لهجه اصفهانی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

لهجه اصفهانی یکی از گویش‌های زبان پارسی است.^[۲] فارسی اصفهانی گویشی از پارسی معیار است که با آن تفاوت‌های آوایی، واژگانی و گهگاه ساخت‌واژه‌ای دارد. تفاوت اصفهانی با دیگر گویش‌های زبان فارسی، هم در زیر و زبر آوایش واژه‌ها می‌باشد، و هم در آهنگ ادای جمله‌ها است. در اصفهانی، واژه‌هایی نیز بکار می‌رود که در دیگر لهجه‌ها کمتر بکار می‌روند یا فراموش کرده‌اند.^[۳][۴]

الگوها و طرح‌های آهنگِ گفتارِ لهجهٔ اصفهان، بر اثر توسعه رسانه‌های گروهی در دوران معاصر، تغییراتی حاصل کرده است، به‌طوری که در نسل‌های جوان‌تر الگوهای خاصِ لهجه اصفهان کمتر ملاحظه می‌شود و آن قوس‌های زنجیریِ خاصِ لهجه برخی محو شده و برخی در حال محو شدن است.^[۵]

حبیب برجیان تغییرات زبانی در شهر و منطقهٔ اصفهان را دست‌خوش چهار موج زبانی می‌داند. او معتقد است که موج نخست با استقرار طوایف مهاجر ماد آغاز شد و زبان مادی به تدریج جایگزین زبان ناشناخته‌ای شد که پیش از ورود مادها به اصفهان تکلم می‌شد. موج دوم هم‌زمان با ورود اشکانیان به منطقهٔ ماد بزرگ و اصفهان آغاز شد که منجر به ورود زبان پارتی و اختلاط آن با مادی و سپس جانشینی آن به جای زبان مادی شد. موج سوم مقارن با به قدرت رسیدن ساسانیان بود که سبب ورود زبان زبان پهلوی (پارسی میانه) شد و لایه‌ای بر لایه‌های دیرین افزود. چهارمین موج زبانی نیز به ورود فارسی دری اشاره دارد که تقریباً معاصر با حکومت صفویان اتفاق افتاده است. بر اساس آثار مکتوب به جای مانده، زبان شهر اصفهان تا قرن هشتم هجری هنوز به فارسی تبدیل نشده بود و این وضعیت تا انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت از سوی صفویان هنوز پابرجا بود.^[۶]

در سده‌های نخست و دوم هجری، میان پارسی دری رایج در خراسان با پارسی رایج در مناطق مرکزی و جنوبی ایران برخی تفاوت‌های لهجه‌ای وجود داشته است. در پارسی رایج در خراسان وام‌واژه‌های پارتی بیشتر بوده و پارسی مناطق مرکزی و به ویژه جنوبی به پهلوی بیشتر همانندی داشته است.^[۷] به دلیل اینکه لهجه اصفهانی، از لهجه‌های مرکزی ایران می‌باشد، می‌توان گفت که اصفهانی گونه محاوره‌ای از پهلوی بوده که در اصفهان به آن سخن گفته می‌شده است.^[۴][۸]

قدیمی‌ترین مآخذی که در آن به لهجه اصفهانی اشاره شده بهینه التقاسیم فی معرفه‌الاقالیم تألیف ابوعبدالله محمدبن احمدالمقدسی در سده چهارم هجری است.^[۸] بر اساس نوشته‌های ابن مقفع در سده پنجم، مردم اصفهان هنوز با زبان پهلوی کمابیش آشنا بودند و به آن گفتگو می‌کردند.^[۹]

اوحدی اصفهانی، شاعر سده هشتم، چند غزل به گویش قدیمی اصفهانی سروده است که در دیوانش ثبت است و جزو فهلویات شناخته می‌شود:^[۱۰]

و همچنین یک بیت دیگر

در این چند بیت از اوحدی به گویش قدیمی اصفهانی، با وجود تأثیرپذیری از فارسی دری، هنوز آثار زمان پهلوی مشهود است و تا اندازه‌ای برای دری زبانان نامفهوم است.

همچنین نمونه‌هایی از لهجه اصفهانی مربوط سده هشتم در لطایف عبید زاکانی آمده است.^[۱۱]

نمونه‌های معاصر از لهجه اصفهانی را می‌توان در کتاب سر و ته یک کرباس یا اصفهان‌نامه محمدعلی جمالزاده که در سال ۱۳۳۵ منتشر شده، یافت. در این کتاب تأکید جمالزاده بر لهجه اصفهانی و کوشش برای ضبط دقیق واژگان به لهجه محلی است.^[۱۲]

در سال ۱۳۱۲ شمسی صفحه‌ای به نام «همایون» از جلال تاج اصفهانی، خواننده مشهور پر شد. در این صفحه، تاج ضمن غزل سعدی به مطلع «از تو با مصلحت خویش نمی‌پردازم» این بیت را خوانده است:

گر تو خواهی که بجویی دلم امروز بجوی ورنه بسیار بجویی و نیابی بازم

خواننده در اینجا واج «ج» را در کلمات «بجویی» (دو بار) و «بجوی» به لهجه اصفهانی خود [dz] تلفظ کرده است.^[۵]

لهجه اصفهان کنونی علاوه بر لهجه خاص شهر اصفهان و فلاورجان،^[۱۳] لهجه‌های شهرها و روستاهای اطراف آن از جملهقهرود، کشه، زفره، سده، جرقویه، گز، مورچه خورت، چمگردان دیگر گویش‌های روستایی این منطقه را شامل می‌شود. در محله‌های مختلف شهر اصفهان، بر اساس تفاوت‌های اجتماعی، تفاوت‌هایی در لهجه اصفهانی وجود دارد. همچنین مهاجرین استان‌های دیگر به ویژه خوزستان باعث تغییرات و پیدایش زیر لهجه‌های اصفهانی شده‌اند.

در اطراف شهر اصفهان رگه‌هایی از گویش‌های باستانی مانند پهلوی و اوستایی وجود دارد و در گفتار روزمره مردمان شهرهایی مانند سده، گز، مورچه خورت و جرقویه هنوز هم می‌توان بسیاری از واژه‌های پهلوی را یافت.^[۱۴]

دستگاه آوایی لهجه اصفهانی در برخی موارد با فارسی معیار تفاوت‌هایی دارد که در ادامه به‌شماری از آن‌ها اشاره می‌شود:^{[۴][۷][۸][۱۴][۱۵][۵]}

• واک ج dʒ در زیرلهجه برخی محله‌های اصفهان به صورت غلیظ dʒ یا واکی میان ج و ز zdʒ ادا می‌شود. این آوا در لهجه اصفهان به سرعت در حال از بین رفتن است.
• در فارسی اصفهانی، گاهی زبر æ به زیر ə دگرگون می‌شود. نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده است:

• دگرگونی a بهā:

حاجی←حَجی

• دگرگونی o به u: : نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده است:

• دگرگونی æ به o : نمونه‌هایی از آن در جدول زیر آمده است:

• کارواژه (فعل) کمکی است در بیشتر موارد (همچنین در کارواژه‌های گذشته نقلی) به –ِس əs دگرگونی و فرسایش یافته است:

• شناسه دوم شخص یکان (مفرد) در کارواژه‌های گذشته نقلی به ey فرسایش یافته است:

• اجزای ترکیب‌های اضافی و وصفی در فارسی با یک –ِ é به هم پیوند داده می‌شوند. در فارسی اصفهانی این پیوند گاهی با i: انجام می‌شود:

• آوایش پیوندواژه (حرف ربط) و، در بیشتر موارد به آ دگرگون می‌شود.

• آوایش پیوندواژه پس، در بیشتر موارد به پَ فرسایش می‌یابد.

• حرف نشانه مفعولی را ، اگر بعد از ضمیر ملکی چسبان بیاید، به ا دگرگون می‌شود

• نشانه جمع (ها)، در بیشتر موارد به ا فرسایش می‌یابد. اگر واژه‌ای به ه پایان یابد، این ه، پیش از جمع بستن با ا، حذف می‌شود

• در ساخت کارواژه امری، گاهی به جای افزودن بِ پیش از ستاک، بی یا بو افزوده می‌شود:

• دگرگونی ت به د. برخی نمونه‌ها در جدول زیر آمده است:

لهجه اصفهانی در برخی موارد از نظر دستوری تفاوت‌هایی به پارسی معیار دارد که در ادامه به‌شماری از آن‌ها اشاره می‌شود:^{[۴][۷][۸][۱۴][۱۵][۱۶]}

• گاهی برای تأکید بر انجام کاری از دِ استفاده می‌شود:

دِ بیا دِ
دِ برو دِ
دِ پَ چرا نیمیای؟

نوع دیگر تأکید امر، با افزودن یا به کارواژه امر، ایجاد می‌شود: بُخوریا، بسونیا، بوگویا

• در فارسی اصفهانی، شناسهٔ کارواژه دوم کسِ جمع، در بیشتر موارد این in است.

هم چنین نمونه‌های خوبید، خونه‌اید، کجایید، به شکل خُبیند، خونِیند xu:neynd و کوجایند به کار می‌رود.

• شناسهٔ کارواژهٔ دوم کسِ جمع پایان یافته با واکه‌های o, e, a و u را -yn نوشته‌اند. اما افزون برآن (و بیشتر از آن) -ynd نیز به کار می‌رود؛
• گونه‌های می‌گووَم، می‌گووِد و می‌گووَند امروز دیگر کاربردی ندارد و به جای آن‌ها گفته می‌شود: می‌گَم، می‌گِد و می‌گَن (گَند)
• پس از واژه‌های پایان یافته به واکه‌های o , i و u دریکم کسِ یکان و سوم کسِ همخوان‌های y یاv پیش از آن می‌آید: -yand, -yam. و. -vand,-vam
• شناسه‌های -n و -yn به گونهٔ -nd و ynd هم به کار می‌رود
• در بیان نشانهٔ ناشناسه (نکره)، ye peser-i را دربرابر «یک پسری» آورده‌اند. اما گذشته ازین (و بیشتر از این) ye peser-ey (پسری، پسری ناشناخته) گفته می‌شود.
• آمدن e∫ -e∫un در پایان ساخت سوم کس مفرد (میادِش) و جمع نیسندِشون، (نیستند شان)، رَفدَندِشون (رفتند شان)، می‌یاندِشون (می‌آیند شان).
• برای حرف ربط (واو) از (آ) استفاده می‌شود مثلاً نان و پنیر می‌شود نونا پنیر. دوغا گوشفیل (دوغ و گوشفیل) پیچا مهره (پیچ و مهره) مدادا خودکار (مداد و خودکار).

اگر بخواهیم یک جمله جالب از لهجه اصفهانی مثال بزنیم دای ژون کوژای. به معنای:دایی جان شما کجا هستید

در لهجه اصفهانی واژه‌هایی هنوز کاربرد دارد که در دیگر لهجه‌های زبان فارسی یا فراموش شده‌اند یا به گونه دیگری بکار می‌روند.

برخی از کارواژه‌های لهجه اصفهانی:

• حبیب برجیان (اسفند ۱۳۹۲). «زبان گفتار شهر اصفهان کی و چگونه فارسی شد؟» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۷ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۳.