sivil itaatsizlik kampanyası çağrısında bulunan on önde gelen eylemcinin tutuklanması ve hapsedilmesiyle sona erdi.[20]

Uluslararası ve iç gerilimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

5 Ekim 2003'te İsrail, Şam yakınlarındaki bir siteyi, İslami Cihad üyeleri için bir terörist eğitim tesisi olduğunu iddia ederek bombaladı. İslami Cihad, kampın kullanımda olmadığını söyledi. Suriye saldırının sivil alanda olduğunu söyledi. İsrail'in eylemi Avrupa hükûmetleri tarafından kınandı. Alman Şansölyesi "kabul edilemez" dedi ve Fransa Dışişleri Bakanlığı "İsrail operasyonu… uluslararası hukuk ve egemenlik kurallarının kabul edilemez bir ihlalini teşkil etti" dedi. İspanya'nın BM Büyükelçisi Inocencio Arias, olayı "aşırı tehlikeli" ve "uluslararası hukukun açık bir ihlali" olarak nitelendirdi.[kaynak belirtilmeli]

Amerika Birleşik Devletleri Kongresi, Suriye'nin Lübnan, Irak ve terörizme müdahalesini ve kitle imha silahları olarak gördüğü şeyi uluslararası yaptırımlar yoluyla sona erdirmek amacıyla Aralık 2003'te Suriye Hesap Verebilirlik Yasası'nı kabul etti.

Suriye'de etnik gerginlikler arttı. 12 Mart'tan itibaren Kamışlı'da bir futbol stadyumunda meydana gelen olayda 30 kişi öldü, 160'tan fazla kişi yaralandı. Kürt kaynaklar, Suriye güvenlik güçlerinin yerel takımın Kürt taraftarları ile Deyrizor kentinden konuk takımın Arap taraftarları arasında bir futbol maçında çıkan çatışmanın ardından sivillere karşı gerçek mermi kullandığını belirtti. Uluslararası basın, 12 Mart'ta dokuz kişinin öldürüldüğünü bildirdi. Uluslararası Af Örgütü'ne göre, isyanlardan sonra çoğu Kürt yüzlerce kişi tutuklandı. Kürt tutukluların işkence ve kötü muameleye maruz kaldığı bildirildi. Bazı Kürt öğrencilerin, bildirildiğine göre barışçıl protestolara katıldıkları için üniversitelerinden atıldılar.[21]

Haziran 2005'te binlerce Kürt, Suriye'de bir Kürt din adamı olan Şeyh Haznavi'nin öldürülmesini protesto için Kamışlı'da bir polis memurunun ölümü ve dört Kürt'ün yaralanmasıyla sonuçlanan protesto gösterisi düzenledi.[22][23]

Ekim 2005'te aktivist Michel Kilo, Suriye hükûmetini "otoriter, totaliter ve hizipçi" olarak eleştiren ve demokratik reform çağrısında bulunan Şam Deklarasyonu'nu önde gelen muhalefet figürleriyle başlattığında, yenilenen muhalefet faaliyeti gerçekleşti.[24]

6 Eylül 2007'de Deyrizor bölgesinde bir Suriye tesisi bombalandı. Bu eylemin sorumluluğunu kimse üstlenmezken, Suriye İsrail'i suçladı. İsrail, söz konusu sitenin askeri amaçlı bir nükleer tesis olduğunu ilan etti. Suriye iddiayı yalanladı.

26 Ekim 2008'de helikopterle taşınan CIA paramiliter subayları[25] ve ABD Özel Harekat Kuvvetleri,[26] Irak'tan[27] Suriye hükûmeti, olayı bildirilen sekiz ölümün hepsinin sivil olduğunu iddia ederek egemenliğinkârşı bir suç ve terörist bir saldırı olarak nitelendirdi.[28] Ancak ismi açıklanmayan bir ABD askeri kaynağı, hedefin Suriye üzerinden ABD liderliğindeki Irak Koalisyonu ve Irak hükûmetine karşı Irak ayaklanmasına katılmak için seyahat eden bir yabancı savaşçı ağı olduğunu iddia etti.[26]

Suriye İç Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Suriye İç Savaşı

Devam etmekte olan Suriye İç Savaşı'nın kökleri, Arap Baharı devrimlerinden etkilenen Suriye Devrimi'ne dayanmaktadır. 2011 yılında barışçıl protestolar zinciri olarak başladı ve Suriye güvenlik aygıtı tarafından ölümcül bir baskıyla bastırıldı.[29] Temmuz 2011'de ordudan ayrılanlar Özgür Suriye Ordusunun kurulduğunu ilan etti ve savaşan birlikler oluşturmaya başladı. Muhalefet Sünni Müslümanların hakimiyetindeyken, hükümetin önde gelen isimleri genellikle Alevilerle ilişkilendiriliyor.[30] Savaş aynı zamanda isyancı grupları (IŞİD ve El-Nusra) ve çeşitli yabancı ülkeleri de içermekte ve Suriye'de bir vekalet savaşı olduğu iddialarına yol açmaktadır.[31]

Halep, 2021

Birleşmiş Milletler de dahil olmak üzere çeşitli kaynaklara göre Haziran 2013 itibarıyla 11.000'i çocuk olmak[32] üzere 100.000 kadar insan öldürülmüştür.[33][34][35] Şiddetten kaçmak için 4,9 milyon Suriyeli mülteci[36] komşu ülkeler Ürdün,[37] Irak,[38] Lübnan ve Türkiye'ye kaçtı.[39][40] Melkani Rum Katolik Kilisesinin o dönemki başkanı Gregory Laham, 2013 yılı itibarıyla yaklaşık 450.000 Suriyeli Hristiyanın evlerini terk ettiğini belirtmiştir.[41] BM'ye göre Ekim 2017 itibarıyla savaşta 400.000 kişinin öldüğü tahmin edilmektedir.[42] Eylül 2022'de yeni bir BM raporu, Suriye İç Savaşı'nın yeniden alevlenme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu belirtti. BM ayrıca 2022'nin ilk yarısında hiçbir malzeme ulaştıramadığını da belirtti.[43] 2022 yılı itibarıyla başlıca dış askeri tehdit ve çatışmalar, birincisi IŞİD ile devam eden çatışma; ikincisi ise genel olarak Kürt grupları, özel olarak da Rojava'yı vurmak amacıyla Türk güçlerinin Suriye'nin kuzeydoğu bölgelerini istila edebileceğine dair süregelen endişelerdir.[44][45][46] Rojava hükümeti tarafından hazırlanan resmi bir raporda, Türkiye destekli milislerin Rojava bölgesi ve hükümeti için ana tehdit olduğu belirtilmiştir.[47] 2021 yılı itibarıyla Suriye İç Savaşı'nda 600.000'den fazla insan öldürülmüş olup,[48][49] Esad yanlısı güçler toplam sivil kayıpların %90'ından fazlasını gerçekleştirmiştir.[a]

2023 yılı itibarıyla Türkiye, Suriye içinde çoğunluğunu YPG/YPJ'nin oluşturduğu Kürt gruplara karşı periyodik olarak bazı operasyonlar düzenleyen çeşitli milislere desteğini sürdürüyordu.[58][59][60] Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın açıklamasına göre bu operasyonların hedeflerinden biri Türkiye'nin Suriye sınırı boyunca 30 kilometre genişliğinde "güvenli bölgeler" oluşturmaktı.[61] Operasyonlar genel olarak Fırat'ın batısındaki Tel Rıf'at ve Menbic bölgeleri ile daha doğudaki diğer bölgelere yönelikti.[62] Cumhurbaşkanı Erdoğan, 2022 ortalarında Moskova ile yaptığı görüşmelerde operasyonlara desteğini açıkça ifade etmiştir. 2022 yılında Suriye Demokratik Güçleri (SDG) Lideri Mazlum Abdi, Kürt güçlerinin Türkiye'ye karşı Suriye hükümet güçleriyle birlikte çalışmaya hazır olduğunu belirterek "Şam, Türk uçaklarına karşı hava savunma sistemlerini kullanmalı" dedi. Abdi, Kürt grupların Suriye hükümetiyle işbirliği yapabileceklerini ve yine de özerkliklerini koruyabileceklerini söyledi.[63][64][65][66][67] Temmuz 2022'de SDG ve resmi Suriye ordusu, Türkiye'nin işgaline karşı savunma planları oluşturmak üzere birlikte aktif koordinasyon planları oluşturdu.[68] SDG, Kürt gruplara yönelik ana tehdidin Türkiye'nin istilası olduğunu düşündüklerini söyledi.[69]

2023 yılına gelindiğinde, Suriye hükümeti ile isyancı gruplar arasındaki aktif çatışmalar büyük ölçüde azalmıştı, ancak Kuzeybatı Suriye'de zaman zaman alevlenmeler oluyordu.[70][71] 2023 yılının başlarında, raporlar IŞİD'in Suriye'deki güçlerinin büyük ölçüde yenilgiye uğratıldığını ve çeşitli uzak yerlerde sadece birkaç hücrenin kaldığını gösteriyordu.[72][73][74] 10 Haziran 2020'de yüzlerce protestocu üst üste dördüncü gün Süveyda sokaklarına geri döndü ve Suriye lirasının bir önceki hafta dolar karşısında 3.000'e düşmesiyle ülke ekonomisinin çöküşünü protesto etti.[75] Başbakan İmad Hamis, kötüleşen ekonomik koşullar nedeniyle hükümet karşıtı protestoların ortasında Devlet Başkanı Beşşar Esad tarafından görevden alındı.[76] Suriye para biriminin yeni dip seviyeleri ve yaptırımlardaki dramatik artış, Esad hükümetinin hayatta kalması konusunda yeni endişeler doğurmaya başladı.[77][78][79] Analistler, Lübnan'daki bankacılık krizinin çözülmesinin Suriye'de istikrarın yeniden sağlanması için çok önemli olabileceğini belirttiler.[80] Bazı analistler Esad'ın iktidarı kaybetmenin eşiğinde olabileceği; ancak rejimde yaşanacak böyle bir çöküşün siyasi ya da ekonomik koşullarda bir iyileşmeden ziyade kitlesel kaosla sonuçlanabileceği için koşulların daha da kötüleşmesine neden olabileceği endişelerini dile getirmeye başladılar.[81][82][83] Rusya, Suriye'de ana askeri çatışmanın yaşandığı bölgelerdeki etkisini ve askeri rolünü genişletmeye devam etti.[84]

Analistler, ABD Sezar Yasası kapsamında uygulanacak yeni ağır yaptırımların Suriye ekonomisini harap edebileceğini, toparlanma şansını yok edebileceğini, bölgesel istikrarı bozabileceğini ve tüm bölgeyi istikrarsızlaştırmaktan başka bir işe yaramayacağını belirtiyor.[85] İlk yeni yaptırımlar 17 Haziran'da yürürlüğe girdi. Ağustos ayında üç farklı grup halinde ek yaptırımlar uygulanacak. Yiyecek bulmanın zorlaştığı, ülke ekonomisinin ciddi baskı altında olduğu ve yaptırımlar nedeniyle tüm rejimin çökebileceği yönündeki haberler giderek artıyor.[86] 2022 yılı başlarında Suriye, yaptırımlar ve diğer ekonomik baskılar nedeniyle hala büyük bir ekonomik krizle karşı karşıyaydı.[87][88][89] Suriye hükümetinin halka yönelik sübvansiyonlar ile temel hizmetler ve programlar için ödeme yapabileceğine dair bazı şüpheler vardı. BM, Suriye'nin yakın gelecekte nüfusunu besleyebilmesi için büyük sorunların baş gösterdiğini bildirdi.[90] Suriye halkının refahı için olumlu olabilecek bir işaret olarak, birkaç Arap ülkesi Suriye ile ilişkileri normalleştirmek ve Suriye'ye enerji tedariki sağlamak için bir anlaşma yapmak üzere çaba göstermeye başladı. Bu çabaya Ürdün öncülük etti ve diğer bazı Arap ülkelerini de dahil etti.[91]

8 Aralık 2024 tarihinde Şam'ın düşüşü ile Esad rejimi çöktü.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Kaynaklar:[50][51][52][53][54][55][56][57]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ See Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1941. The British Commonwealth; the Near East and Africa Volume III (1941), pages 809-810; and Statement of General de Gaulle of 29 November 1941, concerning the Mandate for Syria and Lebanon, Marjorie M. Whiteman, Digest of International Law, vol. 1 (Washington, D.C.: U. S. Government Printing Office, 1963) 680-681
  2. ^ See International law: achievements and prospects, by Mohammed Bedjaoui, UNESCO, Martinus Nijhoff; 1991, 92-3-102716-6, page 46
  3. ^ Mandates, Dependencies and Trusteeship, by H. Duncan Hall, Carnegie Endowment, 1948, pages 265-266
  4. ^ "The struggle for Syria The Syrian people are being sacrificed at the altar of US imperialism, says author". 14 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012. 
  5. ^ Douglas Little (1990). "Cold War and Covert Action: The United States and Syria, 1945-1958". Middle East Journal. 44 (1): 51-75. 
  6. ^ "1949-1958, Syria: Early Experiments in Cover Action, Douglas Little, Professor, Department of History, Clark University" (PDF). 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012. 
  7. ^ Notes from the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958. Columbia University Press. 1997. s. 98. ISBN 9780231140119. 10 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2012. 
  8. ^ Pollack, Arabs at War, 2002, p. 339–340
  9. ^ Middle Eastern Leaders and Islam: A Precarious Equilibrium. Peter Lang. 2007. s. 55. ISBN 978-0-8204-6924-9. 
  10. ^ "Syria: Identity Crisis". The Atlantic. February 1993. 4 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2017. 
  11. ^ a b George, Alan. Syria: neither bread nor freedom. 2003. p.115.
  12. ^ Taylor & Francis Group. Europea World Year Book 2004. Europa Publications, 2004. Volume 2, p.4056
  13. ^ a b Fountain (2 Mart 2015). "Researchers Link Syrian Conflict to a Drought Made Worse by Climate Change". The New York Times. ISSN 0362-4331. 25 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017. 
  14. ^ Kelley (17 Mart 2015). "Climate change in the Fertile Crescent and implications of the recent Syrian drought". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 112 (11): 3241-3246. doi:10.1073/pnas.1421533112. ISSN 0027-8424. PMC 4371967 $2. PMID 25733898. 
  15. ^ Gleick (3 Mart 2014). "Water, Drought, Climate Change, and Conflict in Syria". Weather, Climate, and Society. 6 (3): 331-340. doi:10.1175/WCAS-D-13-00059.1. ISSN 1948-8327. 
  16. ^ "Syria: Climate Change, Drought and Social Unrest". The Center for Climate & Security. 29 Şubat 2012. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017. 
  17. ^ "Aleppo water supply cut as Syria fighting rages". BBC News (İngilizce). 8 Eylül 2012. 30 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017. 
  18. ^ "No Room to Breathe: State Repression of Human Rights Activism in Syria". Human Rights Watch. 19 (6): 8-13. October 2007. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011. 
  19. ^ "Syria Smothering Freedom of Expression: the detention of peaceful critics". Amnesty International. 22 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011. 
  20. ^ Syria : neither bread nor freedom. Londra: Zed Books. 2003. ss. 56-58. ISBN 978-1-84277-213-3. 9 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2022. 
  21. ^ "Syria: Address Grievances Underlying Kurdish Unrest | Human Rights Watch" (İngilizce). 18 Mart 2004. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  22. ^ Blanford (15 Haziran 2005). "A murder stirs Kurds in Syria". USA Today. 28 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017. 
  23. ^ Fattah (2 Temmuz 2005). "Kurds, Emboldened by Lebanon, Rise Up in Tense Syria". The New York Times. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017. 
  24. ^ "The Damascus Declaration for Democratic National Change". 15 October 2005. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011. 
  25. ^ Landay, Jonathan S.; Youssef, Nancy A. (27 Ekim 2008). "CIA led mystery Syria raid that killed terrorist leader". McClatchy. 1 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008. 
  26. ^ a b "U.S. special forces launch rare attack inside Syria". San Bernardino Sun (İngilizce). 26 Ekim 2008. 23 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2023. 
  27. ^ "'US troops' strike inside Syria". BBC. 26 Ekim 2008. 27 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2008. 
  28. ^ "Syria hits out at 'terrorist' US". BBC. 27 Ekim 2008. 28 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008. 
  29. ^ "Syrian army tanks 'moving towards Hama'". BBC News. 10 Mayıs 2011. 20 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2015. 
  30. ^ Sengupta, Kim (20 Şubat 2012). "Syria's sectarian war goes international as foreign fighters and arms pour into country". The Independent. Antakya. 26 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2012. 
  31. ^ Germany, SPIEGEL ONLINE, Hamburg (11 Ekim 2016). "Battle for Aleppo: How Syria Became the New Global War". Der Spiegel. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2017. Syria has become a proxy war between the US and Russia  O'Connor, Tom (31 Mart 2017). "Iran's military leader tells U.S. to get out of Persian Gulf". Newsweek. 5 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2017. The Gulf Arab faction, especially Saudi Arabia, has been engaged in a proxy war of regional influence with Iran 
  32. ^ "Syria conflict: Children 'targeted by snipers'". BBC News (İngilizce). 24 Kasım 2013. 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  33. ^ "Syria deaths near 100,000, says U.N. – and 6,000 are children". The Guardian. 13 Haziran 2013. 22 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2016. 
  34. ^ Carsten, Paul (15 Mart 2012). "Syria: Bodies of 23 'extreme torture' victims found in Idlib as thousands rally for Assad". The Daily Telegraph. 10 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2013. 
  35. ^ "Arab League delegates head to Syria over 'bloodbath'. USA Today. (22 December 2011). Retrieved 26 June 2012". USA Today. 22 Aralık 2011. 22 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2013. 
  36. ^ "United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR)". UNHCR Global Trends 2015. United Nations. 20 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2016. 
  37. ^ "Syria: Refugees brace for more bloodshed". News24.com. 12 Mart 2012. 14 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2013. 
  38. ^ Lara Jakes And Yahya Barzanji (14 Mart 2012). "Syrian Kurds get cold reception from Iraqi Kurds". Yahoo! News. 1 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2013. 
  39. ^ "Syria crisis: number of refugees tops 1.5 million, says UN". The Guardian. 16 Mayıs 2013. 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2016. 
  40. ^ Syria Regional Refugee Response – Demographic Data of Registered Population 19 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. UNHCR.
  41. ^ Algemeiner, The. "Syrian Civil War Causes One-Third of Country's Christians to Flee Their Homes". Algemeiner.com (İngilizce). 8 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  42. ^ "Syrian Civil War Fast Facts". CNN. 27 Ağustos 2013. 31 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2018. 
  43. ^ "Syria may 'return to larger-scale fighting,' UN warns in new report". Arab News (İngilizce). 14 Eylül 2022. 14 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  44. ^ Court, Mireille; Hond, Chris Den (18 Şubat 2020). "Is This the End of Rojava?" (İngilizce). ISSN 0027-8378. 29 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  45. ^ Letters (1 Kasım 2019). "We stand in solidarity with Rojava, an example to the world | Letter". the Guardian (İngilizce). 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  46. ^ "Statement regarding Syrian Democratic Forces security operation in al-Hol camp". U.S. Central Command (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  47. ^ "The Syrian National Army: The Turkish Proxy Militias of Northern Syria – Rojava Information Center". rojavainformationcenter.com (İngilizce). 21 Temmuz 2022. 21 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  48. ^ "Syrian Revolution 13 years on | Nearly 618,000 persons killed since the onset of the revolution in March 2011". SOHR. 15 Mart 2024. 
  49. ^ Mabon, Simon (2023). "6: Syria". The Struggle for Supremacy in the Middle East. New York, NY 10016, USA: Cambridge University Press. s. 186. doi:10.1017/9781108603690. ISBN 978-1-108-47336-1. 
  50. ^ "Assad, Iran, Russia committed 91% of civilian killings in Syria". Middle East Monitor. 20 Haziran 2022. 4 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  51. ^ "Civilian Death Toll". SNHR. September 2022. 5 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  52. ^ "91 percent of civilian deaths caused by Syrian regime and Russian forces: rights group". The New Arab. 19 Haziran 2022. 5 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  53. ^ "2020 Country Reports on Human Rights Practices: Syria". U.S Department of State. 2 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  54. ^ "In Syria's Civilian Death Toll, The Islamic State Group, Or ISIS, Is A Far Smaller Threat Than Bashar Assad". SOHR. 11 Ocak 2015. 6 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  55. ^ "Assad's War on the Syrian People Continues". SOHR. 11 Mart 2021. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  56. ^ Roth, Kenneth (9 Ocak 2017). "Barack Obama's Shaky Legacy on Human Rights". Human Rights Watch. 2 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  57. ^ "The Regional War in Syria: Summary of Caabu event with Christopher Phillips". Council for Arab-British Understanding. 9 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2023. 
  58. ^ "Operation Claw-Sword Exposes Blind Spots in the US' NE Syria Strategy". New Lines Institute (İngilizce). 7 Mart 2023. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  59. ^ "Turkey planned Syria military operation after Russia withdrawal, sources reveal". Middle East Monitor (İngilizce). 5 Haziran 2022. 5 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2022. 
  60. ^ "Syria: US-backed SDF 'open' to working with Syrian troops to fight off Turkey invasion". Middle East Eye (İngilizce). 5 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2022. 
  61. ^ Agencies (7 Haziran 2022). "Russian, regime forces boosted after Turkey signals Syria operation". Daily Sabah (İngilizce). 7 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2022. 
  62. ^ "President Erdoğan reiterates determination for Syria operation – Türkiye News". Hürriyet Daily News (İngilizce). 8 Ağustos 2022. 8 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022. 
  63. ^ "US-Backed Kurdish-Led Forces Say Ready to Coordinate With Syrian Army Against Turkey". Voice of America (İngilizce). 7 Haziran 2022. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  64. ^ "Syria 'should use air defences' against Turkish invasion". The National (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  65. ^ Iddon, Paul. "These Kurdish-Led Forces Cannot Count On Syrian Air Defenses To Protect Them Against The Turkish Air Force". Forbes (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  66. ^ "Kurdish, Syrian, Iranian forces coordinate ahead of Turkish operation - Al-Monitor: The Middle Eastʼs leading independent news source since 2012". www.al-monitor.com (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  67. ^ "US-backed Syrian Kurds to turn to Damascus if Turkey attacks". AP News (İngilizce). 7 Haziran 2022. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  68. ^ "SDF, Syrian Regime Agree on Defense Plan to Repel Turkish Attack". english.aawsat.com (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  69. ^ Shea, Michael R. (9 Temmuz 2022). "Dispatch From Syria: Democratic Forces Prepare for Turkish Invasion". Coffee or Die Magazine (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  70. ^ "Twelve years on from the beginning of Syria's war". Al Jazeera (İngilizce). Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  71. ^ "Security Council: 12 years of war, leaves 70 per cent of Syrians needing aid". United Nations. 25 Ocak 2023. 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2023. 
  72. ^ Sixteenth report of the Secretary-General on the threat posed by ISIL (Da’esh) to international peace and security and the range of United Nations efforts in support of Member States in countering the threat 20 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., UN official website, February 2023.
  73. ^ Sixteenth report of the Secretary-General on the threat posed by ISIL (Da’esh) to international peace and security and the range of United Nations efforts in support of Member States in countering the threat 20 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., UN official website, February 2023.
  74. ^ "Ex-Islamic State fighters still pose a risk in Turkey, finds report". euronews (İngilizce). 1 Mart 2023. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
  75. ^ Al-Khalidi, Suleiman (10 Haziran 2020). "Protests hit Druze city in Syria for fourth day". Reuters. 18 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020. 
  76. ^ "Syria war: Assad sacks PM as economic crisis sparks protests". BBC News. 11 Haziran 2020. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020. 
  77. ^ "Syrian pound hits record low ahead of new U.S. sanctions: dealers". Reuters (İngilizce). 8 Haziran 2020. 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  78. ^ "Syrian currency collapse throws country into uncertainty". The Jerusalem Post | JPost.com (İngilizce). 8 Haziran 2020. 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  79. ^ "Syrian currency loses more value as sanctions hit". www.rudaw.net. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  80. ^ Goodridge, Hugo (4 Haziran 2020). "Charting the dramatic collapse of Syria's national currency" (İngilizce). 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  81. ^ Lister, Charles (11 Haziran 2020). "Is Assad About to Fall?". POLITICO (İngilizce). 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  82. ^ Browne, Gareth (8 Haziran 2020). "Assad faces backlash in Syria as economy crashes". The Telegraph (İngilizce). ISSN 0307-1235. 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  83. ^ McLoughlin, Paul (7 Haziran 2020). "Syria Insight: Syria's collapsing economy threatens Assad's rule" (İngilizce). 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  84. ^ Iddon, Paul (9 Haziran 2020). "Russia's expanding military footprint in the Middle East" (İngilizce). 19 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  85. ^ Chulov, Martin (12 Haziran 2020). "US 'Caesar Act' sanctions could devastate Syria's flatlining economy. Critics say legislation is being used for US strategy and could cause further problems for country and wider region". The Guardian. 26 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2020. 
  86. ^ "Syria Economic Meltdown Presents New Challenge for Assad". VOA (İngilizce). 12 Haziran 2020. 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  87. ^ "Syria approves $5.3bn budget for 2022 as economic crisis hits finances". Middle East Eye (İngilizce). 15 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  88. ^ "2022 Look Ahead: No end to suffering in sight for war-weary Syrians". Arab News (İngilizce). 1 Ocak 2022. 1 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  89. ^ "The future looks grim for beleaguered Syrians". Arab News (İngilizce). 4 Ocak 2022. 4 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  90. ^ "Syria's wheat crisis foreshadows a famine". Enab Baladi (İngilizce). 30 Aralık 2021. 30 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
  91. ^ RA, enab07 (30 Kasım 2021). "US, Russia and Israel support energy supply despite Caesar Act". Enab Baladi (İngilizce). 2 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2023. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Suriye%27nin_modern_tarihi&oldid=34492235" sayfasından alınmıştır