Karol X Gustaw – Wikipedia, wolna encyklopedia

Karol X Gustaw
Ilustracja
Faksymile
In Jehovah sors mea, ipse faciet
W Jehowie jest mój los, On będzie działał
Król Szwecji
Okres

od 6 czerwca 1654
do 13 lutego 1660

Poprzednik

Krystyna Wazówna

Następca

Karol XI

książę Palatynatu Zweibrücken-Kleeburg
Okres

od 18 czerwca 1652
do 13 lutego 1660

Poprzednik

Jan Kazimierz Wittelsbach

Następca

Karol XI

Dane biograficzne
Dynastia

Wittelsbachowie

Data i miejsce urodzenia

8 listopada 1622
Nyköping

Data i miejsce śmierci

13 lutego 1660
Göteborg

Ojciec

Jan Kazimierz Wittelsbach

Matka

Katarzyna Wazówna

Żona

Jadwiga Eleonora z Holsztynu-Gottorp

Dzieci

Karol XI

Karol X – obraz namalowany przez Davida Klöcker Ehrenstrahla
Portret Karola X Gustawa z dzieła Samuela Pufendorfa: De rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege gestis Commentariorum Libri septem..., Nürnberg 1696.
Karol X Gustaw według miedziorytu Cornelisa Meyssensa z 1670 rytowanego na podstawie portretu Jacoba Toorenvlieta z 1659

Karol X Gustaw Wittelsbach (ur. 8 listopada 1622 w Nyköpingu, zm. 13 lutego 1660 w Göteborgu) – król Szwecji w latach 1654–1660, książę Zweibrücken-Kleeburga.

Jego krótki czas panowania jako króla Szwecji był naznaczony licznymi wojnami. Większość swojego panowania spędził jako dowódca armii szwedzkiej w Polsce, Niemczech i Danii. Jego armia odniosła ogromne sukcesy, a marsz przez Bełty doprowadził go do pokoju w Roskilde, który jest jednym z największych osiągnięć wojennych Szwecji[potrzebny przypis].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Rodzina i pierwsze lata życia

[edytuj | edytuj kod]

Karol X Gustav urodził się 8 listopada 1622 r. w zamku Nyköping jako syn niemieckiego hrabiego Palatynatu Jana Kazimierza Wittelsbacha i księżnej Szwecji Katarzyny Wazówny, starszej siostry Gustawa II Adolfa. W trakcie wojny trzydziestoletniej rodzice Karola Gustawa schronili się w Szwecji i nigdy nie wrócili do Rzeszy. Karol Gustaw dorastał więc w Szwecji, a jego wychowaniem zajmował się m.in. kanclerz Axel Oxenstierna. Jako syn niemieckiego księcia również dorastał wśród niemieckich tradycji i przyjął niemiecki jako swój drugi język ojczysty. Miał także silne osobiste interesy w Świętym Cesarstwie Rzymskim, nie tylko ze względu na roszczenia spadkowe w księstwie należącym do jego rodziny. Po śmierci Gustawa II Adolfa w 1632 r. w bitwie pod Lützen, osoby zajmujące się opieką nad jego córką i następczynią tronu Krystyny, przestały ufać Janowi Kazimierzowi. Przez to położenie młodego hrabiego Palatynatu stało się niejasne[1].

Po nauczaniu domowym Karol Gustaw spędził kilka miesięcy na Uniwersytecie w Uppsali, a w 1638 r. odbył zagraniczną podróż, która trwała do jesieni 1640. Większość tych lat spędził we Francji, głównie na dworze Ludwika XIII w Paryżu.[1]

Panowanie

[edytuj | edytuj kod]

Został naczelnym wodzem armii szwedzkiej w końcowej fazie wojny trzydziestoletniej. W 1648 wspólnie z Arvidem Wittenbergiem przeprowadził wielotygodniowy, choć nieskuteczny, atak na Pragę, który znacznie przyśpieszył zawarcie pokoju westfalskiego[2]. Po zakończonej wojnie został generalissimusem i pozostał naczelnym wodzem armii szwedzkiej. W 1649 z inicjatywy szlachty szwedzkiej i królowej Krystyny ogłoszony został następcą tronu i dziedzicznym księciem Szwecji. Na tron wstąpił w 1654, po abdykacji Krystyny, która przeszła na katolicyzm.

Był zwolennikiem silnej władzy królewskiej. Kontynuował politykę Gustawa II Adolfa, dążył do przejęcia kontroli nad Morzem Bałtyckim, chciał objąć władzę nad terenami Polski i Danii.

Potop szwedzki

[edytuj | edytuj kod]

Ówczesny król Polski, Jan II Kazimierz Waza uznawany był w Rzeczypospolitej za sympatyka Austrii i jezuitów. Część polskiej arystokracji, będącej w opozycji wobec Jana Kazimierza, zaproponowała koronę Karolowi X Gustawowi. Roszczenia te stały się impulsem do rozpoczęcia przez Szwecję II wojny północnej, której przebieg na ziemiach polskich znany jest jako potop szwedzki. Część szlachty polskiej i litewskiej w wyniku układów w Ujściu i Kiejdanach uznała go królem polskim i suwerenem Litwy. Samowola wojsk szwedzkich, nieposłuszeństwo i brak szacunku dla Kościoła sprawiły, że przeciw Karolowi zawiązała się partyzantka organizowana przez konfederatów z Tyszowiec. Potęga Karola X wspieranego przez część magnaterii polskiej zaniepokoiła sąsiadów Szwecji i doprowadziła do stworzenia silnej koalicji antyszwedzkiej (Dania, Rosja, opozycja polska, cesarz, Holandia, Brandenburgia), która wygrała wojnę.

W wyniku potopu Jan Kazimierz zrzekł się roszczeń do tronu szwedzkiego, a Rzeczpospolita pretensji do posiadłości szwedzkich w Inflantach. Polska straciła również Prusy Książęce. Szwecja odniosła znaczne korzyści materialne w wyniku grabieży polskiego mienia. W wyniku działań wojennych śmierć poniosła znaczna część polskiej ludności, procentowo o wiele większa niż w wyniku II wojny światowej. Potop szwedzki osłabił Polskę demograficznie, gospodarczo, militarnie oraz politycznie. Od tego czasu zaczął się katastrofalny w skutkach proces upadku Rzeczypospolitej, zakończony ponad sto lat później rozbiorami.

Atak na Danię

[edytuj | edytuj kod]

Po opuszczeniu Polski Karol X Gustaw zaatakował od południa Danię przechodząc z armią po zamarzniętym morzu (marsz przez Bełty). Wojna zakończyła się zawarciem pokoju w Roskilde, w wyniku którego Dania zrzekła się trzeciej części terytorium na rzecz Szwecji, m.in. regionów Skania, Halland (kraina) i Blekinge (kraina) i utraciła kontrolę nad głównym wyjściem z Morza Bałtyckiego na Morze Północne oraz dochody z ceł pobieranych od przepływających cieśniną statków. Korona szwedzka zagrabiła Bornholm i norweskie prowincje będące duńskim lennem (okręg Trondheim). W 1658 roku Karol X Gustaw ponownie zaatakował Danię. Negocjacje pokojowe między Szwecją a koalicją nastąpiły dopiero po nagłej śmierci Karola X Gustawa w 1660. Na mocy zawartego pokoju Bornholm i norweskie lenna wróciły pod panowanie korony duńskiej.

Zasięg terytorialny Szwecji pod panowaniem Karola X

[edytuj | edytuj kod]

Za panowania Karola Szwecja osiągnęła największy zasięg terytorialny, obejmując takie państwa i obszary jak: Finlandia, Estonia, północna Łotwa, płn. Brema, Pomorze Przednie, Skania, Blekinge, Halland, Bornholm i Trondheim w Norwegii, Karelia oraz Ingrię (Ingermanland, obecnie okolice Petersburga). W czasie panowania Karola dodatkowo pod okupacją szwedzką znalazły się: zachodnia część Korony Królestwa Polskiego i zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Genealogia

[edytuj | edytuj kod]
Prapradziadkowie

Ludwik II Wittelsbach
(1502-1532)
∞1525
Elżbieta Heska
(1503–1553)

Filip Heski
(1504-1567)
∞1523
Krystyna Wettyn
(1505-1549)

Jan Jülich-Kleve-Berg
(1490-1539)
∞1510
Maria Jülich-Berg
(1491-1543)

cesarz
Ferdynand I Habsburg
(1503-1564)
∞1521
Anna Jagiellonka
(1503–1547)

Erik Johansson
(1470-1520)

Cecilia Månsdotter
(1470-1523)

Erik Leijonhufvud

Ebba Eriksdotter Vasa

elektor
Fryderyk III Wittelsbach
(1515-1576)
1537
Maria Hohenzollern
(1519-1567)

Filip Heski
(1504-1567)
∞1523
Krystyna Wettyn
(1505-1549)

Pradziadkowie

Wolfgang Wittelsbach
(1526-1569)
∞1545
Anna Heska
(1504-1567)

Wilhelm IV Jülich-Klewe-Berg
(1516-1592)
∞1546
Maria Habsburg
(1531-1581)

król Szwecji
Gustaw I Waza
(1496-1560)
∞1536
Małgorzata Leijonhufvud
(1514-1551)

elektor
Ludwik VI Wittelsbach
(1539-1583)
∞1560
Elżbieta Heska
(1539-1582)

Dziadkowie

Jan I Wittelsbach
(1550-1604)
∞1579
Magdalena Jülich-Klewe-Berg
(1553-1633)

król Szwecji
Karol IX Waza
(1550-1611)
∞1579
Anna Maria Wittelsbach
(1561-1589)

Rodzice

Jan Kazimierz Wittelsbach (1589-1652)
∞1615
Katarzyna Wazówna (1584-1638)

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622-1660), król Szwecji

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Nordisk Familjebok, s. 954.
  2. Leszek Podhorodecki, Rapier i koncerz. Z dziejów wojen polsko-szwedzkich, 1985, s. 231.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]