Kościół św. Jana Chrzciciela w Proszowicach – Wikipedia, wolna encyklopedia

Kościół pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach

nr rej. A-371 z dnia 02.06.1972 r.[1]
kościół parafialny
Kościół widok od południa
Państwo	Polska
Miejscowość	Proszowice
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Wniebowzięcia NMP w Proszowicach
Wezwanie	św. Jana Chrzciciela Najświętszej Marii Panny
Historia Data zakończenia budowy 2 dekada XV wieku-1454, przebudowy:1824–1836, lata 20. i 30. XX wieku
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła Ołtarz • liczba ołtarzy 3 Liczba naw 3
Położenie na mapie Proszowic Kościół pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach
Położenie na mapie Polski Kościół pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kościół pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach
Położenie na mapie powiatu proszowickiego Kościół pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach
Położenie na mapie gminy Proszowice Kościół pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach
50°11′33,74″N 20°17′22,86″E/50,192706 20,289683
Multimedia w Wikimedia Commons

Kościół parafialny pw. NMP i św. Jana Chrzciciela w Proszowicach – polski rzymskokatolicki kościół parafialny znajdujący się w mieście Proszowice (gmina Proszowice), województwo małopolskie.

Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Proszowicach należy do dekanatu proszowickiego, diecezji kieleckiej, metropolii krakowskiej. Do parafii należy ok. 10500 wiernych z Proszowic i kilku pobliskich wsi: Gniazdowice, Górka Stogniowska, Górka Jaklińska, Jakubowice, Jazdowiczki, Kowary, Łaganów, Makocice, Opatkowice, Stogniowice, Szczytniki, Szklana.

Obecny kościół jest trzecią, na tym samym miejscu, świątynią parafialną miasta. W połowie XIII wieku powstała parafia i kościół, zapewne drewniany (są sugestie, że mógł być to kościół murowany, obronny, romański), za czasów Bolesława V Wstydliwego. Pomiędzy 1306 a 1308 rokiem budynek został zniszczony przez wojska biskupa krakowskiego Jan Muskata podczas wojny domowej w Małopolsce, która toczyła się pomiędzy biskupem, stronnikiem króla Czech, a Władysławem I Łokietkiem późniejszym królem Polski. Szybko został odbudowany, gdyż wzmiankowany był w latach 1325–1327 w rejestrze świętopietrza, też był to kościół drewniany i nieduży. Nie wiadomo, czy przetrwał pożar miasta w 1407 roku. Pewne jest, że był czynny w 2 dekadzie XV wieku, gdyż w roku 1414 i 1418 są o nim wzmianki. Co się stał z tym kościołem, nie wiadomo. Nie uległ prawdopodobnie pożarowi, ale został rozebrany ze względu na zły stan techniczny i wiek (wówczas ponad 100 lat) oraz niewystarczającą pojemność. XV wiek to rozkwit gospodarczy Proszowic i mieszkańcy mogli pozwolić sobie na budowę murowanej świątyni w stylu gotyckim, o wiele większej od poprzednich. Nowy murowany kościół czynny był już w 1453 roku, gdyż z tego roku pochodzi dokument rozsądzający spór pomiędzy Goworkiem dziedzicem Makocic a rajcami miejskimi, w sprawie rozmieszczenia w owej świątyni ołtarzy z kościoła dawnego. W swej treści mówi on jednoznacznie, że kościół w Proszowicach jest nowy i od murów wybudowany. Jan Długosz porównywał go z najpiękniejszymi świątyniami Krakowa. Najstarsze dokumenty wymieniają, że miał podwójny tytuł: Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela. Kościół parafialny w Proszowicach już w tych zamierzchłych czasach należał do znaczniejszych, większych i bogatszych na ziemi krakowskiej i w diecezji krakowskiej, co zresztą ma swoje uzasadnienie w tym, że fundatorem i zarazem jego kolatorem był król Polski. Kościół swoimi rozmiarami znacznie przewyższał potrzeby parafii. Szybko znaleziono dla niego godną funkcję, od końca XV wieku odbywają się w nim sejmiki ziemskie województwa krakowskiego, działały aż do rozbiorów. W czasie jednego z nich w 1595 roku doszło do rozlewu krwi w świątyni i musiała ona być na nowo konsekrowana. W 1550 roku król Zygmunt II August oddał kościół i parafię pod opiekę Akademii Krakowskiej. Od tej chwili aż do 1819 roku proboszczami parafii byli profesorowie tej uczelni m.in. ks. Wacław z Oświęcimia, ks. Aleksander Krzysztoporski, ks. Jakub z Ujścia (proboszczowie rzadko rezydowali w parafii, pełniąc obowiązki wobec Akademii, przebywali najczęściej w Krakowie). Na skutek rozbiorów Polski parafia weszła w skład nowo utworzonej diecezji kieleckiej, wydzielonej z dotychczasowej diecezji krakowskiej w 1805 roku. Jednak niedługo po podziale nastąpiło ponowne połączenie obydwu diecezji w diecezję kielecko-krakowską. Dopiero na przełomie 1882/1883 roku nastąpiło ostateczne rozłączenie diecezji, gdyż państwa zaborcze nie godziły się, by obszar diecezji nie pokrywały się z granicami państw. Kraków należał do zaboru austriackiego, a Proszowice, podobnie jak Kielce, do zaboru rosyjskiego. Spowodowało to oderwanie parafii proszowickiej od diecezji krakowskiej z którą była związana przez stulecia. W 1925 roku parafia, jak cała diecezja kielecka, weszła w skład metropolii krakowskiej.

Obecny gotycki kościół zbudowany został na planie prostokąta z wydłużonym prezbiterium od strony wschodniej, wielobocznie zamkniętym i wzmocnionym systemem szkarp przyporowych. Trójnawowy korpus halowy, orientowany. Murowany z czerwonej cegły o wzorach z zendrówek, posiada ościeże okienne i 7 portali ostrołukowych wykonanych w kamieniu. Najciekawszym portalem gotyckim z XV wieku wewnątrz kościoła jest portal prostokątny ozdobiony od góry laskowaniem, z nadprożem o wykroju w osi grzbietu zaznaczonym podwójnym profilowaniem z dwoma tarczami herbowymi umieszczonymi symetrycznie po obu stronach osi, od lewej na czerwonym polu biały orzeł, po prawej czerwona tarcza z białym pasem, drzwi w portalu XX-wieczne wykonane na wzór dawnych. Przy prezbiterium od strony północnej znajduje się kaplica św. Teresy będąca dawną zakrystią ufundowaną w 1497 roku przez Królową Elżbietę żonę Kazimierza IV Jagiellończyka. Przy niej znajduje się dawny skarbiec, zakrystia oraz kaplica św. Barbary zwana dawniej kowalską. Kruchta od południa i kaplica św. Barbary od północy posiadają gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe oparte na maswerkowych wspornikach.

Załamanie gospodarcze miasta i wojny w XVII-XIX wieku miały negatywny wpływ na kościół, brakowało środków na remont. 22 maja 1824 roku w czasie gwałtowniej burzy runęła ściana szczytowa i zwaliło się gotyckie krzyżowo-żebrowe sklepienie. Cegły z walącego się kościoła zasypały do połowy Rynek. Ucierpiało też wyposażenie kościoła. Odbudowa trwała 12 lat. Kościół został skrócony o jedno przęsło (pierwotnie był wsparty na sześciu filarach, trzy przęsła). Powstała nowa neogotycka fasada. Wcześniejsza fasada sprzed roku 1824 znajdowała się w miejscu obecnej XIX-wiecznej bramy stojącej przed świątynią. Kościół sprzed katastrofy był o wiele dłuższy, a i fasada była okazalsza. W miejscu gotyckich krzyżowo-żebrowych sklepień powstał płaski sufit oparty na czterech kolumnach, zachowany do dzisiaj. Spłaszczono o ok. 5 m stromy gotycki dach. Katastrofa nastąpiła w krytycznym okresie historycznym, brakowało środków, a zapewne i inicjatywy dla uratowania budowli w jej dotychczasowej i stylowej formie. Odbudowa prowadzona do 1836 roku doprowadziła do daleko idących zmian i uproszczeń. W 1914 roku zaraz po wybuchu I wojny światowej Rosjanie, cofając się spod Krakowa, okopali się w Opatkowicach, Austriacy z Łaganowa bombardowali miasto. Pod gradem kul zwalił się kościół parafialny i spłonął niemal doszczętnie. Pozostał tylko szkielet zrujnowanych murów. W latach 20. i 30. XX wieku kościół został odbudowany. Odbudowa możliwa była jedynie dzięki staraniom właściciela wchodzących w skład parafii Jakubowic – hr. Józefa Kleszczyńskiego, który na ten cel pozyskał kredyt bankowy, poręczył spłatę pożyczki własnym majątkiem. W ten sposób kubatura kościoła w stosunku do średniowiecznego pierwowzoru zmniejszyła się o ok. 40%.

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Proszowicach – architektura

Fasada kościoła i dzwonnica

Widok od prezbiterium

Zakrystia

Gotyckie sklepienie kruchty

Portal z prezbiterium do dawnej zakrystii

Portal wejściowy z dawnej zakrystii do kaplicy św. Teresy

Wystrój wnętrza kościoła był bardzo bogaty, niestety do naszych czasów przetrwała tylko mała część pierwotnego wyposażenia. Można to wytłumaczyć licznymi katastrofami, którym ulegał przez wieki. W 1418 roku Wojciech Jastrzębiec, biskup krakowski, erygował ołtarz NMP i śś. Piotra i Pawła, ufundowany przez Dziersława kanonika skalbmierskiego. W 1453 roku biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki rozstrzygnął spór między rajcami miasta a Goworkiem z Makocic co do miejsca, w którym miały być umieszczone w nowym murowanym kościele ołtarze ze starego kościoła, oraz zarządza sposób obsadzania dzwonnika. W 1496 roku król Jan I Olbracht zezwala Klemensowi Slonko, rajcy proszowskiemu, wznieść nowy ołtarz w kościele. Najstarsze szczegółowe opisy o ołtarzach spotykamy u Kazimierskiego w roku 1595, który wylicza 11 ołtarzy w kościele. Dekret z wizyty Łubieńskiego z roku 1747 wspomina ogólnie, że w kościele jest już 16 ołtarzy. Wizyta Kochańskiego z 1783 roku przyniosła opis poszczególnych ołtarzy, było ich 13 (?). W 1913 roku było 9 ołtarzy. Po zniszczeniach wojennych z 1914 roku, większa część wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu. Obecnie są tylko 3 ołtarze. Ołtarz główny barokowy z 1631 roku wykonany przez rzeźbiarza krakowskiego Mikołaja Przybysławczyka, a w nim obraz pochodzący z 1636 roku, przedstawiający scenę Ukrzyżowanie, u góry ołtarza znajduje się obraz Koronacja Matki Boskiej z XVII wieku. Dwa ołtarze boczne barokowe (w dużym stopniu zrekonstruowane w latach 1933–1934), południowy z poł. XVIII wieku z obrazem św. Anny Samotrzeciej (XVII wiek), północny z I poł. XVIII wieku z obrazem Matki Boskiej Łaskawej (1933 rok, sukienka z ok. 1700 roku). W kościele znajdują się gotyckie hermy, pełniące funkcję oprawy relikwii, pochodzą z XV wieku i przedstawiają św. Wojciecha, św. Jakuba, św. Helenę, św. Barbarę i piąty nieznanej świętej. Sprzęty liturgiczne z XV-XVIII wieku. Łuk tęczowy późnobarokowy z ok. 1718 roku, belka profilowana, krucyfiks dwustronny. Krucyfiksy z XV – XVIII wieku. Barokowe obrazy z XVII – XVIII wieku. Barokowa chrzcielnica w kształcie kielicha i kropielnica z XVII wieku. Stalle z XVIII i XIX wieku. Epitafia z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługują obrazy Drogi Krzyżowej, wykonane w 1905 roku przez artystę Feliksa Nałęcz Cichockiego. Istotnym elementem wystroju prezbiterium są pochodzące z lat 30. XX wieku witraże, wykonane w słynnym krakowskim zakładzie S. G. Żeleńskiego. Zarówno witraże, jak i pokrywająca ściany całego kościoła polichromia z lat 1930–1933, są projektu tego samego artysty, prof. Jana Bukowskiego z Krakowa. Organy znajdujące się w kościele pochodzą z 1937 roku (z elementami z XVII wieku).

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Proszowicach – wyposażenie i wystrój

Prezbiterium

Ołtarz główny z 1631 r.

Obraz św. Anny w ołtarzu bocznym prawym

Obraz Matki Boskiej Łaskawej w ołtarzu bocznym lewym

Obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej w mandorli

Przy kościele stoi dzwonnica z lat 1946–1948, murowana, wolnostojąca, na miejscu wcześniejszej drewnianej, zniszczonej w czasie II wojny światowej. Ogrodzenie kościelne z 1894 roku, w granicach cmentarza przykościelnego który został zlikwidowany pod koniec XVIII wieku. Obok kościoła stoi krzyż żelazny na kamiennym cokole z XIX wieku oraz figurka Matki Boskiej. Obecna plebania z 1902 roku na miejscu wcześniejszych, przebudowana w latach 60. XX wieku. W skład zespołu kościelnego wchodzi dom sióstr zakonnych.

• Historia kościoła na stronie parafii. brzoza.wzks.uj.edu.pl:8080. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-13)].
• Opis kościoła. zabytkowekoscioly.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-01-13)].