Śparogi – Wikipedia, wolna encyklopedia

Śparogi na dachu domu w skansenie w Nowogrodzie
Dom zbudowany około połowy XIX wieku w Porządziu (Kurpie Białe) ozdobiony śparogami
Śparogi na dachu zrekonstruowanej olejarni w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle
fragment dachu drewnianej chałupy z widocznymi śparogami
Śparogi na dachu jednej z chałup w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle

Śparogi lub śwarogi[1], szparogi[2] – ozdobne zwieńczenie szczytu dachu[3]. Może przyjmować kształt baranich rogów, głów zwierzęcych, ptasich dziobów, toporków, także roślin[4][5]. Tego typu dekorację można spotkać najczęściej w budownictwie ludowym na Podlasiu i na Kurpiach[2][4].

Opis

[edytuj | edytuj kod]

Długie deski (wiatrówki, wiatrownice, narożniki, rogale) zabezpieczające przed deszczem i wiatrem poszycie dachu podtrzymywały z boku słomę na dachu. Wiatrownice wysuwano przed szczyt domu na kilka lub kilkanaście centymetrów. Wiatrownice krzyżowano, nakładając jedna na drugą i przetykając kołkiem albo ścinano pod kątem i dopasowywano[6]. Profilowane lub ozdobnie wycięte wiatrownice zyskiwały miano śparogów[5][7][8]. Nazywano też tak same ozdoby na szczytach chat, na zwieńczeniu wiatrownic[6]. Śparogi, wygięte w różne kształty i zakończone tępymi gałkami lub karbowane w różny sposób na końcach krokwi, znajdują się w miejscu, gdzie kalenica dachu zbiega się ze ścianą szczytową[2][6][9].

Pierwotnie nazwa śparogi, zarówno na Kurpiach, jak i na Mazurach, dotyczyła wiatrownic bez względu na to, czy były zdobione. Z czasem mianem tym określać zaczęto jedynie zdobienie, a deski, które kończyły się śparogami, nazywano wiatrownicami. Niektórzy nazywali śparogami jakiekolwiek ozdoby na zwieńczeniu szczytu dachu, także pazdury[6].

Śparogi umieszczano na frontowych szczytach domów, spichlerzy, czasem innych budynków gospodarczych. Starano się, by każdy budynek miał inne zdobienie wiatrownic[6]. Adam Chętnik zestawił 53 przykłady śparogów i każdy z nich jest inny[10]. Najczęściej występowały zdobienia w kształcie rogów, półksiężyców, głów ptaków, koni, toporów. Czasami pomiędzy śparogami umieszczano wycięte z drewna lub wykonane z metalu krzyże, przyczepiano też blaszane chorągiewki. Pojawiały się inne ozdoby, np. w kształcie toczonych i profilowanych słupków podobnych czasem do przydrożnych kapliczek. Takie ozdoby (poza Kurpiami znane jako pazdury) występowały też w oderwaniu od śparogów, ale i je nazywano tym mianem, czasem tylko określając je królami. Wycinano je w płaskiej i szerokiej desce za pomocą piłki, tworząc bogate ornamenty[6].

drewniana studnia z pokryciem w kształcie spadzistego dachu, ozdobionym niewielkimi śparogami
Studnia z pokryciem ozdobionym śparogami w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle
Kościół w Jednorożcu, widoczne śparogi wieńczące szczyt dachu

Przykłady zastosowania dekoracyjnego śparogów są widoczne w obiektach na terenie skansenów, m.in. w Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle[11] i w Skansenie Kurpiowskim im. Adama Chętnika w Nowogrodzie[12], a także w zachowanych w XXI w. budynkach w obrębie różnych wsi i miast Kurpi Zielonych i Białych, takich jak np. Myszyniec[9]. Śparogi występują w nowszych realizacjach, np. jako zwieńczenie szczytu dachu kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Jednorożcu zaprojektowanego w latach 80. XX wieku przez Stanisława Marzyńskiego[13].

Galeria

[edytuj | edytuj kod]
  • Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
    Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
  • Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
    Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
  • Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
    Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
  • Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika
    Śparogi z Kurpi Zielonych na rysunkach Adama Chętnika

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Jan Sas Zubrzycki, Cieśla Polski, Kraków 1915, ISBN 978-83-61889-02-1.
  2. ↑ a b c Kazimierz Moszyński, Puszcza Myszyniecka, „Ziemia”, 2 (45), 1911, s. 732.
  3. ↑ Witold Szolginia: Architektura i budownictwo. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1982, s. 290. ISBN 83-204-0291-3.
  4. ↑ a b Mieczysław Wionczek, Chata Polska, „Polska”, 5 (31), 30 lipca 1939, s. 6.
  5. ↑ a b Henryka Sędziak, Polszczyzna Mazowsza i Podlasia. część 8, Antroponimia i toponimia Mazowsza i Podlasia, Łomża: Łomżyńskie Tow. Nauk. im. Wagów, 2004, s. 229, ISBN 83-86175-42-7, OCLC 62755792 [dostęp 2022-08-14].
  6. ↑ a b c d e f Marian Pokropek, Budownictwo drewniane Kurpiów Puszczy Zielonej, Ostrołęka: Muzeum Kultury Kurpiowskiej, [cop. 2016], ISBN 978-83-937286-7-1, OCLC 1005156264 [dostęp 2022-08-18].
  7. ↑ Architektura tradycyjna – Kurpie [online], Witryna Wiejska, 17 września 2008 [dostęp 2022-08-14] (pol.).
  8. ↑ Dorota Czyż, Obraz życia i kultury mieszkańców dawnej wsi łomżyńskiej utrwalony w słownictwie gwarowym, Łomża: Łomżyńskie Tow. Nauk. im. Wagów, 2005, s. 144, ISBN 83-86175-82-6, OCLC 173218218 [dostęp 2022-08-14].
  9. ↑ a b Irena Grzegorzewska, Genowefa Sideł, Jerzy Wójtowicz..., OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000. Arkusz MYSZYNIEC (255), Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny, 2010, s. 40.
  10. ↑ Adam Chętnik, Chata kurpiowska, Warszawa 1915.
  11. ↑ Zagroda Kurpiowska w Kadzidle | Mazowiecki Szlak Tradycji [online], mazowieckiszlaktradycji.com [dostęp 2022-08-14].
  12. ↑ Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie im. Adama Chętnika [online], ::4lomza.pl:: Regionalny Portal [dostęp 2022-08-14] (pol.).
  13. ↑ Maria Weronika Kmoch, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec: Stowarzyszenie „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej”, 2020, ISBN 978-83-927409-7-1, OCLC 1225226389 [dostęp 2022-07-21].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Śparogi&oldid=74803899”