Drzeworyt – Wikipedia, wolna encyklopedia

Drzeworyt – technika graficzna należąca do druku wypukłego^[1].

Do wykonania drzeworytu wykorzystuje się deskę, na którą nanosi się rysunek, a następnie przy pomocy specjalnych narzędzi wycina się tło, które na odbitce będzie białe. Pozostawione wypukłe miejsca będą drukowały. Klocek pokrywa się farbą drukarską i odbija na papierze^[1].

Drzeworyt dzieli się na kilka rodzajów ze względu na sposób przygotowania deski oraz narzędzia wykorzystywane do wycinania^[2]:

• drzeworyt wzdłużny (langowy) – stosuje się deskę ciętą wzdłuż pnia, w efekcie czego słoje i włókna biegną równolegle do krawędzi deski; tło wycinane jest dłutami i nożami w miękkim drewnie (lipa, jabłoń, świerk),
• drzeworyt poprzeczny (sztorcowy) – stosuje się deskę ciętą w poprzek pnia, składającą się z posklejanych małych klocków. Całość klocka cięta jest rylcem w twardym drewnie (bukszpan, dzika grusza).

Inne rodzaje drzeworytu:

• drzeworyt groszkowy (śrutowy) – formę uzyskuje się przy pomocy puncy dającej efekt tekstury; powstał w XV wieku, był stosowany na terenie Niemiec i Niderlandów;
• drzeworyt tonowy (białoryt) – powstaje na zasadzie negatywu – drukuje się białą farbą na czarnym tle. Ten typ drzeworytu był stosowany np. przez Altdorfera;
• drzeworyt faksymilowy – używany do tworzenia szczegółowych reprodukcji, zwłaszcza rysunków, ponieważ dawał efekt swobodnych linii;
• drzeworyt światłocieniowy (chiaroscuro) – technika polega na wykorzystaniu kilku desek do wykonania odbitki. Właściwy rysunek umieszcza się na osobnej desce, na pozostałych znajdują się światła i cienie, które zastosowano w grafice. Ostatecznie nakładano następne odbitki na siebie i w taki sposób powstawała pełna odbitka;^[2]

Drzeworyt należy do najstarszych technik graficznych. Po raz pierwszy zastosowano go w VI w. w Chinach. Służył do powielania znaków pisma. Innym krajem Dalekiego Wschodu, w którym wykorzystywano drzeworyt, była Japonia. Miało to miejsce w VIII w. W Europie technika cięcia w drewnie pojawiła się dopiero w XIV w. Możliwe, że czegoś podobnego do drzeworytu używano do odbijania ilustracji już w I w. p.n.e. w Rzymie. Najstarsze udokumentowane europejski prace pochodzą z około 1400 roku. Znajdują się w muzeum Albertiny w Wiedniu.

W Chinach prawdopodobnie najwcześniejszą techniką proto-druku był estampaż, polegający na wykonywaniu odbitek z kamiennych steli. Techniki drzeworytnicze do druku zastosowali na szeroką skalę buddyści, potrzebujący wielu odbitek do celów misyjnych. Produkowali oni odbitki ilustrowanych sutr – najwcześniejszą zachowaną kopią jest zwój z zaklęciami z pierwszej połowy VIII w., przechowywany w Korei, w klasztorze Pulguksa w Gyeongju. Z tej samej sutry w 764 roku w Japonii wykonano ok. miliona odbitek^[3].

Pierwszą zachowaną w całości drukowaną książką jest wydanie Sutry Diamentowej z 868 roku. Jest to książka blokowa – w tym samym klocku wycięte są zarówno tekst, jak i ilustracje. W taki sposób drukowano książki w Chinach przed wynalezieniem czcionki drukarskiej (w Chinach eksperymentowano z czcionką ruchomą w XI w., początkowo ceramiczną, potem także drewnianą, ale nie znalazła szerszego zastosowania – natomiast zachowały się takie czcionki w Turfanie, gdzie wykorzystywano je do pisma ujgurskiego, a dokąd technologia ta zawędrowała szlakiem jedwabnym). W X w. druk drzeworytniczy miał charakter masowy – niektórych druków z tego okresu zachowało się do dziś ponad 100 tys. kopii (pierwotny nakład musiał liczyć miliony egzemplarzy). W X w. zastąpiono druk na zwoju drukiem stronicowym i książką w formie kodeksu^[3].

Na początku XII w. zastosowano w Chinach druk wielobarwny, w szczególności do banknotów, ale znana jest barwna kopia sutry z XIV w. Z pierwszej połowy XII w. zachował się najstarszy druk czterobarwny^[3].

W okresie Kamakura, od XII w. do XIII w., wiele książek było wydawanych przez mnichów buddyjskich w klasztorach na terenie miasta Kioto i Kamakura. Główną techniką graficzną, jaką się posługiwali był drzeworyt. Masowa produkcja druków drzeworytniczych rozpoczęła się w okresie Edo (od XVII w. do XIX w.)^[4]. Przyczyniła się do tego popularność prywatnych szkół nazywanych terakoya. Dużym zainteresowaniem cieszyły się księgarnie, w których klienci mogli nie tylko kupić, ale i wypożyczać książki. Najliczniej sprzedawały się: poradniki podróżnicze, ogrodnicze, książki kucharskie (kibyōshi), krótkie nowele satyryczne (sharebon), opowiadania o życiu miejskim (kokkeibon), nowele humorystyczne (ninjōbon). Najpopularniejszymi książkami okresu Edo były: Życie miłosne pewnego mężczyzny (Kōshoku ichidai otoko, 1682) Saikaku Ihara. Nansō Satomi Hakkenden - Bakin Kyokutei. Tōkaidōchū Hizakurige - Ikku Jippensha. Książki te wielokrotnie przedrukowywano od XVII w. do XIX w. Popularnym nurtem w japońskiej sztuce drzeworytniczej był Ukiyo-e. Dotyczył on świeckich tematów. Drzeworyty w tym stylu cieszyły się popularnością i tworzono je masowo. Do głównych motywów przewodnich należą: aktorzy teatralni Kabuki, zawodnicy sumo, atrakcyjne kobiety, pejzaże, opowieści historyczne itp. Najbardziej znani artyści Ukiyo-e to: Hokusai i Hiroshige Andō. W XVIII w. Harunobu Suzuki wynalazł technikę drzeworytu umożliwiającą druk wielokolorowy, zwany Nishiki-e. Ukiyo-e inspirował europejskie nurty japonizmu oraz impresjonizmu. Na początku XX-wieku narodził się kierunek zwany shin-hanga, który łączył w sobie tradycyjne techniki ukiyo-e z technikami malarstwa zachodniego. Międzynarodową popularność zyskały prace Hasuiego Kawase i Hiroshiego Yoshidy.

W Europie drzeworyt zaczęto stosować w XIV wieku^[5]. Najstarszy datowany drzeworyt europejski pochodzi z 1424 roku i został odnaleziony w austriackim klasztorze Buxhein.

W 2. połowie XV wieku w drzeworycie pojawiło się cieniowanie przy pomocy szrafowania; wcześniej zaznaczano tylko kontury, bez uwzględnienia światła i cienia. Początkowo drzeworyty kolorowano ręcznie, od XVI w., kolor wprowadzono mechanicznie poprzez zastosowanie kilku matryc. Pod koniec XV i na początku XVI w. tą techniką tworzyli drzeworytnicy, tacy jak: Albrecht Dürer, Lucas Cranach Starszy, Albrecht Altdorfer, Hans Burgkmair. W technice tej wykonywane były ilustracje, kalendarze, karty do gry i inne druki o charakterze użytkowym. Z czasem drzeworyt ustąpił miedziorytowi, który pozwala na lepsze ukazanie szczegółów.

Drzeworyt, stosowany do końca XVIII wieku, to tzw. drzeworyt wzdłużny. Z wynalezieniem przez Thomasa Bewicka około 1790 roku drzeworytu sztorcowego technika drzeworytnicza odrodziła się. Drzeworyt sztorcowy pozwolił bowiem rytować we wszystkich kierunkach (wzdłużny, ze względu na budowę deski, posiadał w tym względzie pewne ograniczenia) i uzyskać bardziej malarskie efekty. Drzeworyt poprzeczny jest także bardziej precyzyjny, gdyż umożliwia osiągnięcie cieńszej kreski. W XIX wieku był powszechnie stosowany jako technika ilustracyjna dla prasy, ponieważ można go drukować razem z tekstem z jednego składu, co dawało mu przewagę nad innymi technikami (w Polsce m.in. „Tygodnik Illustrowany”, „Kłosy”, „Wędrowiec”, „Mucha”), a także jako drzeworyt reprodukcyjny, odtwarzający dzieła malarskie.

Na przełomie XIX i XX wieku drzeworyt ustąpił miejsca innym technikom, ale nadal był wykorzystywany (i jest także dziś) przez artystów, np. Emila Nolde, Paula Gauguina, Edvarda Muncha, Pawła Stellera, Władysława Skoczylasa.

Zobacz hasło drzeworyt w Wikisłowniku

Zobacz w Wikiźródłach tekst Encyklopedia staropolska/Drzeworytnictwo polskie

Zobacz multimedia związane z tematem: Drzeworyt

• drzeworytnie warszawskie
• książka blokowa
• ksylograf
• rycina Flammariona

• J. Werner, Podstawy technologii malarstwa i grafiki, Warszawa-Kraków 1981.
• Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006.