Kaława – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy wsi w Polsce. Zobacz też: Calau (polska historyczna nazwa: Kaława) – miasto w Niemczech.

Kaława

wieś
Zabudowania wsi
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Powiat	międzyrzecki
Gmina	Międzyrzecz
Liczba ludności (2022)	369[2]
Strefa numeracyjna	95
Kod pocztowy	66-305[3]
Tablice rejestracyjne	FMI
SIMC	0184023
Położenie na mapie Polski Kaława
Położenie na mapie województwa lubuskiego Kaława
Położenie na mapie powiatu międzyrzeckiego Kaława
Położenie na mapie gminy Międzyrzecz Kaława
52°22′07″N 15°32′00″E/52,368611 15,533333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Kaława (niem. Kalau) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie międzyrzeckim, w gminie Międzyrzecz, przy dawnej drodze krajowej nr 3 (E65).

W latach 1945–1954 siedziba gminy Kaława. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kaława. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego (granica z województwem zielonogórskim przebiegała ok. 2 kilometry na południe od wsi).

Miejscowość pierwotnie związana była z Wielkopolską. Ma metrykę średniowieczną i istnieje co najmniej od początku XIII wieku. Wymieniona została po raz pierwszy w łacińskojęzycznym dokumencie z 1236 pod nazwą „Colva”, w 1257 „Calava”, 1307 „Kalow”, 1412 „Kalo”, 1443 „Kalewi”, 1508 „Calawa”, 1510 „Calaua”, 1528 „Kalawa”, 1563 „Caliawa”^[4] .

Wieś podobnie jak wiele innych okolicznych wsi dzięki darowiznom stała się własnością klasztoru cystersów w Paradyżu. Archiwalny dokument z 1257 mówi o tym, że książę wielkopolski Przemysł I zatwierdził posiadłości klasztoru; w tym m.in. wieś o nazwie Kaława. Wziął je wszystkie pod swoją opiekę nadając im zwolnienia immunitetowe oraz zezwalając na ich lokację na prawie niemieckim^[4] .

Kościół istniał tu już w 2 połowie XIII w., była to budowla murowana, prawdopodobnie utrzymana w stylu gotyckim. W XV wieku miejscowość była siedzibą własnej parafii w dekanacie międzyrzeckim i leżała w powiecie poznańskim Korony Królestwa Polskiego. W 1460 król polski Kazimierz Jagiellończyk ustalił wymiar ciężarów i robocizny świadczonych ze wsi należących do klasztoru paradyskiego (w tym również Kaławy) dla zamku międzyrzeckiego. W 1528 król Zygmunt Stary rozsądzał spór pomiędzy mieszczanami z Międzyrzecza a karczmarzami z wsi klasztornych Wysoka i Kaława, zatwierdzając dawne prawa tych karczmarzy do warzenia i sprzedaży piwa, co poświadcza tradycje piwowarskie w regionie sięgające średniowiecza. W 1564 Kaława była wsią sołecką opata paradyskiego i liczyła 25 śladów, na których gospodarowali kmiecie płacący do zamku w Międzyrzeczu 40 groszy i 9 denarów podatku wieprzowego. Oprócz tego każdy z nich płacił w naturze oddając po ćwiertni żyta, 1,5 ćwiertni owsa, jednej kurze oraz 15 jaj. Oprócz płatności chłopi ze wsi mieli także obowiązek rozwożenia przez jeden dzień mierzwy, koszenia łąk oraz grabienia i zwożenia siana do zamku, a także zwiezienia tam 4 wozów drewna rocznie^[4] .

Miejscowość wspominały historyczne dokumenty prawne, własnościowe i podatkowe. W 1443 Antoni opat klasztoru w Paradyżu był w sporze sądowym z Barbarą kmiotką z Kęszycy w sprawie dotyczącej wsi Kaława. W 1508 odnotowany został pobór podatków we wsi z 28 łanów oraz od karczmy. Miejscowy sołtys posiadał z 3 łany, ale zwolniony został z opłaty, ponieważ zapłacił wiardunki wojenne, których inni nie płacili. W 1563 odnotowano pobór z 25 łanów kmiecych, 2 łanów sołysich i jednego łana lennego należącego do feudała, a także od 8 komorników. W 1580 płatnikiem podatków ze wsi był opat paradyski, który zapłacił od 29 łanów, 10 zagrodników, dwóch rzemieślników i 8 komorników^[4] .

Podczas potopu szwedzkiego w 1655 r. kościół został złupiony i spalony przez Szwedów, odbudowany w latach 1668–1669 spłonął w 1733 r. Świątynia została odbudowana w stylu barokowym z inicjatywy opata paradyskiego Józefa Górczyńskiego. W okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów wieś duchowna, własność opata cystersów w Paradyżu pod koniec XVI wieku leżała w powiecie poznańskim województwa poznańskiego^[5].

Miejscowość po rozbiorach Polski znalazła się w zaborze pruskim. W 1796 r. dobra kościelne zostały znacjonalizowane przez państwo pruskie. W 1860 r., po kolejnym pożarze wyremontowano kościół i wymieniono jego wyposażenie. W 1909 r. wybudowano linię kolejową z Międzyrzecza do Toporowa. W latach trzydziestych XX w. obok Kaławy wzniesiono umocnienia centralnej części Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, które przełamane zostały w nocy z 29 na 30 stycznia 1945 r. w sąsiednim Pniewie.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[6]:

• kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja, murowany z lat 1668–1699, przebudowany w XIX wieku. Nawa kościoła przekryta jest pozornym sklepieniem kolebkowym^[7].
• obiekty Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, z lat 1934–1945, dec. → Międzyrzecz, Centralny Odcinek MRU:
  • schrony bojowe: Pz.W. nr: 716; 716a; 719; 720
  • cztery kopuły pozoracyjne
  • stanowisko bojowe nr 717 w grupie warownej Scharnhorst, murowane z 1939 roku

Kościół św. Mikołaja w Kaławie

• Międzyrzecki Rejon Umocniony
• Rezerwaty przyrody Nietoperek

• Tomasz Jurek: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. II (I – Ł), zeszyt 2, hasło „Kaława”. Wrocław: Ossolineum, 1991, s. 106.
• Jarosław Lewczuk, Błażej Skaziński, Bożena Grabowska: Zabytki północnej części województwa lubuskiego. Gorzów Wlkp.: WUOZ, 2004. ISBN 83-921289-0-7. Brak numerów stron w książce
• Artur Kubasik, Bogusław Świtała, Igor Jakubowicz: Obiekty sakralne powiatu międzyrzeckiego = Sakralobjekte des Kreises Międzyrzecz. Bydgoszcz: Pomorska Oficyna Wydawniczo-Reklamowa, 2001, s. 14. ISBN 83-88091-32-8.

• Kaława w „Słowniku historyczno-geograficznym województwa poznańskiego w średniowieczu”