Dżuma Justyniana – Wikipedia, wolna encyklopedia

Dżuma Justyniana – epidemia, która dotknęła Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizantyjskie), w tym jego stolicę Konstantynopol, i inne krainy, takie jak Galia, Wyspy Brytyjskie czy Persja. Za jej początek przyjmuje się rok 541 n.e., a jej obecność i nawracające fale były notowane w różnych regionach do połowy VIII w. n.e.^[1] 

Przyczyną epidemii była najpewniej dżuma dymienicza, która najprawdopodobniej wywołała również czarną śmierć w XIV wieku. Jej nazwa pochodzi od cesarza Justyniana, na którego rządy przypadł wybuch pierwszej fali pandemii i który sam zapadł na tę chorobę. Jest klasyfikowana jako jedna z trzech wielkich pandemii dżumy w dziejach ludzkości^[2].

Głównym źródłem wiedzy na temat pandemii jest historyk Prokopiusz z Cezarei, który Dżumie Justyniana poświęcił 22. i 23. rozdział II księgi Wojen z Persami^[3]. Prokopiusz był bezpośrednim świadkiem pierwszej fali zarazy szalejącej w Konstantynopolu^[4]. Innymi autorami piszącymi o zarazie są Ewagriusz Scholastyk oraz Jan z Efezu^[4]. Ewagriusz, który chorował podczas zarazy w wieku dziecięcym, pisał z perspektywy czasu, był za to bezpośrednim świadkiem kolejnych fal pandemii^[4][5]. Z kolei relacja Jana z Efezu nie zachowała się – poza fragmentami zawartymi w Kronice Zuquin pióra Pseudo-Dionizego z Tel Mahre^[6][7]. Inne, skromniejsze relacje i opisy, znaleźć można u autorów takich jak Teofanes Wyznawca, Malasas, Jakub z Edessy czy Koryppus^[8]. Ponadto informacje o pandemii przekazują Kronika Seert i Kronika do 1234 roku. Źródłem wiedzy na temat przebiegu drugiej fali zarazy jest Agatiasz, historyk cesarstwa, kontynuator dzieła Justyniana^[9][8]. Informacje o zarazie w Galii znajdują się w Gesta Francorum Grzegorza z Tours^[10][11], a Paweł Diakon pisze o epidemii w Italii w latach 60.^[11]

Łącznie w okresie od 541 do 750 wyróżnić można nawet 18 fal zarazy, spośród których pierwsza pozostaje najbardziej śmiercionośną i znaną^[12]. Za czasów Justyniana miały miejsce dwie fale: pierwsza w latach 541–544 i druga w roku 558^[12].

Handel odegrał kluczową rolę w rozprzestrzenianiu się zarazy^[13]. Jej pierwsze ogniska pojawiły się w Etiopii bądź w Egipcie i postępowały na północ, aż dotarły do Konstantynopola. Miasto sprowadzało duże ilości zbóż, głównie z Egiptu, i właśnie tą drogą mogły dotrzeć pierwsze źródła zakażenia wraz ze szczurami i pchłami, żyjącymi w miejskich spichlerzach. Ludność Konstantynopola, jak i całej Europy, mogła być wówczas bardziej podatna na choroby po okresie głodu związanym z występującymi kilka lat wcześniej zmianami klimatycznymi lat 535–536. Niedobór zboża wynikający z klęski żywiołowej o szerokim zasięgu mógł też odbić się na populacji szczurów, zwiększając w konsekwencji migracje pcheł^[14]; przypuszczenia te, trudne do weryfikacji, podawane są w wątpliwość^[15]. Pierwszym miastem zajętym przez zarazę był egipski port Peluzjum^[13][16], następnie zaś dżuma rozprzestrzeniła się na Palestynę, Konstantynopol, północną Afrykę, Azję Mniejszą^[16] i inne prowincje. Gęsta sieć handlowa imperium, ruch pielgrzymkowy, zgromadzenia wojsk w ramach kampanii przeciwko Gotom sprzyjały szybkiemu rozprzestrzenianiu się choroby^[17].

Pierwsza fala w Konstantynopolu trwała około cztery miesiące^[18]. Wiadomo skądinąd, że choroba dotarła również do Persji (gdzie zachorował sam szach^[19]) i do Galii, Germanii^[20] ponadto na Wyspy Brytyjskie i tereny dzisiejszej zachodniej Polski^[21][16]. Silnie poświadczone źródłowo są zwłaszcza wybuchy zarazy na obszarach silnie zaludnionych, na przykład w Rzymie w 543–544^[16] i szerzej w Italii w latach 60. VI w.^[16] Znacznie przy tym ostrzejszy przebieg miała dżuma w ośrodkach miejskich niż na wsi^[22].

Jakkolwiek niemożliwa jest dokładna rekonstrukcja zasięgu konkretnych fal zarazy, to wiadomo, że wielokrotnie nawiedzała ona wszystkie rejony cesarstwa i okolic; o globalnym charakterze zarazy świadczy, że niezależnie od siebie piszą o niej kronikarze i historycy z różnych regionów i kręgów kulturowych^[23]. Pierwsza fala pandemii zdaje się być przy tym najbardziej śmiercionośną^[24].

W źródłach z epoki nie sposób odnaleźć nazwy choroby odpowiedzialnej za wybuch pandemii. Jako że wśród ówczesnych historyków nie było zwyczaju określania i klasyfikacji jednostek chorobowych, Dżuma Justyniana najczęściej przywoływana jest po prostu jako greckie loimos bądź thanatikon^[25], co stanowi równoznaczność łacińskiego pestis, czyli choroba^[25].

Za jednostkę chorobową odpowiedzialną za pandemię z dużą dozą prawdopodobieństwa uznaje się dżumę^[26]. Jej główny nosiciel to pchły, zwłaszcza pchła szczura (Xennopsylla cheopsis), żerująca na osobnikach szczura śniadego (Rattus rattus)^[27]. W drugiej połowie XX wieku badacze wysunęli wątpliwości co do identyfikacji Dżumy Justyniana z dżumą^[28]. Sygnalizowano pewne problemy, jak np. poświadczone występowanie zarazy na Wyspach Brytyjskich, gdzie nie notowano pojawienia się szczura śniadego^[29]. Ponadto zwracano uwagę na brak źródeł mówiących o charakterystycznym pomorze szczurów towarzyszącym epidemii dżumy^[30]. Badania archeologiczne z XX wieku i towarzysząca im później rekonstrukcja DNA pozwoliły na odnalezienie pozostałości bakterii Yersinia pestis^[20] w szczątkach ofiar pandemii, co wzmacnia argument za dżumą dymieniczą^[30][31]. Według Johna Kelly’ego^[32]:

Niewykluczone, że pandemię spowodowało kilka jednoczesnych rodzajów choroby, np. dżuma dymieniczna i jej odmiana posocznicowa wraz z odmianą płucną, przenoszoną kropelkowo^[33][34]. Do mniej popularnych wśród naukowców możliwości zalicza się tyfus bądź gorączkę krwotoczną^[30].

Zarówno Prokopiusz, jak i inni pisarze sporo miejsca poświęcają opisowi objawów towarzyszących chorobie. Do wymienianych objawów zaliczano wysoką gorączkę, halucynacje, przekrwienie oczu, opuchliznę, biegunkę, wreszcie charakterystyczne guzy, dymienice^[35]. Zwracano uwagę na powszechne u chorych obłęd, wycieńczenie, halucynacje, śpiączkę i ogólne odrętwienie^[36]. W niektórych przypadkach pojawiały się wrzody i wybroczyny^[37]. Zgodnie z relacjami śmierć chorych następowała szybko, natychmiast bądź po kilku dniach^[9]. Jan z Efezu zauważał, że ci, którzy przeżyli, częstokroć miewali później problemy z mówieniem i chodzeniem; może to oznaczać, że przypadłość powodowała u chorego udar^[38].

Pisarze zwracali uwagę na nieprzewidywalność choroby, która objawiała się tym, że pacjenci uznawani powszechnie za śmiertelnie chorych odzyskiwali często zdrowie^[9]. Z kolei „wielu takich, co do których utrzymywali, że przeżyją, miało zginąć niemal od razu”^[39]. Ewagriusz Scholastyk opisywał w swojej relacji odmienne reakcje organizmów na chorobę; informował choćby o „osobach, które, przebywając z chorymi, dotykając ich i dotykając zmarłych, same nie chorowały, ale zarażały inne osoby”, co można uznać za świadectwo bezobjawowego nosicielstwa^[40]. Z kolei Prokopiusz zauważył zjawisko nabywania odporności przez ozdrowieńców, opisując, że kolejne nawroty choroby rzadziej atakowały tych, którzy w niedawnym czasie przeszli już dżumę i zdołali ją przeżyć^[41].

Z uwagi na brak kluczowych odkryć w zakresie mikrobiologii mieszkańcy cesarstwa zmuszeni byli doszukiwać się przyczyn zarazy bądź to w niedoskonałych ustaleniach ówczesnych lekarzy, bądź też w sferze religii, astrologii czy magii. W pierwszym wypadku za przyczynę przypadłości uznawano miazmaty i szeroko rozumiane zepsute powietrze^[42]; bezpośredniego źródła pogorszenia zdrowia upatrywano w zaburzeniu równowagi fluidów w ciele chorego^[43]. W drugim przypadku przyczyną nieszczęść mogły być układ planet, klątwa tudzież kara boża^[42]. Poza unikaniem zarażonych i izolacją ich uciekano się więc głównie do religijności i proszono o wstawiennictwo świętych bądź bogów^[44][45], kupowano i noszono przy sobie magiczne amulety^[46], a w sferze doraźnej usiłowano przełamać złe powietrze olejkami, zapachami czy kadzidłami^[45]. Nieefektywność tych zabiegów prowadziła do wzrostu niepokojów społecznych:

W relacjach historyków wielokrotnie powtarza się klisza opisująca sterty ciał zmarłych na zarazę, które z braku czasu i ludzi zalegają niepochowane na ulicach^[25][47]. Na czas pandemii zrezygnowano z uroczystych pochówków^[48]. Justynian wprowadził ponadto doraźne przepisy mające regulować kwestię grzebania zmarłych^[34]. Powołał specjalny urząd do spraw pochówków, a na jego czele postawił poddanego o imieniu Teodor^[48]. Teodor nakazał kopać masowe groby w okolicach miasta, a z czasem, kiedy i w nich zabrakło miejsca, zwłoki upychano masowo w specjalnie dostosowanych do tego wieżach obronnych w twierdzy Sykaj^[49]; trupy ładowano również na statki, które następnie puszczano z prądem^[50][51][52].

Cesarz, który także zaraził się dżumą, ale wkrótce wyzdrowiał^[11], wprowadził prawodawstwo dotyczące regulacji cen, zakazując windowania kosztów towarów i usług powyżej tych sprzed pandemii^[34]. Wprowadzono też zmiany prawne, aby sprawniej uporać się z zalewem spraw spadkowych, będących rezultatem licznych zgonów^[53]. Stan pandemii doprowadził do czasowego pogodzenia się ze sobą zwaśnionych fakcji cyrkowych, których przedstawiciele wspólnie zajmowali się grzebaniem zmarłych^[54]. Zgodnie z relacją Jana z Efezu niekiedy za winnych zarazy uznawano chrześcijan, zwłaszcza duchownych, co rodziło tumulty i bójki uliczne^[55].

Justynian I próbował walczyć z rozpowszechniającą się epidemią, odwołując się do wiary — założył wówczas kościół pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana (patronów medycyny)^[1] . Prokopiusz z Cezarei był zdania, że to właśnie cesarz i jego małżonka są źródłem zarazy. Uważał, że epidemia jest skutkiem złych rządów Justyniana, który miał być winny upadku narodu rzymskiego^[1] .

Dokładna liczba zmarłych pozostaje nieustalona. Szacuje się, że wskutek dżumy Justyniana zmarło nawet 100 milionów ludzi na całym świecie^[56]. Prokopiusz z Cezarei odnotował, że w szczytowym okresie zaraza zabijała 10 000 mieszkańców Konstantynopola dziennie, chociaż dokładność tej liczby jest podawana w wątpliwość, tak jak jego wzmianki o wyginięciu „prawie całej” ludzkości^[34]. Niektórzy historycy, m.in. Josiah C. Russell (1958), sugerowali, że w latach 541–700 zmarło od 50 do 60% ludności Europy, w tym 20–25% ludności podczas pierwszej fali^[57][58]. Wśród historyków bazujących na źródłach piśmienniczych z epoki panowało przekonanie, że na skutek epidemii zmarło od 25% do 50% populacji, czyli do 50, a nawet 100 mln ludzi^[59]; wyniki badań kwantytatywnych opublikowane w 2019 pozwalają uznać te szacunki za nie znajdujące oparcia w źródłach. Straty ludzkie w basenie śródziemnomorskim plasowały się według tychże badań co najwyżej na poziomie kilkunastu procent, co nie wyklucza, że mogły istnieć także lokalne ogniska chorobowe o wyższej umieralności^[60][61][62].

Według obliczeń demografów tyczących się tylko cesarstwa w roku 540 liczyło ono ok. 26 mln mieszkańców, zaś w 565 było to już jedynie 19,5 mln; stanowiło to wynik zarówno pandemii, jak i innych kryzysów^[58].

Stan pandemii doprowadził do gwałtownego upadku handlu i skokowego wzrostu inflacji^[63]. Tymczasowy kryzys dostaw stał się powodem klęski głodu w dużych ośrodkach miejskich, zwłaszcza że w wyniku zarazy zdychały także zwierzęta domowe oraz dzikie^[64]. Pandemia poskutkowała czasowym stanem zachwiania społecznego^[65]. Zdarzały się przypadki szabrownictwa i rozbojów^[66].

Wyludnienie wpłynęło na osłabienie militarne cesarstwa^[67][65][63], co mogło ułatwić późniejsze ekspansje: Longobardów w Italii, Słowian na Bałkanach, Arabów w basenie Morza Śródziemnego, Persów na wschodniej rubieży państwa^[43][68][69]. Brak siły ludzkiej przyspieszył proces barbaryzacji wojska bizantyjskiego^[70]. Zaobserwowano u części społeczeństwa spadek religijności^[1] .

Justynian wydał w owym okresie ogromne ilości pieniędzy na wojny z Wandalami w północnej Afryce oraz z Ostrogotami w Italii. Ofiarował również znaczące sumy na budowę kościołów (m.in. Hagia Sophia). Przy tych wydatkach wpływ zarazy na przychody z podatków miał katastrofalne skutki. Toteż kryzysowi towarzyszył wzrost obciążeń fiskalnych wprowadzanych przez Justyniana; jego postawę wobec klęski zarazy krytykuje, tradycyjnie doń uprzedzony, Prokopiusz, kwitując, że cesarz „uczynił więcej złego niż zaraza”^[42][64][71].

Zdaniem niektórych badaczy przekazy opisujące dżumę noszą znamiona przesady; wynikać to ma ze skłonności pisarzy z epoki do wyolbrzymień i popadania w klisze podpatrzone u innych autorów^[72]. Badania kwantytatywne, których wyniki opublikowano w 2019, wskazują, że doniosłość społeczno-gospodarcza Dżumy Justyniana była mniejsza aniżeli w przypadku późniejszej Czarnej Śmierci^[61]. Z drugiej strony źródła w sposób konsekwentny i niezależny podkreślają wyjątkową surowość zarazy i ogrom jej skutków, uznając ją za klęskę bez precedensu w historii^[21].

Po wygaśnięciu Dżumy Justyniana Europa przez kilka wieków pozostawała zasadniczo wolna od epidemii chorób zakaźnych o szerokim zasięgu. Należy to przypisać ówczesnemu regresowi cywilizacyjnemu, w tym zwłaszcza drastycznemu zmniejszeniu populacji miast i upadkowi handlu. Kolejną wielką pandemią, która dotknęła kontynent, była dopiero Czarna Śmierć w XIV wieku^[73].

 Wykaz literatury uzupełniającej: Dżuma Justyniana.

• AgnieszkaA. Banaś AgnieszkaA., Dżuma Justyniana w świetle źródeł historycznych Prokopiusza z Cezarei i Ewagriusza Scholastyka, [w:] Aleksander K.A.K. Smakosz, MateuszM. Dąsal (red.), Epidemie — od historycznych postaci leku po COVID-19, Częstochowa: Pharmacopola, 2021, s. 33–45 .
• M.M. Drancourt M.M. i inni, Genotyping, Orientalis-like Yersinia pestis, and plague pandemics, „Emerging Infectious Diseases”, 2004, DOI: 10.3201/eid1009.030933, PMID: 15498160 [dostęp 2020-11-28]  (ang.).
• JudytaJ. Iwańska JudytaJ., Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 30, Wyższe Seminaria Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, 2011, s. 209–221 .
• JohnJ. Kelly JohnJ., Dżuma. Czarna Śmierć [e-book/epub], Poznań: Wydawnictwo FILIA, 2022, ISBN 978-83-8280-304-4 .
• Lester K.L.K. Little Lester K.L.K., Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750, Cambridge 2006, ISBN 0-521-84639-0  (ang.). Brak numerów stron w książce
• WilliamW. McNeill WilliamW., Plagues and Peoples, Nowy Jork: Bantam Doubleday Dell Publishing Group, Inc., 1976, ISBN 0-385-12122-9  (ang.). Brak numerów stron w książce
• IreneuszI. Milewski IreneuszI., „Zaraza zaczęła się od Egipcjan”. Dżuma Justyniana widziana z perspektywy pandemii COVID-19, „Studia Historica Gedanensia”, 12 (2), 2021, s. 13–30, DOI: 10.4467/23916001HG.21.002.14984 .
• J.J. Moorhead J.J., Justinian, Londyn 1994  (ang.). Brak numerów stron w książce
• WendyW. Orent WendyW., Plague, The Mysterious Past and Terrifying Future of the World’s Most Dangerous Disease, Nowy Jork: Simon & Schuster, Inc., 2004, ISBN 0-7432-3685-8  (ang.). Brak numerów stron w książce
• WilliamW. Rosen WilliamW., Justinian’s Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe, Viking Adult, 2007, ISBN 978-0670038558  (ang.). Brak numerów stron w książce
• MałgorzataM. Siwicka MałgorzataM., Człowiek w obliczu pandemii - relacja Tukidydesa i Prokopiusza z Cezarei, „Vox Patrum”, 78, 2021, s. 25–64, DOI: 10.31743/vp.11846 .
• TeresaT. Wolińska TeresaT., Pierwsza europejska pandemia, [w:] KrzysztofK. Polek, Łukasz TomaszŁ.T. Sroka (red.), Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcze i kulturowe., Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP, 2016, s. 31–60, ISBN 978-83-7271-983-6 .
• MonikaM. Wójcik MonikaM., Plaga Justyniana. Cesarstwo wobec epidemii, „Zeszyty Prawnicze”, 11 (1), 2011, s. 377–401, DOI: 10.21697/zp.2011.11.1.20, ISSN 2353-8139 [dostęp 2022-10-04] .