Bataliony Wartownicze – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bataliony Wartownicze – formacja graniczna II Rzeczypospolitej pełniąca służbę na granicy polsko–niemieckiej, polsko–czechosłowackiej i polsko–rumuńskiej.

W wyniku reorganizacji istniejących oddziałów powiatowych, 31 marca 1919 powstały bataliony wartownicze Wojska Polskiego^[1]. Tworzono je doraźnie na potrzeby wewnętrzne kraju, głównie do ochrony magazynów, obiektów wojskowych, państwowych i innych. Były to jednostki zorganizowane na wzór wojskowy. Składały się częściowo z ochotników, częściowo z poborowych, zwłaszcza tych, którzy ze względu na wiek lub zdrowie nie byli zdolni do służby liniowej. Bataliony Wartownicze tworzyły zarazem rezerwę sił zapasowych formacji^[2]. Podlegały bezpośrednio poszczególnym Dowództwom Okręgów Generalnych^[3]. Między styczniem a majem 1920 powstały ujednolicone struktury wojsk pomocniczych działających w ramach poszczególnych Dowództw Okręgów Generalnych^[1]. Na mocy rozkazu MSWojsk. nr 3300/ Org. z 31 maja 1920 reorganizacja wprowadziła nową numerację dla DOG. Zmieniono też numerację batalionów wartowniczych^[1]. Pełna nazwa baonów wartowniczych zawierała kolejny (arabski) numer batalionu w ramach DOG i numer (rzymski) DOG^[4].

Pod koniec września 1920 zapadła w Ministerstwie Spraw Wojskowych decyzja o likwidacji Korpusu Strzelców Granicznych^[5]. W chwili gdy przystępowano do rozformowania oddziałów Strzelców Granicznych, państwo nie miało ani gotowej formacji, ani odpowiednich sił, środków i wyposażenia, ani też dobrze przygotowanych kadr. Jako swoiste prowizorium zdecydowano do ochrony granicy wykorzystać Bataliony Wartownicze. Były to jednostki wojskowe o gorszym standardzie zarówno zdolności bojowej, jak i wyszkolenia i wyposażenia^[6]. Służbę graniczną Bataliony Wartownicze miały pełnić do czasu zastąpienia ich strażą celną bądź innymi organami bezpieczeństwa. Ustalono dwie normy zagęszczenia posterunków i innych elementów granicznych. W normie A przewidzianej dla terenu gęsto zaludnionego lub trudnego do strzeżenia zakładano użycie na każde 25 km granicy jednej kompanii w sile 150 żołnierzy. Norma B odnosiła się dla obszaru słabo zaludnionego lub łatwego do strzeżenia i przewidywała jedną kompanię na każde 100 km. Zgodnie z przewidzianymi normami granicę polsko-niemiecką miało obsadzić czternaście Batalionów Wartowniczych liczących 56 kompanii w sile 8400 żołnierzy, a granicę południową sześć batalionów w sile 2600 ludzi^[7]. W sumie na 48 baonów wartowniczych, do służby granicznej przeznaczono 21 baonów^[8]. Przeznaczone do służby granicznej bataliony rozpoczęły jej obejmowanie w listopadzie 1920^[8]. W byłej Dzielnicy Pruskiej, na obszarze DOG „Poznań”, bataliony wartownicze graniczne miały być krótkim czasie zastąpione przez utworzone tam oddziały Straży Ludowej^[7]. Ponadto obsadzono odcinki granicy polsko-niemieckiej na północy, zachodzie i południu oraz odcinek granicy polsko-rumuńskiej Żezawa – Zaleszczyki na wschodzie^[8]. Obsadzenie granicy odbywało się całymi batalionami, przy czym pełnienie służby na jednym odcinku miało trwać nie dłużej niż dwa miesiące. Podyktowane było to obawą przed „szkodliwym dla wyniku służby zadomowieniem i rozluźnieniem dyscypliny”. Do służby granicznej nie mogły być użyte bataliony wartownicze mające w swym składzie powyżej 8% Żydów^[7].

4 listopada 1920 bataliony wartownicze nr 8/VI i 1/VI otrzymały rozkaz zluzowania 6 pułku Strzelców Granicznych. Batalion nr 8/VI przegrupował się z Siedlec do Szczuczyna, a nr 1/VI z Łodzi do Chorzel. W drugiej dekadzie tego miesiąca bataliony osiągnęły nakazane im rejony i przejęły przeznaczone im odcinki graniczne^[3]. Rozporządzeniem MSWojsk. z 13 listopada 1920 nakazano zluzowanie kolejnych pułków. Batalion wartowniczy nr 4/II przegrupowany z Dorohuska do Grudziądza otrzymał zadanie zastąpienia 3 pułku Strzelców Granicznych pełniącego wówczas służbę w Prusach Wschodnich na odcinku od Mławy do rozwidlenia Wisły z Nogatem^[3]. 4 pułk Strzelców Granicznych pełniący służbę na granicy zachodniej od Bałtyku do granicy DOG „Poznań”, oraz batalion morski ochraniający granicę morską, luzowały trzy bataliony wartownicze: nr 2/1 z siedzibą dowództwa w Chojnicach, nr 4/1 w Kościerzynie, oraz nr l/VIII z Wejherowa^[3]. Na przełomie 1920/1921 5 pułk Straży Celnej zluzowany został przez bataliony będące w dyspozycji DOG „Poznań”^[3]. Do końca stycznia 1921 Bataliony Wartownicze zdołały obsadzić granicę zachodnią i kończyły obsadzanie granicy południowej w Karpatach. Niektóre odcinki granic ochraniały jeszcze bataliony liniowe. Jednak już w marcu zastąpiono je batalionami wartowniczymi^[9]. 28 stycznia 1921 przekazano 21 baonów wartowniczych pełniących dotychczas służbę graniczną do dyspozycji Ministerstwa Skarbu^[10]. Z chwilą zakończenia przejmowania i obsadzania granic przez Bataliony Wartownicze Ministerstwo Spraw Wojskowych przekazało Ministerstwu Skarbu do czasowej dyspozycji cały utworzony system ochrony granic na zachodzie i południu kraju^[9]. W zarządzeniu MSWojsk z 26 marca 1921 stwierdzono: „Z dniem 1 kwietnia 1921 ochrona celno-gospodarcza zachodniej i południowej granicy przechodzi definitywnie pod wyłączne kompetencje Ministerstwa Skarbu. Z dniem tym Bataliony Wartownicze zmieniły nazwę na Bataliony Celne. Zmieniono im także ich dotychczasową numerację^[11].

 Osobny artykuł: Bataliony Celne.

• 2/I batalion wartowniczy
• 3/I batalion wartowniczy (wcześniej Kielecki ochotniczo-wartowniczy baon nr 1)
• 4/I batalion wartowniczy
• 5/I batalion wartowniczy
• 6/I batalion wartowniczy
• 7/I batalion wartowniczy (I baon zapasowy Wojsk Wartowniczych i Etapowych, Oddział Zamkowy MSWojsk.))
• 1/II batalion wartowniczy
• 2/II batalion wartowniczy
• 3/II batalion wartowniczy – w styczniu 1921 stacjonował w Kołomyi
• 4/II batalion wartowniczy
• l/III batalion wartowniczy
• 2/III batalion wartowniczy
• 4/III batalion wartowniczy
• 5/III batalion wartowniczy
• 1/V batalion wartowniczy
• 2/V batalion wartowniczy
• 3/V batalion wartowniczy
• 4/V batalion wartowniczy
• 5/V batalion wartowniczy
• 6/V batalion wartowniczy
• 7/V batalion wartowniczy
• 1/VI batalion wartowniczy
• 2/VI batalion wartowniczy
• 3/VI batalion wartowniczy
• 4/VI batalion wartowniczy
• 5/VI batalion wartowniczy
• 6/VI batalion wartowniczy
• 7/VI batalion wartowniczy
• 8/VI batalion wartowniczy
• 1/VII batalion wartowniczy
• 2/VII batalion wartowniczy
• 3/VII batalion wartowniczy
• 4/VII batalion wartowniczy
• 5/VII batalion wartowniczy
• 6/VII batalion wartowniczy
• 7/VII batalion wartowniczy
• 1/VIII batalion wartowniczy
• 2/VIII batalion wartowniczy
• 3/VIII batalion wartowniczy?
• 4/VIII batalion wartowniczy → w listopadzie 1920 rozwiązany. Batalion 3/IX przemianowany został na 4/VIII
• 2/IX batalion wartowniczy
• 3/IX batalion wartowniczy → w listopadzie 1920 przemianowany na 4/VIII

• Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
• Henryk Dominiczak: Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. ISBN 83-01-10202-0.
• Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Jerzy Prochwicz, Zbigniew Kępa. ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej. „Problemy Ochrony Granic”. 24, 2003. Ketrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• TeresaT. Prengel-Boczkowska TeresaT., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Bataliony Wartownicze”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2009 .