Dmytro Klaczkiwski – Wikipedia, wolna encyklopedia

Dmytro Klaczkiwski

Дмитро Клячківський

Kłym Sawur, Ochrim, Biłasz

Dmytro Klaczkiwski (lata 30.)
pułkownik
Pełne imię i nazwisko	Dmytro Semenowycz Klaczkiwski
Data i miejsce urodzenia	4 listopada 1911 Zbaraż
Data i miejsce śmierci	12 lutego 1945 okolice Orżewskich Chutorów
Przebieg służby
Lata służby	1942–1945
Formacja	Ukraińska Powstańcza Armia
Jednostki	UPA-Północ
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa rzeź wołyńska
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Dmytro (Roman) Semenowycz Klaczkiwski (ukr. Дмитро (Роман) Семенович Клячківський), pseudonimy: „Kłym Sawur”, „Ochrim”, „Biłasz” (ur. 4 listopada 1911 w Zbarażu, zm. 12 lutego 1945 pod miejscowością Orżewskie Chutory niedaleko Równego) – ukraiński działacz nacjonalistyczny, pułkownik UPA, dowódca UPA-Północ, członek Prowidu OUN, zbrodniarz wojenny. Jeden z inicjatorów i główny kierujący rzezią wołyńską^{[1][2][3][4][5][6]}.

Według pewnych źródeł miał urodzić się w chłopskiej rodzinie, a według innych był synem urzędnika bankowego^[7]. Ukończył gimnazjum w Stanisławowie^[8][9], studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim, odbył służbę w polskim wojsku. Od 1934 pracował w zarządzie spółdzielni Narodna Torhiwla w Stanisławowie.

Wstąpił do OUN. W roku 1937 trafił do więzienia. W 1938 został członkiem zarządu do organizacji Sokił w Zbarażu. W latach 1939–1940 pełnił funkcję przewodniczącego Junactwa OUN w rejonie Stanisławowa. Po agresji radzieckiej na Polskę został aresztowany przez lwowskie NKWD, w pokazowym tzw. procesie 59 był jednym z 42 członków OUN skazanych na karę śmierci, jednak została ona zamieniona na karę łagru^[10]. Wydostał się na wolność w lipcu 1941, po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Objął stanowisko przewodniczącego OUN miasta Lwowa.

W styczniu 1942 brał udział w II konferencji OUN-B, która miała miejsce na wsi, około 25 km od Lwowa. Decyzją konferencji Klaczkiwski wszedł do Centralnego Prowidu organizacji jako prowidnyk Wołynia i Polesia (dzisiejsze obwody wołyński i rówieński)^[11]. W tym samym roku współtworzył ukraińskie oddziały partyzanckie na Wołyniu^[12], obejmując kierownictwo nad skierowanymi z Galicji grupami bojowymi OUN. W ten sposób zaczęła powstawać Ukraińska Powstańcza Armia^[13]. Podczas III Konferencji OUN, która miała miejsce w dniach 17–23 lutego 1943, należał do działaczy wskazujących jako największych wrogów Polaków.

Po masowej dezercji ukraińskiej policji i rozwoju partyzantki ukraińskiej kierował jej działaniami, początkowo razem z Wasylem Iwachiwem, a po jego śmierci 13 maja 1943 w walce z Niemcami – samodzielnie. W tym samym miesiącu zdecydował o objęciu na zdobytych przez UPA terenach całej władzy, z podporządkowaniem lokalnych komórek OUN^[14]. Ponadto Klaczkiwski polecił tworzyć oddziały samoobrony w każdej wsi^[15]. 15 sierpnia 1943 kolejnym dekretem wprowadzał własność prywatną na obszarach zajętych przez UPA, uznanych za zalążek wolnej Ukrainy^[16]. 29 sierpnia 1943 nakazywał zamienić każdą wieś w warownię. Chłopi mieli przechodzić przeszkolenie wojskowe, by móc w razie potrzeby bronić zamieszkiwanej miejscowości, zaś na terenie wsi miały powstawać systemy umocnień i kryjówek^[17]. Wielu członków tak powstałych formacji samoobrony weszło po wkroczeniu Armii Czerwonej do Samooboronnych Kuszczowych Widdiłów^[18]. We wrześniu wydał polecenie dokonywania na tych obszarach parcelacji porzuconych gospodarstw (przedwojennej własności Polaków), polecił organizację szkolnictwa w języku ukraińskim na poziomie podstawowym oraz wyborów do samorządów lokalnych. UPA zwiększała również swoje szeregi, prowadząc rekrutację ochotników oraz przymusowy nabór.

W 1944 roku został mianowany majorem. Po wejściu Armii Czerwonej na Wołyń był jednym z inicjatorów powstania Rewolucyjnej Organizacji Narodowo-Wyzwoleńczej (obok Wasyla Kuka, Jakiwa Busła i Rostysława Wołoszyna). Miała ona zastąpić przestarzałą zdaniem jej twórców OUN i dopuścić do kierownictwa przedstawicieli również innych narodów walczących o niepodległość. Klaczkiwski został w niej przewodniczącym referatu wojskowego. Jesienią 1944, w czasie posiedzenia Centralnego Prowidu, twórcy organizacji zrezygnowali jednak z jej rozwijania, przekonani do tego przez Szuchewycza, który twierdził, że rezygnacja ze znanej ludności nazwy może doprowadzić do utraty części poparcia. Klaczkiwski opowiedział się w tej sytuacji za całkowitą rezygnacją z nowej organizacji (dyskutowana była koncepcja posługiwania się nazwą OUN wewnątrz organizacji i NWRO na zewnątrz)^[19].

W dniach 21–25 sierpnia 1943 brał udział w III Zjeździe OUN we wsi Złota Swoboda^[20], gdzie Mykoła Łebed i Mychajło Stepaniak skrytykowali taktykę UPA na Wołyniu, określając działania podjęte przeciwko Polakom jako „bandyckie”^[21]. Grupa działaczy OUN z Wołynia podjęła jednak obronę „Kłyma Sawura”, domagając się powtórzenia doświadczeń z Wołynia także na terenie Galicji. Ostatecznie zwolennicy Klaczkiwskiego znaleźli się na zjeździe w większości. Jak relacjonował następnie Stepaniak:

Roman Szuchewycz początkowo miał pewne zastrzeżenia do wołyńskiej taktyki Klaczkiwskiego, które jednak zniknęły po jego wizycie na Wołyniu jesienią 1943^[23]. 27 sierpnia 1943 na mocy rozkazu nr 3 Klaczkiwski stanął na czele Głównego Dowództwa UPA^[24]. W końcu tego samego roku, po reorganizacji sił UPA, został dowódcą grupy armii UPA-Piwnicz (Północ)^[25].

 Osobny artykuł: Rzeź wołyńska.

Z jego inicjatywy oddziały UPA rozpoczęły rzeź wołyńską. Chociaż Klaczkiwski uważał za główny cel działań podległych mu oddziałów walkę z Niemcami i Sowietami, równocześnie uznał za nieodzowne wyeliminowanie „elementów niepożądanych, do których OUN zaliczała również Polaków^[26]. W czerwcu 1943 roku wydał tajną dyrektywę dowództwa UPA-„Piwnicz” w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji wymordowania polskiej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat^[13][27].

Rozkaz ten Klaczkiwski przekazał dowódcom UPA na obszarze zachodniego Wołynia. Jak zeznawał po pojmaniu przez NKWD Jurij Stelmaszczuk:

Polecenie opisywane przez Stelmaszczuka wyraźnie różniło się od ustaleń III konferencji OUN-B z lutego 1943, która nakazywała jedynie eliminację wybranych osób ze środowiska polskiego w połączeniu z akcją partyzancką na szeroką skalę. Grzegorz Motyka jest zdania, że różnica między treścią tych zaleceń a rozkazem „Kłyma Sawura” może być dwojako wytłumaczona. Z jednej strony polecenie likwidacji polskiej ludności Wołynia mogło pojawić się na wymienionej konferencji, ale nie w jej pisanych dokumentach. Drugą możliwością była zmiana taktyki przedyskutowana przez Klaczkiwskiego, Wasyla Iwachiwa i Iwana Łytwynczuka pod wpływem doświadczeń związanych z pierwszymi atakami na polskie wsie (np. na Paroślę I 9 lutego 1943)^[29]. Zdaniem Piotra Zająca to Klaczkiwski prawdopodobnie wydał ostateczną decyzję, zaś wśród jej inicjatorów mogli być również Petro Olijnyk, Iwachiw i Łytwynczuk^[30].

18 maja 1943 „Kłym Sawur” wydał odezwę do polskiej ludności Wołynia, w której oskarżył ją o zaognianie stosunków narodowościowych na Wołyniu, w szczególności poprzez wstępowanie do niemieckiej policji pomocniczej. W odezwie tej pisał:

Z kolei w czerwcu tego samego roku zwrócił się w kolejnej odezwie do Ukraińców, ponownie oskarżając Polaków o czynną działalność antyukraińską, pomoc partyzantom radzieckim i współpracę z Niemcami. Twierdził również, że możliwy jest – w odpowiedzi na te działania – wybuch nowej koliszczyzny^[31]. Odezwy te wpisywały się w taktykę OUN-B mającą na celu usprawiedliwianie rzezi wołyńskiej i argumenty te były powielane w wielu publikacjach po II wojnie światowej^[32].

Zginął podczas walk z grupą operacyjną 20 Brygady Wojsk Wewnętrznych NKWD, pośmiertnie mianowany pułkownikiem. Ustalenie miejsca jego pobytu było możliwe dzięki pojmaniu 26 stycznia 1945 Jurija Stelmaszczuka ps. „Rudy”, który w 12 dni później, na śledztwie, przyznał przed sowieckim gen. Strokaczem, iż 30 listopada roku poprzedniego widział się z Klaczkiwskim. Stwierdził również, że „Kłym Sawur” unika ukrywania się w schronach, zamiast tego nocując na sprawdzonych kwaterach, zaś w ciągu dnia poruszając się po lasach w otoczeniu 2-3 ludzi tworzących eskortę. Ponadto w odległości ok. kilometra dodatkową funkcję osłonową pełnił Oddział Specjalnego Przeznaczenia pod dowództwem Wasyla Pawłoniuka ps. „Uzbek”. Od jesieni roku 1944 stałym miejscem przebywania Klaczkiwskiego miał być chutor Orżew w rejonie klewańskim obwodu rówieńskiego.

W związku z uzyskanymi informacjami NKWD opracowało plan „operacji klewańsko-orżowskiej”, której celem miała być likwidacja Klaczkiwskiego. Rozpoczęto ją 10 lutego 1945 rozbiciem oddziału „Uzbeka”, w którym jednak nie odnaleziono poszukiwanego. Dwa dni później żołnierze 233 batalionu 20 Brygady WW NKWD pod dowództwem starszego lejtnanta Chabibulina przeczesywali lasy w okolicach Suska. Wykryli w nim ognisko, a następnie trzech poruszających się w kierunku północnym partyzantów. Dwóch z nich osłaniało odwrót ostatniego, „Kłyma Sawura”. Po zastrzeleniu dwóch pierwszych^[33] Klaczkiwski otworzył ogień w kierunku tropiącego go oddziału i również został zastrzelony. Jego tożsamość potwierdził w więzieniu w Równem Jurij Stelmaszczuk^[34]. Miejsce pochówku „Kłyma Sawura” jest nieustalone. Grzegorz Motyka przypuszcza jedynie, że jego ciało mogło zostać zamurowane w ścianie więzienia w Równem^[35].

W 1995 ukraińskie władze samorządowe ufundowały Dmytrowi Klaczkiwskiemu pomnik w Zbarażu. W 2002 roku jego pomnik powstał również w Równem na rogu ulic Puszkina i Sobornej. Jego imieniem nazwano również wiele ulic w miastach zachodniej Ukrainy.

Tarnopolska Rada Obwodowa poświęciła rok 2011 Dmytrowi Klaczkiwskiemu, oraz Jewhenowi Konowalcowi (przewodniczącemu Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN))^[36].

W 2015 roku w miejscu śmierci Klaczkiwskiego został poświęcony krzyż pamiątkowy^[37].

W grudniu 2020 roku Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła uchwałę w sprawie wydarzeń i postaci historycznych, które zostaną upamiętnione na szczeblu państwowym w 2021 roku. Wśród tych postaci znalazł się m.in. Dmytro Klaczkiwski. W uchwale został on nazwany „wojskowym i politycznym działaczem, organizatorem i pierwszym dowódcą Ukraińskiej Powstańczej Armii, kierownikiem Ukraińskiej Powstańczej Armii na Wołyniu i uczestnikiem walk o niepodległość Ukrainy w XX wieku”. Dokument ani słowem nie odnosi się do kwestii odpowiedzialności Klaczkiwskiego za ludobójstwo Polaków na Wołyniu w latach 1943–1944^[38][39].

• Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942–1960, Warszawa 2006.

• Grzegorz Motyka. Cień „Kłyma Sawura”. „Rzeczpospolita”. 39, 28 września 2002. [zarchiwizowane z adresu 2009-09-25]. brak numeru strony
• Biografia Klaczkiwskiego na stronie poświęconej historii OUN-UPA. [dostęp 2010-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-01)]. (ukr.).