Eriospermum – Wikipedia, wolna encyklopedia

Eriospermum
Ilustracja
Eriospermum aphyllum
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

Eriospermum

Nazwa systematyczna
Eriospermum Jacq. ex Willd.
Sp. Pl., ed. 4, 2: 110 (1799)[3]
Typ nomenklatoryczny

Eriospermum lanceifolium Jacq. ex Willd[4].

Synonimy
  • Loncodilis Raf.
  • Phylloglottis Salisb.
  • Thaumaza Salisb[3].
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Eriospermum Jacq. ex Willd. – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 114 gatunków występujących w tropikalnej i południowej Afryce, przy czym zdecydowana większość jest endemitami Republiki Południowej Afryki. Rośliny z tego rodzaju mają wiele specyficznych cech morfologicznych, a w ramach rodzaju różne gatunki są nie tylko zróżnicowane morfologicznie, ale i genetycznie. Niektóre gatunki były wykorzystywane w tradycyjnej medycynie Afryki jako rośliny lecznicze.

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów έριο (erio – runo wełny) i σπέρμα (sperma – nasienie)[5]. W polskich słownikach XIX-wiecznych, a także w Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin z roku 1900 pod redakcją Józefa Rostafińskiego rodzaj podawany był pod polską nazwą dziwotka lub lilejka[6].

Zasięg geograficzny

[edytuj | edytuj kod]

Centrum różnorodności biologicznej rodzaju znajduje się w Południowej Afryce, gdzie występuje endemicznie niemal 75% gatunków Eriospermum[3], z których większość występuje w sukulentowych formacjach Karru w Prowincji Przylądkowej Zachodniej[7]. Ponadto zasięg pięciu gatunków sięga z Południowej Afryki do Namibii, jednego (Eriospermum bakerianum) do Namibii i Botswany, jednego (E. porphyrovalve) do Zambii i Zimbabwe[3]. 15 gatunków jest endemitami innych krajów afrykańskich, w tym dziesięć gatunków Namibii, cztery Angoli, a jeden (E. adpressifolium) Tanzanii. E. currorii występuje na obszarze od Angoli do środkowej Botswany, E. flexuosum od Angoli do Zambii, E. cecilii od Mozambiku do Zimbabwe, E. kiboense od Tanzanii do Zimbabwe, E. kirkii od Mozambiku do Zambii. Jedynie trzy gatunki z to rodzaju są bardziej rozpowszechnione w Afryce. E. triphyllum występuje na obszarze od Etiopii do Angoli i Zimbabwe, a E. mackenii od Południowej Afryki do Zairu. Najszerszy zasięg występowania ma E. abyssinicum, który występuje w całej tropikalnej i południowej Afryce[3].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Eriospermum lanceifolium
Eriospermum folioliferum
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne o wysokości od 10 do 40 cm[8].
Pędy
Bulwa pędowa wykształcona z hipokotylu, o miąższu białym, żółtym, różowym do bordowoczerwonego, niekiedy ze smukłymi, kłączowatymi odrostami o długości do 10 cm; zawiązki pędów pojedyncze lub kilka, u bulw kulistawych wierzchołkowe, u bulw gruszkowatych lub o nieregularnym kształcie podstawne lub boczne. Średnica bulw sięga od poniżej 1 cm (Eriospermum spirale) do 10 cm (E. capense i E. porphyrium)[8].
Liście
Wyrastające w liczbie od jednego do kilku po przekwitnięciu rośliny lub razem z kwiatami. Blaszki liściowe równowąskie do jajowatych, okrągłych lub sercowatych, wzniesione lub rozesłane, nagie lub owłosione, w dolnej części rozrośnięte w przypominającą ogonek liściowy pochwę, która po obumarciu liścia przekształca się w trwałą włóknistą lub błoniastą szyjkę, przez którą roślina wypuszcza pęd kwiatostanowy oraz liście w kolejnych sezonach wegetacyjnych. Szyjka ta, u gatunków z pokładającymi się liśćmi, zazwyczaj pozostaje poniżej poziomu gruntu. U gatunków z liśćmi wzniesionymi wyrasta do 10 cm powyżej poziomu gruntu, utrzymując blaszkę liściową we wzniesionej pozycji[8]. Liście trzynastu gatunków na powierzchni doosiowej tworzą złożone enacje (struktury przydatków), zbliżone kolorem i teksturą do blaszki liściowej[9]. U dwóch gatunków, E. paradoxum i E. dregei, enacja składa się z pojedynczej osadki o zmiennej długości z licznymi, przypominającymi pióra, odgałęzieniami. U pozostałych gatunków występuje zmienna liczba rozgałęzionych lub nierozgałęzionych wyrostków[8].
Kwiaty
Obupłciowe, niekiedy wonne, zebrane od 3 do ponad 100 w cylindryczne, baldachowate, kłosowate lub jednostronne grono, wyrastające na podziemnym lub nadziemnym głąbiku. Przysadki drobne, poniżej 2 mm długości, błoniaste. Szypułki bardzo krótkie (do 1 mm) do długich (do 10 cm), wydłużające się po przekwitnięciu, wyrastające pod kątem 45–50° do osi kwiatostanu. Okwiat kółkowy, dzwonkowaty lub kieliszkowaty, biały, różowy lub żółty, trwały, sześciolistkowy. Listki okwiatu położone w dwóch okółkach, krótko zrośnięte u nasady na długości 1 mm, równe lub częściej dymorficzne, z listkami zewnętrznego okółka rozpostartymi, a wewnętrznego wzniesionymi. Sześć pręcików nadległych listkom okwiatu, o nitkach nitkowatych do szeroko lancetowatych, łączących się z łącznikiem od tyłu obrotnej i skierowanej do wewnątrz, kulistawej do owalnej główki. Zalążnia górna, siedząca, trójkomorowa, u nasady z przegrodowo położonymi miodnikami. W każdej komorze osadzonych jest kątowo od 3 do 6 zalążków. Szyjka słupka kolumnowata, zwieńczona małym, brodawkowatym znamieniem. Ziarna pyłku bruzdowane z jamkowatą lub siatkowatą egzyną[8].
Owoce
Deltoidalne do jajowatych, wcięte wierzchołkowo torebki, zawierające od 6 do 12 jajowatych do przecinkowatych nasion o płowej łupinie, pokrytej gęstymi, białymi, jednokomórkowymi włoskami o długości do 8 mm, z wiekiem brązowiejącymi[8].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Anatomia
Zalążki są anatropowe, z dwiema osłonkami. Okienko powstaje z wewnętrznej osłonki. W procesie megasporogenezy komórka archesporialna odcina komórkę przykrywkową. Po jej podziale cztery megaspory ułożone są liniowo, a megaspora chalazalna rozwija się w woreczek zalążkowy typu Polygonum, w którym obecna jest wyraźna hipostaza. W czasie embriogenezy komórka apikalna dzieli się poprzecznie, a komórka bazalna przekształca się w wieszadełko, ale poza tym nie przyczynia się do rozwoju zarodka. Zarodek sukcesywnie powiększa się, osiągając kształt stożkowo-cylindryczny oraz większą masę niż otaczające go obielmo. Nasiono od końca chalazalnego jest zaokrąglone i jajowate, od strony mikropylarnej stożkowate lub krótko kolbowate, na przekroju okrągłe. Zewnętrzne komórki skórki łupiny wytwarzają długie, jednokomórkowe włoski wypełnione powietrzem. Ich ściany są bezbarwne lub pokryte czerwonobrązową błoną komórkową. Poza skórką testa składa się z dwóch warstw komórek, które bądź są silnie spłaszczone i czerwonawobrązowe (z uwagi na obecność pigmentów flobafenowych), bądź mają charakterystyczny, wypełniony powietrzem prześwit i wydają się białe. Tegmen jest bezbarwny, zapadnięty i generalnie utracił swoją strukturę komórkową. Bielmo jest silnie zredukowane na korzyść zarodka i obielma, które otacza zarodek całkowicie lub tylko w 2/3 od końca chalazalnego. Obielmo może być ograniczone do kilku warstw komórek, przy czym obwodowe składają się z komórek, które są zwykle słabo wydłużone w kierunku promieniowym, podczas gdy pozostałe są niemal równowymiarowe. Warstwy obwodowe obielma zawierają ziarna aleuronowe i tłuszcze[8].
Rozwój
Geofity. Większość gatunków, zwłaszcza występujących w południowej Afryce, wytwarza w porze zimowych opadów deszczu jeden liść z każdego zawiązka. Po obumarciu liści, w okresie suchego lata, rośliny te wypuszczają pojedynczy pęd kwiatostanowy. Niektóre gatunki tropikalne i subtropikalne wytwarzają dwa lub więcej liści z każdego zawiązka razem z nawet do 5 kwiatostanami. Biologia zapylania nie została zbadana. Zaobserwowano, że kwiaty Eriospermum odwiedza szerokie spektrum owadów, w tym padlinożerne i inne muchy, małe motyle i małe chrząszcze. Kwiaty większości gatunków są niepozorne. Niektóre gatunki wydzielają zapach przypominający piżmo, a większość produkuje obfity nektar. Pędy kwiatostanowe często wynoszą torebki powyżej innej roślinności. Nasiona dojrzewają na początku pory deszczowej, są wiatrosiewne[8].
Siedlisko
Wiele gatunków preferuje siedliska półsuche, gdzie występuje na nagich lub kamienistych skrawkach ziemi pomiędzy małymi krzewami. Gatunki subtropikalne częściej występują w formacjach trawiastych[8].
Interakcje międzygatunkowe
Bulwami odżywiają się różne zwierzęta, w tym jeżozwierze i gryzonie[7]. Eriospermum są roślinami żywicielskimi sypników z gatunku Uromyces eriospermi[10].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 10, 12, 14, 20, 24, 28, 42[8]. Podstawowa liczba x wynosi 5, 6 lub (u większości gatunków) 7. Większość gatunków jest diploidalna. Niektóre gatunki są tetraploidalne, heksaploidalne lub oktaploidalne. W ramach rodzaju występują również różnice w kariotypie. U większości gatunków garnitur chromosomowy składa się z jednego małego chromosomu submetacentrycznego oraz sześciu chromosomów subakrocentrycznych, przy czym u trzeciego pod względem wielkości obecny jest w odcinku dystalnym organizator jąderka. W pozostałych przypadkach występują różnice w liczbie chromosomów subakrocentrycznych i submetacentrycznych, a także umiejscowienie organizatora jąderka. U niektórych gatunków występuje też kariotyp bimodalny[9].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna
Rodzaj z monotypowego plemienia Eriospermeae w podrodzinie Nolinoideae rodziny szparagowatych (Asparagaceae)[11][2].
Historycznie rodzaj zaliczany był do rodzin Tecophilaeaceae, złotogłowowe, a z uwagi na szereg specyficznych cech morfologicznych, do własnej, monotypowej rodziny Eriospermaceae Endl. (Baker 1875, system Takhtajana z 1997 roku, system Kubitzkiego z 1998 roku)[12][8]. Badania genetyczne przeprowadzone pod koniec XX wieku wykazały pokrewieństwo ewolucyjne Eriospermum z kladem obejmującym ówczesne konwaliowate, Nolinaceae, myszopłochowate i Comospermum[8].
Eriospermum corymbosum
Eriospermum roseum
Eriospermum abyssinicum
Eriospermum paradoxum
Eriospermum cooperi
Eriospermum porphyrium
Eriospermum arachnoideum
Eriospermum bowieanum
Eriospermum dregei
Eriospermum folioliferum
Podział rodzaju i wykaz gatunków[7][9][3]

Zagrożenie i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Dwa gatunki Eriospermum uważane są za wymarłe: E. algiferum i E. attenuatum[3]. 93 gatunki południowoafrykańskie ujęte zostały na Czerwonej Liście Roślin Południowej Afryki. E. eriophorum i E. parvulum ze statusem krytycznie zagrożony (CR), osiem gatunków (E. arachnoideum, E. calcareum, E. erinum, E. filicaule, E. glaciale, E. subincanum, E. vermiforme i E. viscosum) ze statusem zagrożony (EN), 19 gatunków ze statusem narażony (VU), jeden ze statuem bliski zagrożenia (NT), 51 najmniejszej troski (LC) i 12 jako rzadkie[13].

Znaczenie użytkowe

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny lecznicze
W południowej Botswanie napary z Eriospermum abyssinicum stosowane są w biegunce, bólu pleców, kaszlu i bólach brzucha. Wywar z tej rośliny i nasion wspięgi wężowatej wykorzystywany jest do leczenia schistomatozy, odry, ran w jamie ustnej i wyniszczenia u niemowląt[14]. Również w Zimbabwe bulwy tego gatunku podawane są niemowlętom w przypadku wklęsłego ciemiączka[15]. Poza tym gatunek ten stosowany jest również w Afryce jako afrodyzjak oraz do sporządzania okładów na choroby skóry[16]. Podobne zastosowanie ma E. andogense[17]. W Afryce Południowej bulwy E. mackenii wykorzystywane są do sporządzania lewatywy do leczenia biegunki[18], a bulwy E. lancifolium stosowane są miejscowo do zmiękczania skóry[19]. Napar z bulw E. ornithogaloides, mięty, korzeni Gunnera perpensa, driakwi gołębiej i Eulophia ovalis wykorzystywany jest do płukania macicy w celu zwiększenia płodności u kobiet[16].
Rośliny ozdobne
Mimo swojej osobliwości Eriospermum rzadko spotykane są w uprawie. Warunki uprawy zależą od tego, czy dany gatunek pochodzi z obszaru opadów zimowych, czy letnich. Rośliny te można wyhodować z nasion. Po wysianiu podłoże sadzonek powinny być wilgotne przez cały pierwszy sezon wegetacyjny. Często kwitną po 3–5 latach, w zależności od gatunku i warunków wzrostu[20].
Rośliny spożywcze
Bulwy Eriospermum są jadalne. Zawierają śluz roślinny, ale pozbawione są skrobi i białek[21]. Znane jest wykorzystywanie bulw E. parvifolium i E. spirale jako warzywa w Afryce Południowej[22].
Rośliny E. abyssinicum dodawane są do karmy dla drobiu w celu zwiększenia produkcji jaj oraz leczniczo[17].
Inne zastosowanie
W Afryce Południowej uważa się, że bulwy Eriospermum mackenii chronią przed piorunami[18].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-01-13] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-02-17]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-02-17]. (ang.).
  5. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.
  6. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900.
  7. ↑ a b c Urs Eggli: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Berlin, Heidelberg: Springer, s. 273. ISBN 978-3-642-56715-5.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l P.L. Perry, P.J. Rudall: Eriospermaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 241–244. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  9. ↑ a b c Canio G. Vosa, Pauline L. Perry. On the cytotaxonomy of the genus Eriospermum Jacq. ex Willd. (Eriospermaceae). „Caryologia”. 52 (3–4), s. 117–125, 1999-01. DOI: 10.1080/00087114.1998.10589161. 
  10. ↑ Jorrit H. Poelen, James D. Simons, Chris J. Mungall. Global biotic interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. „Ecological Informatics”. 24, s. 148–159, 2014-11. DOI: 10.1016/j.ecoinf.2014.08.005. 
  11. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-02-17]. (ang.).
  12. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2022-02-19]. (ang.).
  13. ↑ Red List of South African Plants. South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2022-02-19].
  14. ↑ Gwithie Kirby: Wild Flowers of Southeast Botswana. Cape Town: Penguin Random House South Africa, 2013, s. 173. ISBN 978-1-77584-135-7.
  15. ↑ Hans Normann: Indigenous knowledge and its uses in southern Africa. Pretoria: Human Sciences Research Council, 1996, s. 69. ISBN 978-0-7969-1692-1.
  16. ↑ a b Umberto Quattrocchi: CRC world dictionary of medicinal and poisonous plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. Boca Raton: CRC Press, 2012, s. 1623. ISBN 978-1-4822-5064-0.
  17. ↑ a b Maurice M. Iwu: Handbook of African medicinal plants. Wyd. 2. Boca Raton, FL: CRC Press, 2014, s. 22. ISBN 978-1-4665-7198-3.
  18. ↑ a b Nicci Diederichs: Commercialising medicinal plants: a Southern African guide. Stellenbosch, South Africa: Sun Press, 2012, s. 119. ISBN 978-1-919980-83-6.
  19. ↑ Azamal Husen: Traditional herbal therapy for the human immune system. Wyd. 1. Boca Raton, FL: CRC Press, 2021. ISBN 9781000461015.
  20. ↑ Eriospermum. Pacific Bulb Society. [dostęp 2022-02-19].
  21. ↑ Rolf M.T. Dahlgren: The Families of the Monocotyledons: Structure, Evolution, and Taxonomy. Berlin, Heidelberg: Springer, 2012, s. 170. ISBN 978-3-642-61663-1.
  22. ↑ A.K. Welcome, B.-E. Van Wyk. An inventory and analysis of the food plants of southern Africa. „South African Journal of Botany”. 122, s. 136–179, 2019-05. DOI: 10.1016/j.sajb.2018.11.003. 
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Eriospermum&oldid=70128349”