Viktorya edebiyatı - Vikipedi

Viktorya edebiyatı^[1] ya da Viktorya dönemi edebiyatı, Kraliçe Viktorya (1837-1901)'nın hükümdarlığı döneminde yazılan edebi metinlerin bütününü oluşturan İngiliz edebiyatıdır. Romantik dönem ile yirminci yüzyılın modernist edebiyatı arasında bir bağlantı, bir geçiş oluşturur.^[2] On dokuzuncu yüzyılda roman, İngilizce edebiyatın önemli bir türü haline geldi ve bu gelişim Viktorya devrinde gerçekleşti. Dönemin İngilizce eserleri bilimsel, ekonomik ve teknolojik ilerlemelerden sınıfsal yapılanmalardaki değişikliklere ve dinin toplum üzerindeki rollerine kadar birçok alanda İngiliz kültürünün büyük dönüşümlerini yansıtmaktadır.^[3] Dönemin ünlü romancıları arasında Charles Dickens, William Thackeray, Brontë kız kardeşler (Emily Brontë, Charlotte Brontë, Anne Brontë), George Eliot ve Thomas Hardy yer alır.

Romantizm dönemi süresince soyut ifade ve içe odaklanma baskındı. Viktorya devri'ndeki denemeci, şair ve romancılar fabrika işçiliğinin zor koşulları, alt sınıfın kötü durumu, kadın ve çocuklara yapılan kötü muamele gibi hayatın gerçekleri üzerine düşündüler.^[4] Önemli örnekler arasında şair Elizabeth Barrett Browning ve romancı Charles Dickens ve Thomas Hardy sayılabilir. Barrett'ın çocuk işçiler hakkındaki çalışmaları, kadın yazarların genellikle takma erkek adı kullanmak zorunda kaldığı erkek egemen bir dünyadaki başarısını pekiştirdi.^[5] Dickens, ekonomik eşitsizlik gibi sosyal sorunları ele alırken mizahî ve samimî bir dil kullandı.^[6] Hardy için roman ise, dini ve sosyal yapıları sorgulamak için araçtı.^[7]

Bu dönemde şiir ve tiyatro da üretildi. Robert Browning ve Alfred Tennyson, Viktorya devri İngiltere'sinin en ünlü şairleriydi.^[8] 19. yüzyılın son on yıllarına kadar tiyatro türünde kayda değer eserler üretilmemiştir. Dönemin önemli oyun yazarları arasında Gilbert ve Sullivan, George Bernard Shaw ve Oscar Wilde bulunmaktadır.^[9]

Bu dönemin kurucusu ve en ünlü romancısı sayılan Charles Dickens, edebiyatta kadın tasviri üzerinde büyük bir etki bıraktı ve kadın figürünü geniş bir alanda ve farklı karakterler etrafında ele aldı.^[10] Eserlerini üretirken güçlü karakterlere odaklanan Dickens, kendi zamanında muazzam bir ün kazandı ve hâlen dünyanın en bilinen ve okunan yazarlarından biri olmaya devam ediyor. Yirmi beş yaşındayken yazdığı ilk romanı Pickwick Belgeleri (The Pickwick Papers, 1836-37) bir gecede başarı kazandı ve bunu takip eden diğer eserlerinin satış başarısı da kayda değerdi. İlk romanı bir çeşit hicivdir ve komedi unsurları metnin içinde açıkça görülür. 19. yüzyılın başında çoğu roman üç cilt halinde yayınlanırken, Charles Dickens'ın Pickwick Belgeleri Nisan 1836 ile Kasım 1837 tarihleri arasında yirmi bölüm halinde yayınlandı ve bu aylık tefrikalar daha sonra birleştirilerek yeniden basıldı. Okurun ilgisini korumak için her bölüm için olay örgüsü ve karakter bağlamında yeni bir unsur eklenmesi talep ediliyordu.^[11] Dickens, halkın eğlence talebini karşılamaya gayretliydi, üretken bir biçimde çalıştı ve bunun yanında sosyal meseleler, yoksullar ve ezilenlerin acı yüzünü göstermeye çabaladı. En önemli eserleri arasında Oliver Twist (1837-39), Nicholas Nickleby (1838-39) , Bir Noel Şarkısı (A Christmas Carol, 1843), Dombey ve Oğlu (Dombey and Son, 1846-1848), David Copperfield (1849-50), Kasvetli Ev (Bleak House, 1852-53), Küçük Dorrit (Little Dorrit, 1855-1857), İki Şehrin hikâyesi (A Tale of Two Cities, 1859) ve Büyük Umutlar (Great Expectations, 1860-61) bulunur. Kurgularında 19. yüzyıl metinlerini de yansıtan daha karanlık temalara doğru kademeli bir eğilim görülür.

William Thackeray, Kraliçe Viktorya saltanatının ilk yarısında Dickens'ın en büyük rakibiydi. Benzer bir üslupla yazıyordu, ancak karakterlerine karşı daha mesafeliydi. Dickens'a kıyasla daha çok orta sınıfı iğneleyici ve dikenli bir hicivle tasvir etme eğilimindeydi. Thackeray'ın en bilinen eseri, Viktorya edebiyatında popülerlik kazanan bir formun da örneği olarak Kahramansız Bir Roman (A Novel without a Hero) alt başlığıyla yayınlanan Gösteriş Dünyası (Vanity Fair, 1848)'dır. Bu eser kendi döneminin yakın geçmişini tasvir eden bir tarihî romandır. İngiliz toplumunun panoramik bir portresini ele alan Barry Lyndon'ın Talihi (The Luck of Barry Lyndon, 1844) adlı eseri, Amerikalı ünlü yönetmen Stanley Kubrick tarafından 1975 yılında Barry Lyndon adıyla sinemaya da uyarlandı.

Anne, Charlotte ve Emily Brontë, Viktorya dönemi eleştirmenleri tarafından hemen takdir edilmese de, dönemin dikkate değer eserlerini ürettiler. Emily'nin tek eseri olan Uğultulu Tepeler (Wuthering Heights, 1847) Gotik Romantizm'in tipik bir örneğidir ve sınıf, mit ve cinsiyeti inceleyen bir kadın bakış açısıyla yazılmıştır. Kız kardeşi Charlotte'un yazdığı Jane Eyre (1847), gotik tema ile yazılan bir diğer 19. yüzyıl romanıdır. Anne'in romantik bir üsluptan ziyade gerçekçi bir üslupla kaleme aldığı ikinci romanı Wildfell Konağı Kiracısı (The Tenant of Wildfell Hall, 1848, eserin bazı Türkçe çevirileri Şatodaki Kadın adı ile de basıldı), esas itibarıyla ilk sürdürülebilir feminist roman olarak kabul edilir.^[12]

Bu dönemde daha sonra George Eliot (Mary Ann Evans), 1860'ta Kıyıdaki Değirmen (The Mill on the Floss) adlı romanı ve 1872'de en ünlü eseri Middlemarch'ı yayınladı. Eliot, İngiliz edebiyatının en hacimli romanlarından biri olan Middlemarch'da reform ve ilerlemeler, bilimsel düşünce ve bunun teoloji üzerindeki etkisi, toplumun değişen algıları, kendi döneminin refahı yükselmeye başlayan İngiltere'si gibi konuları entelektüel bir pencerede tartışır.^[13] Brontë'ler gibi o da, takma erkek adı kullandı.

Thomas Hardy, Viktorya devrinin sonlarında önemli bir romancıydı. En dikkate değer eserleri arasında Greenwood Ağacının Altında (Under the Greenwood Tree, 1872), Çılgın Kalabalıktan Uzak (Far from the Madding Crowd, 1874), Casterbridge Başkanı (The Major of Casterbridge, 1886), Tess (Tess of the d'Ubervilles, 1891) ve Adsız Sansız bir Jude (Jude the Obscure, 1895) sayılabilir. İngiliz kırsalındaki pastoral yaşantıyı alaycı fakat şiirsel bir anlatımla tasvir etmesiyle tanınan Hardy'nin çalışmaları, Viktorya çağını simgeleyen yaygın kentleşmeye karşı bir geri dönüşü de simgeler.

Viktorya devrinin diğer önemli romancıları arasında Elizabeth Gaskell (1810-1865), Anthony Trollope (1815-1882), George Meredith (1828-1909) ve George Gissing (1857-1903) de bulunur.

Robert Browning (1812-1889) ve Alfred Tennyson (1809-1892), Viktorya dönemi İngiltere'sinin önemli şairleriydi.^[8] Thomas Hardy hayatı boyunca şiir yazdı, ancak 1898'e kadar herhangi bir derleme yayınlamadı.^[14] Gerard Manley Hopkins'in (1844-1889) şiirleri ölümünden sonra 1918'de yayınlandı. Algernon Charles Swinburne (1837-1909) da özellikle şiirleri ve eleştirel metinleriyle dönemin önemli bir edebî şahsiyeti olarak kabul edilir. William Butler Yeats'in erken dönem şiirleri de Viktorya'nın saltanatı sırasında yayınlandı. W. S. Gilbert ve Arthur Sullivan'ın 1870'lerdeki opera komedyaları, George Bernard Shaw'un (1856-1950) 1890'lardaki oyunları ve Oscar Wilde'ın (1854-1900) Ciddi Olmanın Önemi (The Importance of Being Earnest) ile başlayana dek, 19.yüzyılın son on yılına kadar önemli bir tiyatro eseri üretilmedi.

Elizabeth Barrett Browning ve Robert Browning aşklarını mısralara döktüler, dokunaklı ve tutkulu şiirler yazdılar. Hem Matthew Arnold hem de Gerard Manley Hopkins, romantizmin doğa karşısındaki coşkusu ile Kral V. George dönemi eserleri arasında bir yerde konumlandırılabilecek şiirler yazdı ve bu şiirler 1918'e kadar yayınlanmadı. Arnold, eserlerinde bu geç dönem şairlerinin kullandıkları bazı temaları onlardan önce sezinlerken, Hopkins ise Beowulf gibi Eski İngilizce şiir üslûplarından ilham aldı.

Geçmişte yitirilenlerin geri kazanılması, hem klasik edebiyatla hem de İngiltere'nin Orta Çağ edebiyatıyla ilgilenen Viktorya edebiyatının önem verip üzerinde durduğu bir konuydu. Bu hareket, özellikle Letitia Elizabeth Landon'ın Ozan (The Troubadour) ve Romans ve Şövalyelik Üzerine Öyküleriye Altın Menekşe (The Golden Violet with its Tales of Romance and Chivalry) gibi şiir koleksiyonlarına kadar görülebilir. Viktorya dönemi yazarları, kendilerinden önceki kahramanlık ve şövalyelik hikâyelerine ilgi duydular ve asil, kibar buldukları bu hikâyelerle eski alışkanlıkların bir kısmını yeniden kazanmayı, evlerdeki ve imparatorluktaki insanları etkilemeyi umdular. Bunun en iyi örneği Alfred Tennyson'ın Kral Arthur ve özellikle Thomas Malory'e dair hikâyelerini çağdaş kaygılar ve yeni fikirlerle harmanladığı Idylls of the King adlı eseridir. Pre-Raphaelite Kardeşliği de sanatlarında mit ve folklordan yararlandı; kız kardeşi Christina bilim adamları tarafından daha güçlü bir şair olarak anılmasına rağmen, bu oluşum içinde Dante Gabriel Rossetti baş şair olarak kabul gördü.

Drama alanında müzikal taşlamalar (musical burlesque), taşlamalı güldürüler (farce), zengin dekor ve kostümlerin bulunduğu piyesler (extravaganza) ve opera komedyaları (comic opera); Shakespeare'in sahnelediği eserlerle ve James Planché, Thomas William Robertson gibi yazarların ciddi dramalarıyla mücadele halindeydi. 1855'te German Reed Entertainments adlı oluşum, Britanya'da Gilbert ve Sullivan'ın ünlü opera komedyaları dizisinde doruğa ulaşan müzikal tiyatronun (eskiden müstehcen olarak görülen) kalitesini yükseltme çabasına girişti ve bunu 1890'lardaki erken Kral VII. Edward dönemi müzikal komedileri izledi. Peşpeşe 500 performansa ulaşan ilk oyun, 1875'te açılan H. J. Byron'ın Londra komedisi Çocuklarımız (Our Boys) oldu. Yeni rekoru 1892 yılında 1.362 şaşırtıcı performansla Brandon Thomas, Charley'nin Teyzesi (Charley's Aunt) adlı eseriyle yakaladı.^[15] W. S. Gilbert'ten sonra, Oscar Wilde geç Viktorya döneminin önde gelen şairi ve oyun yazarı oldu.^[9] Özellikle Wilde'ın oyunları, Viktorya zamanının artık unutulmuş birçok oyunundan farklıdır ve kariyeri 1890'larda başlayan George Bernard Shaw gibi Edward dönemi yazarlarının oyunlarıyla daha yakın bir ilişkiye sahiptir. Wilde'ın 1895 tarihli başyapıtı olan Ciddi Olmanın Önemi (The Importance of Being Earnest) adlı güldürüsü, aristokrasiye ironik bir ayna tutarken nükte ve paradoksal bilgelikte ustalık sergilediği oyunların en büyüğüydü ve popülerliğini uzunca bir süre korudu.

Viktorya dönemi edebiyatçıları, zorunlu eğitimin getirilmesi yoluyla "çocukluğu icat etme" ve çocuk işçiliğini önleme çabaları ile tanınırlar. Gençlere yönelik edebiyat, çocuklar okumaya başladıkça yalnızca çocuklar için eserler üreten yerleşik yazarlar (Dickens'in A Child's History of England adlı eseri gibi) ile değil, kendilerini çocuk edebiyatına adayan yeni bir yazarlar grubuyla birlikte büyüyen bir endüstri haline geldi. Lewis Carroll (Alice Harikalar Diyarında), Anna Sewell (Siyah İnci) ve RM Ballantyne (Mercan Adası) gibi yazarlar, yetişkinler tarafından okunabiliyor olsalar da, esas olarak çocuklar için yazdılar. Robert Louis Stevenson (Define Adası) ve Anthony Hope (Zenda Mahkûmu) gibi diğer yazarlar ise esas olarak yetişkinler için yazdılar, ancak onların macera romanları günümüzde çocuk edebiyatı altında da incelenebiliyor.^[16] Diğer türler arasında absürt şiirler, çocuk ilgisine yönelik şiirler (örn. Lewis Carroll'un Jabberwocky) vardı. Bunun yanında okul hikâyeleri de gelişti: Thomas Hughes'un Tom Brown'ın Okul Günleri (Tom Brown's Schooldays) ve Kipling'in Stalky & Co'su klasikler arasında girdi.

Bu yayınlar nadiren bir çocuğun zevkini yakalamak için tasarlansalar da; illüstrasyon kullanımının artmasıyla çocukların ilgisini çekmeye başlamış ve onların ahlâkı daha eğlenceli bir yolla öğrenbilme imkânı sağladı.^[17] Keyif için okuma kabul görmeye başlayınca peri masalları ve halk masalları da popüler hale geldi. Halk masallarının birçok yazar tarafından derlenmesi, ilgilerini çeken pek çok konuda çocukların da edebiyat okumasına olanak sağladı. Kız ve erkek çocuklar için yazılmış farklı türde kitap ve dergiler bulunuyordu. Kızların hikâyeleri ev ve aile hayatına odaklanma eğilimindeyken, erkeklerin hikâyeleri ise daha çok macera odaklıydı.^[16][18]

Bilimin ilerlemesi bakımından Viktorya devri önemli zamanlardı, dönem insanı doğayı, dünyayı tanımlama ve sınıflandırma misyonu edindiler. Yazılan metinlerin çoğu edebiyat olarak kabul görme seviyesine yükselmediler, özellikle Charles Darwin'in Türlerin Kökeni Üzerine (On the Origin of Species, 1859) adlı eseri, şöhretini korumaya hâlen devam ediyor. Bu eserde yer alan evrim teorisi, Viktorya dönemi insanının kendisi ve dünyadaki yeri hakkında sahip olduğu fikirlerin çoğuna meydan okudu. Geniş çapta kabul görmesi uzun bir zaman alsa da, kendinden sonraki düşünce ve edebiyatı çarpıcı ölçüde değiştirecekti. Darwin'in teorilerini yaygınlaştırma çalışmalarının çoğu, bu konuda geniş çapta metinler yazan genç çağdaşı Thomas Henry Huxley tarafından yapıldı.

Dönemin diğer bazı kurgu dışı eserleri de kendi çağının edebiyatına damgasını vurdu. John Stuart Mill'in felsefe metinleri mantık (logic), ekonomi, özgürlük (liberty) ve bir ahlâk prensibi olarak faydacılığı (utilitarianism) kapsıyordu. Thomas Carlyle'ın geniş ve etkili tarih kitapları: Fransız Devrimi, Bir Tarih (The French Revolution, A History) ve Kahramanlar, Kahramanlara Tapınma ve Tarihte Kahramanlık Üzerine (On Heroes, Hero-Worship, and The Heroic in History) dönemin siyasî düşüncelerine nüfuz etti. Thomas Babington Macaulay'ın İngiliz tarihi ile ilgili metinleri, tarih yazımına uzun yıllar egemen olan Whig anlatısının kodlanmasına yardımcı oldu. John Ruskin, sanat ve sanat tarihi üzerine çok sayıda etkili eser yazdı ve J. M. W. Turner ve Pre-Raphaelite Kardeşliği gibi çağdaş figürleri savundu. Dinî yazar John Henry Newman'ın Oxford Hareketi, İngiltere Kilisesi içinde hararetli tartışmalara yol açtı ve otobiyografisi Apologia Pro Vita Sua'da bahsettiği Katolikliğe geçişiyle daha da şiddetlendi.

Bu çağda son derece önemli kaynak kitaplar yayınlandı, özellikle de günümüzde İngiliz dilinin en önemli tarihî sözlüğü sayılacak olan Oxford English Dictionary bunlardan biriydi. Bunun dışında Viktorya devrinin sonlarına doğru Encyclopædia Britannica'nın dokuzuncu baskısı ve Dictionary of National Biography de yayınlandı.

Amerika Birleşik Devletleri'nde Henry David Thoreau'nun eserleri ve Susan Fenimore Cooper'ın Rural Hours (1850) adlı eseri Viktorya dönemi doğa yazımı üzerinde kanonik etkiler yarattı. İngiltere'de Philip Gosse ve Sarah Bowdich Lee, Viktorya devrinin başlarında en bilinen doğa yazarlarından ikisiydi.^[19] 1842'de kurulan Illustrated London News, dünyanın ilk haftalık resimli gazetesiydi ve burada genellikle doğayla ilgili makaleler ve illüstrasyonlar yayınladı. On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında doğa üzerine kitaplar, makaleler ve illüstrasyonlar kentleşmeye doğru evrilmeye başlayan okur kitlesi arasında giderek yaygınlaştı ve popüler hale geldi.

19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan eski Gotik masallar/hikâyeler, fantastik kurgu türünün ilk örnekleridir. Bu hikâyeler genellikle dönemin ünlü dedektifi Sherlock Holmes, Sexton Blake, dönemin diğer kurgusal karakterleri Dracula, Edward Hyde, Görünmez Adam ve egzotik düşmanları tarafından bozguna uğratılan diğer birçok kurgusal karaktere odaklanır. 18. ve 19. yüzyıllara yayılan, gotik olarak bilinen belirli bir hikâye yazma türü vardı. Gotik edebiyat, okuyucuyu heyecanlandırmak ve korkularına hitap etmek maksadıyla romantizm ve korkuyu birleştirir. Gotik bir romanın muhtemel özellikleri yabancı canavarlar, hayaletler, lanetler, gizli odalar ve büyücülük gibi unsurlardır. Bu gotik hikâyeler genellikle kale, manastır ve mezarlıklar gibi yerlerde geçer, ancak gotik canavarlar bazen de gerçek dünyada örneğin Londra gibi şehirlerde ortaya çıkar.

Amerika Birleşik Devletleri ve birer İngiliz kolonisi olan Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada'daki yazarlar, Britanya edebiyatından etkilendiler ve kendi ayırt edici seslerini yavaş yavaş geliştirmelerine rağmen, genellikle Viktorya edebiyatının bir parçası olarak sınıflandırıldılar.^[20] Kanada edebiyatının Viktorya dönemi yazarları arasında Grant Allen, Susanna Moodie ve Catherine Parr Traill bulunuyordu. Avustralya edebiyatında Waltzing Matilda'yı yazan şair Adam Lindsay Gordon ve Banjo Paterson vardır. Yeni Zelanda edebiyatında ise Thomas Bracken ve Frederick Edward Maning gibi yazarlar vardı. Bu süre zarfında eserler üreten Amerikan edebiyatının önemli bazı yazarları da şunlardı: Emily Dickinson, Ralph Waldo Emerson, Nathaniel Hawthorne, Oliver Wendell Holmes, Sr., Henry James, Herman Melville, Harriet Beecher Stowe, Henry David Thoreau, Mark Twain ve Walt Whitman.

"Viktorya edebiyatı"nın sınıflandırılmasıyla ilgili mesele, dönemin ilk eserleri ile Edward dönemi yazarları arasında birçok ortak noktası buluan sonraki eserler arasındaki büyük farklardır ve birçok yazar bu ayrımın üzerinde tartışır. Arthur Conan Doyle, Rudyard Kipling, H.G. Wells, Bram Stoker, H. Rider Haggard, Jerome K. Jerome ve Joseph Conrad gibi yazarlar önemli eserlerinden bazılarını Viktorya'nın saltanatı döneminde yazdılar, ancak metinlerindeki duyarlılık sebebiyle genellikle Edward dönemi olarak kabul görüyor.

• Felluga, Dino Franco, et al. The Encyclopedia of Viktoryan Literature (2015).
• Flint, Kate, ed. The Cambridge History of Viktoryan Literature (2014).
• Horman, Alan. The Viktoryan Novel (Oxford History of English Literature, 1991)
• Hroncek, Susan. Strange Compositions: Chemistry and its Occult History in Viktoryan Speculative Fiction 19 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (2016)
• O'Gorman, Francis, ed. The Cambridge companion to Viktoryan culture (2010)
• Roberts, Adam Charles, ed. Viktoryan culture and society: the essensial glossary (2003).
• Somervell, DC English thought in the nineteenth cetury (1929) online

• The Viktoryan Web 28 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Viktoryan Literature 1 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Discovering Literature: Romantics and Viktoryans at the British Library
• Viktoryan Women Writers Project 11 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Viktoryan Studies Bibliography 10 Mayıs 2011 tarihinde Library of Congress sitesinde arşivlendi
• Viktoryan Links 14 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Viktoryan Short Fiction Project 25 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mostly-Viktorya.com – Victroian literature from magazines such as The Stand.
• Viktoryan Writers and Poets
• Viktoryan Realism 19 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC Radio 4 discussion with Philip Davis, A.N. Wilson & Dinah Birch (In Our Time, Nov. 14, 2002)
• Viktoryan Pesimism 19 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC Radio 4 discussion with Dinah Birch, Rosemary Ashton & Peter Mandler (In Our Time, May 10, 2007)