Akt mowy – Wikipedia, wolna encyklopedia

Akt mowy (z łac. actus – czyn) – wypowiedzenie skierowane przez nadawcę do odbiorcy, jest ono działaniem, realizacją intencji podmiotu językowego^[1].

Akty mowy są formą działania językowego. Akt mowy dzieli się na dwie fazy: mówienie (faza podstawowa) i zrozumienie słów osoby mówiącej (faza wykonywana przez odbiorcę). Akty mowy zaczął badać brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin (fundamentalna praca pt. How to Do Things with Words, 1962 r.) – wśród zdań języka naturalnego wyodrębnił on takie, których nie da się ocenić pod względem prawdziwości, a jedynie skuteczności (fortunności). Są to tak zwane performatywy (teoria performatywów)^[2]. Ten prosty podział Austin zastąpił następnie bardziej rozwiniętą klasyfikacją – wyodrębnił trzy potencjalne aspekty aktów mowy:

• lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),
• illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach,
• perlokucyjny (dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę), obecny wtedy, gdy wypowiedź wywołuje u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności)^[3].

Teoria aktów mowy opiera się na spostrzeżeniu, iż przy pomocy języka można nie tylko przekazywać informacje, ale i tworzyć fakty społeczne. W szczególności istnieje kategoria wypowiedzi, które nie opisują w ogóle świata, ale tworzą go i w związku z tym nie mogą podlegać ocenie prawdziwościowej klasycznej logiki. Dotyczy to na przykład deklaracji w rodzaju „Uznaję zebranie za zamknięte”. Teoria ta stawia sobie za cel wszechstronną analizę aktów mowy oraz ich typologię. Klasyfikację aktów mowy, zawężając pojęcie do tzw. genrów mowy, przeprowadziła Anna Wierzbicka^[4].

John Searle, uczeń J. L. Austina, wyróżnił (w swym Speech Acts: An essay in the philosophy of language, 1969):

• akty bezpośrednie – intencja mówiącego odczytywana jest niezależnie od sytuacji, np. Podaj mi szklankę wody.
• akty pośrednie – tekst aktu należy odczytywać kontekstowo, w różnych sytuacjach tekst może mieć różne znaczenie, np. okrzyk Och! może być w zależności od związanych z jego wypowiedzeniem okoliczności związany z radością, bólem lub strachem^[5].

Badaniem problemu właściwego rozumienia aktów pośrednich, jak również tekstów, których nie należy odczytywać wprost (aluzje, ironia), zajmuje się lingwistyka tekstu.

Według Searle’a można wyróżnić pięć typów aktów mowy^[6][7]:

• asercje – ich celem jest przedstawienie sądów, np. wątpienie, podziw, przeczenie itp.

Przykłady: Nie sądzę, abyś tak wiele zarabiał. Bardzo mi się podoba to mieszkanie.

• akty dyrektywne – ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie, np. rozkazy, prośby, pytania.

Przykłady: Natychmiast przyjdź do domu! Proszę Państwa o zapięcie pasów.

• akty komisywne – ich celem jest podjęcie działania albo zobowiązanie, np. obietnice.

Przykłady: Będę codziennie zmywać naczynia. Obiecuję więcej nie krzyczeć.

• akty ekspresywne – ich celem jest wyrażenie własnych stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje, kondolencje.

Przykłady: Och, tak bardzo mi przykro. To cudownie!

• akty deklaratywne – ich celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy.

Przykłady: Nadaję ci imię Tomasz.

Rozwinięciem teorii aktów mowy jest teoria implikatur i reguł konwersacyjnych Paula Grice’a, a także teoria aktów pragmatycznych Jacoba L. Meya^[8].

• kod językowy
• wypowiedzenie
• komunikacja językowa
• funkcje języka
• funkcje wypowiedzi

• Stephen C. Levinson (2010): Pragmatyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, tłumaczenie: Tadeusz Ciecierski, Katarzyna Stachowicz.
• John Langshaw Austin: Zur Theorie der Sprechakte (How to do things with Words), 2. wyd., tłum.: Eike von Savigny. Stuttgart: Philipp Reclam Jun., 1979. ISBN 3-15-009396-1.
• Renata Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15233-8.
• Ryszard Lipczuk, Paweł Mecner, Werner Westphal: Lexikon der modernen Linguistik. Ausgewählte Begriffe zur Kommunikation und Kognitionswissenschaft. Leksykon lingwistyki współczesnej. Wybrane pojęcia z zakresu komunikacji i nauk kognitywnych. Szczecin: Albatros, 1999. ISBN 83-85796-89-4.
• Norbert Morciniec: Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, 2020. ISBN 978-83-7977-488-3.
• John R. Searle: Sprechakte. Ein sprachphilosophischer Essay. Frankfurt/M: Suhrkamp Verlag, 1979. ISBN 3-518-06362-6.

• MitchellM. Green MitchellM., Speech Acts, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 2 października 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-01-29]  (ang.). (Akty mowy)