Liczba podwójna – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy pojęcia w morfologii. Zobacz też: liczby podwójne (w matematyce).

Liczba podwójna (liczba mnoga podwójna, dualis^[1][2]) – występująca w niektórych językach (w tym w dawnej polszczyźnie^[3] i czeszczyźnie^[4]) kategoria gramatyczna, służąca wyrażaniu podwójności, parzystości. Ma ona własne formy gramatyczne, inne od form liczby mnogiej, na oznaczenie dwóch osób lub rzeczy, na przykład:

• w rodzaju męskim oba koniá/a, dwa mieczá/a, dwaj królá/a;
• w rodzaju żeńskim obie stronie, dwie rybie, dwie niewieście;
• w rodzaju nijakim dwie słońcé/y, dwie polé/i)^[5], dwie oknie, dwie skrzydle, dwie pokoleni(é)^[6].

Wymowa głoski e pochylonego (é) „pochyla” (skłania) się ku wymowie i lub y w zależności od poprzedzających lub następujących dźwięków (a w przypadku poprzedzającej głoski i lub y zanika zlewając się z nią). Podobnie pierwotnie o pochylone (ó) „pochylało” się ku współczesnemu u.

Rzeczowniki występujące w języku polskim w liczbie podwójnej miały trzy formy przypadkowe, np.:

• w rodzaju męskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwaj) męża, dopełniacz i miejscownik: (dwu) mężu, celownik i narzędnik: (dwoma) mężoma;
• w rodzaju żeńskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie/obie) ręce, dopełniacz i miejscownik: (dwu/obu) ręku, celownik i narzędnik: (dwiema/obiema) rękama^[7];
• w rodzaju nijakim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) lecie, dopełniacz i miejscownik: (dwu) latu, celownik i narzędnik: (dwoma) latoma.

Wszystkie słowa mają lub miały swoją odmianę liczby podwójnej. Przykładowo: „Z obiemá/a otwartémá/a rękomá/a”, „Nagrobek dwiema braciej”.

Inne części mowy, pozostające w zdaniu w związku składniowym z rzeczownikami i odmienne przez liczbę (przymiotniki, osobowe formy czasowników), również mogą posiadać formy liczby podwójnej. Występuje współcześnie m.in. w językach łużyckich^[4], języku litewskim, słoweńskim^[4], arabskim, aleuckim i w niektórych dialektach języka polskiego^[8]. Liczbę podwójną miał język praindoeuropejski i następujące po nim języki jak m.in. prasłowiański i wywodzące się z prasłowiańskiego. Większość współczesnych języków indoeuropejskich utraciła liczbę podwójną. W języku polskim zanikała ona od XV w., a we współczesnym dialekcie ogólnopolskim zachowały się tylko jej szczątki.

Niektóre rzeczowniki oznaczające części ciała człowieka, które występują parami (np. oczy, uszy, ręce) do dziś zachowały kilka form liczby podwójnej:

• (w) ręku/rękach, (w (obu) ręku bywa najczęściej błędnie rozumiane jako miejscownik liczby pojedynczej zamiast podwójnej^[9]),
• ręce/ręki (dziś mianownik l. mn.),
• rękoma/rękami (narzędnik l. mn.),
• uszy/ucha (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. ucha dzbana),
• uszyma/uchami (narzędnik l. mn.),
• uszu/uch (dopełniacz l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. garnek bez uch – odmiana l. mn. uch często używana jest w przenośni lub błędnie dla l. podw.^[6]),
• oczy/oka (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. oka sieci),
• oczyma/okami (narzędnik l. mn.), oczu/ok (dopełniacz na oznaczenie parzystej części ciała, por. nie lubię ok na rosole).

Liczba podwójna rzeczownika przetrwała bez zmian w przysłowiach takich jak:

• Cztery gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście^[10];
• „Mądrej głowie dość dwie słowie.”

(Dwie) „niewieście”, (dwie) „słowie” to rzeczowniki liczby podwójnej^[3].

Jan Kochanowski swobodnie władał liczbą podwójną^[11].

Mianownik liczebnika 200 to zrost wyrazów dwa i liczby podwójnej od sto (tj. ście, liczba mnoga brzmiała zaś sta, por. trzy sta).

Zanikająca umiejętność władania liczbą podwójną mogła objawiać się na różne sposoby, aż do całkowitej utraty tej umiejętności. Przykładowo, stopniowo zanikało odróżnianie jej od rodzajów męskiego i żeńskiego w pierwszej i trzeciej osobie.

Końcówka „-ta” w liczbie podwójnej, odmienia się w liczbie mnogiej jako „-cie”.

Niektórzy^[kto?] przypuszczają, że końcówka „-we” w liczbie mnogiej to „wy”. Natomiast w tabelce pominięto rozróżnienia płci w liczbie podwójnej. Można by rekonstruować odpowiednio: (rodzaj męski:) wa(j) ( dwa(j) ) szli, (one) we (dwie/dwié) szłé. Rodzaj „ono“ podobnie, dbając o spójność końcówek w zdaniu.

Zobacz hasło liczba podwójna w Wikisłowniku

• liczba potrójna
• liczba poczwórna
• singulare tantum
• plurale tantum
• rzeczowniki zbiorowe w języku polskim

Wyrazy takie jak: kwiecie, listowie, a też teoretycznie przymiotnikowe jak bezkrólewie, wzbogacenie i inne kończące się na -ie.

• Blog profesora Jerzego Bralczyka. 11 maja 2011. [zarchiwizowane z tego adresu (3 maja 2013)].