Krystus z martwych wstał je – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz w Wikiźródłach tekst Chrystus zmartwychwstan jest

Krystus z martwych wstał je – polska średniowieczna pieśń wielkanocna, pochodząca sprzed 1365 roku, jej zwyczajowa nazwa pochodzi od incipitu utworu; najstarszy znany zapis polskiego tekstu poetyckiego.

Pieśń jest najstarszym znanym zapisem polskiego tekstu poetyckiego^[a][1]. Utwór zapisany został w 1365 przez Świętosława z Wilkowa w Graduale płockim (Graduale plocense), stąd zaliczany jest do tzw. tropów płockich^[2]. Według przekazu M. Bersohna, który miał dostęp do manuskryptu, zapis znajdował się w nagłówku trzynastej karty, licząc od końca księgi, przed łacińskimi hymnami na cześć polskich świętych^[3]. Archaiczne formy językowe, np. wstał je, dał je, wstaci, krolewaci, sugerują jednak, że utwór mógł powstać na długo przed datą zapisu^[4]. Graduał, przechowywany w Bibliotece Seminarium Duchownego w Płocku (sygn. Ms 32, k. 103), zaginął podczas II wojny światowej^[b][2]. Tekst pieśni zachował się jednak w drukowanych odpisach (M. Bersohna, 1899, oraz A. J. Nowowiejskiego 1931)^[2]. Zachowały się też liczne warianty polskiej wersji, zapisywane głównie z XV wieku z incipitami Krystus z martwych wstał jest lub Krystus z martwy wstał jest^[5]. Forma jednozwrotkowa występuje w siedmiu przekazach^[6]. Przytaczanie pierwszego wersu w wielu rękopisach średniowiecznych świadczy o powszechnej znajomości pieśni^[6].

Zdaniem czeskiego filologa F. Mužika (1970) oraz Wiesława Wydry (2000) utwór jest przekładem trzeciej zwrotki czeskiego tropu z 1. połowy XIV wieku Buoh všemohuci…, ułożonego do melodii niemieckiej pieśni Christ ist erstanden z XII wieku^[5]. Około 1400 roku czeska pieśń została przełożona na łacinę jako Deus omnipotens…, zaś jej trzecia zwrotka zaczynała się od słów Christe surrexisti…^[5] Z tego powodu polska wersja uważana była za przekład z tekstu łacińskiego (m.in. przez Jerzego Woronczaka, 1952)^[5].

Pieśń wykonywana była podczas rezurekcji po sekwencji Victimae paschali laudes^[2]. W XV w. wykonywano ją nie tylko podczas procesji, ale także w obrębie mszy, gdzie dołączano ją do kazania w języku narodowym^[4]. Znane są kopie pieśni zachowane w kazaniach wielkanocnych wraz ze wskazówkami, że pieśń należy wykonywać wspólnie, radosnym głosem^[4].

Zdaniem Andrzeja Dąbrówki pieśń ta mogła pełnić funkcję hymnu bitewnego, dając nadzieję na zmartwychwstanie poległych, jednak została wyparta przez Bogurodzicę w celu uniknięcia konfuzji związanej z tym, że wojsko krzyżackie używało w tej funkcji pieśni Christ ist erstanden o tej samej melodii^[7].

W kolejnych wiekach pojawiły się różne warianty tekstowe pieśni. W śpiewnikach z XIX i XX w. pierwszy wers utworu przybiera formę Chrystus zmartwychwstał jest lub Chrystus zmartwychwstan jest^[8]. Forma zmartwychwstan ma postać imiesłowu przymiotnikowego biernego, jednak jest to forma nieprawidłowa pod względem językowym (czasownik zmartwychwstać nie może tworzyć strony biernej, ponieważ nie jest czasownikiem przechodnim)^[9][8]. Wystąpienie i popularność tej formy wynika prawdopodobnie z analogii (i rymu) do formy dan jest, znajdującej się w następnym wersie^[9]. W tym przypadku modernizacja pierwotnego tekstu została przeprowadzona błędnie^[10].

Śpiewniki z XIX i XX w. przekazują wersję pieśni, na którą składa się do dziewięciu zwrotek^[11]. Utwór ma tylko jedną melodię w skali doryckiej, jednak można spotkać ponad 180 jej wariantów^[12].

Utwór składa się z czterech wersów pisanych sześciozgłoskowcem z rymami parzystymi (AABB)^[2]. Tekst dopełniony jest zaśpiewem Kyrie eleison^[2].

Tekst przekazuje podstawowe prawdy wiary, leżące u podstaw obrzędów wielkanocnych – Chrystus zmartwychwstał, pokazując ludziom, że i oni zmartwychwstaną, by królować z Bogiem^[2].

Od połowy XV w. do pierwotnej czterowersowej zwrotki dodawano kolejne, m.in. wezwania do świętych polskich (np. św. Stanisława), Boga lub Marii z prośbą o opiekę duchową i pomyślność materialną^[13][4]. Drugi rodzaj dodawanych zwrotek rozwijał wątki związane ze zmartwychwstaniem, zwłaszcza motyw trzech Marii przybywających do grobu Jezusa oraz chrystofanii – objawienia się Jezusa po śmierci^[4].

Zapis pierwszej, najstarszej zwrotki pieśni z 1365 roku^[14]:

Wersja opublikowana w 1838 przez Michała Mioduszewskiego w Śpiewniku kościelnym^[15]:

• Karolina Szurek, Muzyczna kapsuła czasu: "Chrystus zmartwychwstan jest" – dzieje kościelnej pieśni wielkanocnej
• Łukasz Rokicki: Chrystus zmartwychwstał jest? - analiza językowa tekstu.

• Mathias Bersohn: Księgozbiór katedry płockiej. Warszawa: P. Laskauer i W. Babicki, 1899.
• AndrzejA. Dąbrówka AndrzejA., Singing in the Battle: about the Bogurodzica, „Senoji Lietuvos literatūra”, 11, 2011, s. 47-64, ISSN 1822-3656  (ang.).
• Robert Kaczorowski. Pieśń religijna „Chrystus zmartwychwstał jest”. Zagadnienia semantyczne i muzyczne. „Studia Pelplińskie”, s. 69–81, 2015. 
• Mirosław Korolko: Średniowieczna pieśń religijna polska. Wrocław; Warszawa; Kraków; Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1980. ISBN 83-04-00737-1.
• Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11452-5.
• Teresa Michałowska: Literatura polskiego średniowiecza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16675-5.
• Michał Marcin Mioduszewski: Śpiewnik kościelny czyli pieśni nabożne z melodyjami w kościele katolickim używane. Kraków: Drukarnia Stanisława Gieszkowskiego, 1838.
• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.
• Danuta Zawilska. O wariancji językowej w tekstach modlitw i pieśni religijnych. „Łódzkie Studia Teologiczne”. 3, s. 165–184, 1994.