Liczba Morphy’ego – Wikipedia, wolna encyklopedia

Liczba Morphy’ego – wartość określająca odległość danego szachisty od Paula Morphy’ego (1837–1884), przez długi czas uważanego za najwybitniejszego gracza w historii dyscypliny. Jest mierzona w grafie, którego wierzchołkami są szachiści, a krawędziami rozegrane partie^[1].

Ideę liczb Morphy’ego wymyślił holenderski pisarz i szachista Tim Krabbé^[2]. Powstała na podstawie koncepcji sześciu stopni oddalenia i analogicznych liczb Erdősa^[3]. Ci, którzy zmierzyli się z Morphym przy szachownicy, mieli liczbę Morphy’ego 1, przeciwnicy kogokolwiek z tej grupy liczbę 2 i tak dalej. Poznanie swojej wartości liczby Morphy’ego ma istotne znaczenie psychologiczne dla niektórych graczy, kiedy zaczynają dzięki temu odczuwać łączność z historią szachów^[1].

Wiadomo, że Morphy grał z co najmniej stu kilkudziesięcioma różnymi przeciwnikami, ale tylko pięciu z nich miało istotne znaczenie w przekazywaniu liczb następnym pokoleniom. Byli to: James Mortimer, Adolf Anderssen, Henry Bird, John Owen i Louis Paulsen^[1][2]. Zdecydowanie najważniejszy pod tym względem był dziennikarz James Mortimer (1832–1911), którego kariera szachowa, choć pozbawiona większych sukcesów, była wyjątkowo długa. Wystąpił jeszcze w turnieju w Ostendzie (1907), zajmując ostatnie miejsce spośród 29 startujących z wynikiem +4 -22 =2. Mimo że nie zachował się zapis żadnej jego partii z Morphym, w pewien czas po wymyśleniu koncepcji liczb Morphy’ego odnaleziono źródła pośrednio potwierdzające, że partie takie były rozegrane, co spowodowało znaczne przemieszczenia w dalszych grupach^[4]. Po roku 1859 Morphy niemal całkowicie wycofał się z życia szachowego^[1].

Wlicza się tutaj większość czołowych szachistów sprzed pierwszej wojny światowej oraz z okresu dwudziestolecia, wśród nich pierwsi dwaj oficjalni mistrzowie świata: Wilhelm Steinitz i Emanuel Lasker. Trzeci mistrz świata, José Raúl Capablanca, był długo uważany za „trójkę Morphy’ego”, nawet po odnalezieniu informacji o Mortimerze^[1][2]. Prawdopodobnie uzyskał jednak liczbę 2 za pośrednictwem wicemistrzyni Stanów Zjednoczonych Harriet Worrall (1836–1928), która w roku 1859 zremisowała z Morphym partię na wieżę for^[5], a 51 lat później przegrała z Capablanką jako uczestniczka symultany^[6]. Nieliczni szachiści z tej grupy, najistotniejsi dla dalszego łączenia ogniw grafu, występowali w turniejach jeszcze po II wojnie światowej. Byli to: Jacques Mieses (poprzez Paulsena), Jewgienij Znosko-Borowski, Ksawery Tartakower i Ossip Bernstein (wszyscy trzej poprzez Mortimera)^[4]. Ostatnią okazją do powstania nowych „trójek” był występ Bernsteina w Amsterdamie (1961), a ostatnią żyjącą „dwójką” prawdopodobnie Tom George z Essex (także poprzez Mortimera; zmarł 19 kwietnia 1971)^[2].

Tą wartością liczby Morphy’ego dysponowała większość wybitnych szachistów rozpoczynających kariery przed II wojną światową lub wkrótce po niej, w tym kolejni mistrzowie świata aż do Wasilija Smysłowa (któremu zresztą do czasu odkrycia Mortimera przyznawano „czwórkę”)^[1][4]. Miał ją także znany matematyk sir Peter Swinnerton-Dyer^[2]. Według stanu na 1 stycznia 2020, żyje zaledwie kilku szachistów z tej grupy, przy czym wszyscy są nieaktywni^[4]. Najmłodszym z nich był Frans Kuijpers, który jednak zmarł 25 maja 2024. Prawdopodobnie ostatnie nowe „czwórki” powstały dzięki występowi osiemdziesięcioletniego Friðrika Ólafssona w drużynowych mistrzostwach Europy w Reykjavíku (Tautvydas Vedrickas, 20 listopada 2015)^[2][7]. Najważniejszymi dla dalszych połączeń szachistami z „trójką” byli Smysłow, Ólafsson, Andor Lilienthal, Arturo Pomar, Dawid Bronstein, Svetozar Gligorić i Bent Larsen^[1][4].

Ta liczba Morphy’ego cechowała kolejnych mistrzów świata aż do Garriego Kasparowa, a także Viswanathana Ananda (ale prawdopodobnie nie Władimira Kramnika)^[4]. Choć przez pewien czas sądzono, że Kasparow ma „piątkę”^[1], w istocie jest on połączony z Morphym poprzez mistrza Szwajcarii Martina Christoffela po Miesesie, a także na wiele sposobów za pośrednictwem Mortimera. Według stanu na 1 stycznia 2020, liczbę 4 mają przeważnie szachiści emerytowani, ale także niektórzy starsi czołowi zawodnicy (Viswanathan Anand, Wasyl Iwańczuk, Aleksiej Szyrow, Weselin Topałow, Piotr Swidler)^[4]. „Czwórka” pojawia się także wśród najlepszych szachistek wskutek pokazowych partii rozegranych przez Ólafssona i Borislava Ivkova w roku 2013 w Podiebradach (Marija Muzyczuk, Viktorija Čmilytė, Alina Kaszlinska)^[8].

Według stanu na 1 stycznia 2020, typowa dla współczesnych zawodników, w tym mistrza świata Magnusa Carlsena i niemal wszystkich jego poważnych rywali^[4]. Wielu z nich mogłoby ulec przemieszczeniu do grupy „czwórek”, gdyby Wiktor Korcznoj okazał się „trójką”, co niektórzy uważają za możliwe, ale dotychczas nie udało się tego udowodnić^[1].

Według stanu na 1 stycznia 2020, typowa dla współczesnych silnych amatorów^[3].