Liga Narodów – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł od 2012-05 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ten artykuł dotyczy organizacji międzynarodowej w XX wieku. Zobacz też: Liga Narodów – ujednoznacznienie.

Liga Narodów

League of Nations
Société des Nations
Sociedad de Naciones

Język roboczy	francuski, angielski, hiszpański
Siedziba	Genewa
Członkowie	lista członków
Sekretarz generalny (ostatni)	Seán Lester
Utworzenie	28 czerwca 1919[1]
Rozwiązanie	18 kwietnia 1946
Multimedia w Wikimedia Commons

Liga Narodów (ang. League of Nations, fr. Société des Nations) – istniejąca w latach 1920-1946^[2] organizacja międzynarodowa powstała z inicjatywy prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona podczas paryskiej konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową^[3]. Statut Ligi został przyjęty przez paryską konferencję pokojową. Stał się on pierwszą częścią podpisanego 28 czerwca 1919 traktatu wersalskiego i wszedł w życie 10 stycznia 1920, wraz z innymi postanowieniami traktatu^[4].

Celem Ligi Narodów było utrzymanie pokoju i współpracy na świecie, a impulsem do jej utworzenia był wielki rozlew krwi podczas I wojny światowej. Siedzibą organizacji była Genewa. W związku z powstaniem Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1945 r., Liga Narodów została formalnie rozwiązana w 1946 roku, choć faktycznie przestała funkcjonować już podczas II wojny światowej. Ustanowienie Ligi Narodów stało się przyczyną odmowy ratyfikacji traktatu wersalskiego przez Stany Zjednoczone, bowiem Senat USA z większością republikańską był przeciwny polityce prezydenta Wilsona w tym zakresie, wejściu do Ligi i poddaniu się jej jurysdykcji.

Zgromadzenie po raz pierwszy zebrało się 15 listopada 1920 r. w Ratuszu w Genewie^[5], regularne obrady toczyły się do 1941 r. Formalnie rozwiązane zostało w 1946 r., razem z przekazaniem niezakończonych operacji Organizacji Narodów Zjednoczonych. Państwa członkowskie mogły być reprezentowane przez maksymalnie 3 delegatów, jednak posiadały tylko jeden głos. Posiedzenia odbywać się miały raz do roku, choć mogły być zwoływane częściej. Kompetencje organu w Pakcie Ligi Narodów nie zostały ściśle sprecyzowane, Zgromadzenie rozpatrywać miało wszystkie sprawy z zakresu działań organizacji lub dotyczące światowego pokoju. Głosowało nad przyjęciem nowych członków, nad kandydaturą osoby na stanowisko Sekretarza Generalnego, zgłaszaną przez Radę, nad budżetem i wysokością składek.

Kompetencje Zgromadzenia były bardzo rozległe. Powierzono mu rozpatrywanie wszystkich spraw wchodzących w zakres działania Ligi lub dotyczących pokoju świata. Do najważniejszych należały: przyjęcia nowych członków, wybór stałych i niestałych członków Rady, akceptacja nominacji sekretarza generalnego, rozważanie sporów przedłożonych przez Radę, zapraszanie członków Ligi do ponownego zbadania obowiązujących ich traktatów, głosowanie nad poprawkami do Paktu i statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej (STSM), zgłaszanie do STSM wniosków o avis consultatifes, czyli opinie doradcze. W czasie I Zgromadzenia uprawnienia zostały poszerzone o sprawy budżetowe oraz wybór w porozumieniu z Radą sędziów STSM. Można zauważyć, że art. 3 w statucie Zgromadzenia wygląda identycznie jak art. 3 w statucie Rady. Wszelkie decyzje i zlecone czynności były zwykle pod adresem Rady, a zatem Zgromadzenie nie miało władzy wykonawczej. Figurowało ono więc jako gremium opiniodawcze, konsultacyjne.

Rada zobowiązała się jednakże do przedkładania na forum Zgromadzenia dorocznego raportu o swych pracach. Potwierdzało to równe kompetencje Zgromadzenia i Rady – został zamknięty problem widzenia Zgromadzenia w roli „nadparlamentu”, a Rady – „nadrządu”.

Na pierwsze Zgromadzenie przybyło 42 delegatów członków Ligi. Otwarcia dokonał pierwszy delegat Szwajcarii Giuseppe Motta, a przewodniczącym okrzyknięto Paula Hymansa. W składzie Biura Zgromadzenia byli również przedstawiciele 6 Komisji Ogólnych (A.J Balfour, T. Tittoni, Leon Bourgeois, Quinones de Leon, J.A. Guna, Branting). Pierwsza miała w swym programie prac sprawy konstytucyjne – czyli: regulamin wewnętrzny, poprawki do Paktu, stosunki między Radą a Zgromadzeniem oraz ich wzajemne kompetencje, sposób powoływania niestałych członków Rady; druga Komisja zajmowała się sprawami technicznymi, a więc: ich relacjami z Radą i Zgromadzeniem, powołaniem stałej organizacji komunikacji i tranzytu oraz higieny, sprawami tyfusu, opium, kontrolą wykonania porozumień odnośnie do traktowania kobiet i dzieci, paszportami dla członków Sekretariatu; trzecia Komisja analizowała projekty utworzenia Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej; czwarta zajmowała się sprawami organizacji oraz Sekretariatu i finansami Ligi skupiając się na ocenie raportu sekretarza generalnego o organizacji Sekretariatu, analizie budżetów wykonanych oraz preliminarza na 1921 r.; piąta Komisja zajmowała się rozpatrywaniem wniosków o przystąpienie do Ligi; natomiast szósta zajmowała się sprawami uzbrojenia, ewentualnego stosowania „broni ekonomicznej” i mandatami.

Każda z Komisji wyznaczała sprawozdawcę przedkładającego na forum Zgromadzenia rezolucje zarówno przyjęte jednomyślnie, jak i te, które nie uzyskały akceptacji wszystkich członków. Jako trwałe decyzje I Zgromadzenia uznano wypracowany w Pierwszej Komisji regulamin jego prac i zasady funkcjonowania. Ustalono, że Zgromadzenia będą się zbierały w pierwszy poniedziałek września. Sesje nadzwyczajne mogły być zwoływane w ciągu miesiąca na życzenie każdego państwa, które zostało zaakceptowane przez większość członków Ligi. Na 4 miesiące przed zwołaniem Zgromadzenia przewodniczący Rady za pośrednictwem sekretarza generalnego przekazywał członkom niezbędne informacje, w tym: porządek obrad, raport o pracy Rady, Sekretariatu oraz środkach zastosowanych dla wykonania decyzji Zgromadzenia, wszystkie sprawy przekazywane do porządku obrad przez poprzednie Zgromadzenie, wszystkie sprawy proponowane przez Radę lub członków Ligi, budżet. W sprawach proceduralnych obowiązywała zasada większości głosów delegatów obecnych na posiedzeniu. Większość kwalifikowana obowiązywała w przypadku głosowań nad przyjęciem nowych członków.

W czasie I Zgromadzenia (15 listopada – 18 grudnia) niewiele kwestii mogło być rozstrzygniętych. Chociażby sprawa budżetu wyzwalała wielkie dyskusje zmuszające do przyjmowania rozwiązań kompromisowych, często obowiązujących do kolejnego Zgromadzenia.

Rada miała zbierać się raz do roku, z czasem określono, że zbierać się będzie na 2 sesje stałe. Miała kierować działalnością polityczną organizacji, w praktyce okazała się najważniejszym organem. W skład wchodzili przedstawiciele głównych mocarstw, będący członkami stałymi Ligi Narodów, określani mianem „elitarnego klubu”. Oprócz nich do Rady wchodzili też przedstawiciele 4 innych państw (później liczbę zwiększono do 6). Wybierani byli na trzyletnią kadencję przez Zgromadzenie, co roku wymieniano 1/3 członków niestałych Rady. Po odbyciu kadencji, członek musiał odczekać kolejną, by móc znowu ubiegać się o udział w Radzie.

Rada Ligi była wyposażona w uprawnienia właściwe władzy wykonawczej. Początkowo planowano ją nazwać radą wykonawczą (conseil executif), jednak w ostatecznej wersji Paktu zrezygnowano z tego określenia. Rada składała się z członków stałych i niestałych. Ci pierwsi byli to przedstawiciele głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych, a drugimi byli czterej inni członkowie Ligi. Skład Rady liczył 9 członków.

Do najważniejszych zadań Rady należały: aprobata nominacji wysokich urzędników Ligi; opracowanie planów redukcji zbrojeń narodowych; kontrola nad prywatną produkcją uzbrojenia; przyjmowanie wniosków i opinii specjalnej Komisji kompetentnej we wszystkich zagadnieniach dotyczących spraw wojskowych; lotniczych i morskich. Ponadto wskazanie środków działania na wypadek naruszenia całości terytorialnej i niezależności politycznej członków Ligi; działanie mediacyjne i rozjemcze na rzecz członków; propozycje środków zapewniających skuteczność wykonania wyroku arbitrażowego lub sądowego; wykluczenie z Ligi państwa uciekającego się do wojny wbrew zobowiązaniom zawartym w Pakcie; rozpatrywanie spraw konfliktowych między państwami, z których tylko jedno lub żadne nie było członkiem Ligi; kontrola funkcjonowania systemu mandatowego; wydawanie decyzji włączających środki finansowe dla funkcjonowania biur i komisji poddanych władzy Ligi w wydatki pokrywane ze składek członkowskich. Rada otrzymała uprawnienie do sprawdzenia wykonania rozbrojenia Niemiec, Austrii, Węgier i Bułgarii. Ten organ Ligi był traktowany jako naczelny.

Pierwsi członkowie Rady z różnych względów podzieleni, potem się łączyli podczas narastającej fali krytyki w związku ze składem Rady. Każde z Wielkiej Piątki z czasów Konferencji Paryskiej posiadało stałe miejsce w Radzie, a razem wzięte majoryzowały 4 miejsca niestałe, będące reprezentacją pozostałych 35 pierwotnych członków Ligi. Było to pogwałcenie zasady równości.

Ponadto było kilka koncepcji powoływania niestałych członków Rady (losowanie, zasada automatycznej rotacji), aż w rezultacie obrano zasadę tajności jako najbardziej obiektywnego miernika stosunku ogółu członków Ligi do danego państwa. Nastąpiło wiele niedomówień i zwad, których podstawą był okres mandatu danego państwa, likwidacja stałych miejsc w Radzie, jak i powiększenie liczby członków miejsc niestałych. I Zgromadzenie 11 grudnia 1920 r. podjęło decyzję, że mandaty Belgii, Brazylii, Hiszpanii i Grecji ustanowione przez Pakt upływały przed końcem 1920 r., kadencję nowych członków niestałych Rady wyłonionych przez obradujące Zgromadzenie na drodze tajnych wyborów ustalono na 1 rok, przewidziano powołanie specjalnej komisji w celu przestudiowania zgłoszonych w Pierwszej Komisji Zgromadzenia wniosków i przedłożenie wyników tych dociekań w czasie następnego Zgromadzenia. Jednak uchwalone 29 września 1922 r. zasady głosiły wybór niestałych członków Rady poprzez tajne głosowanie, ustalając 3-letnią kadencję oraz niewybieralność ustępujących członków.

Jednym z krajów bałtyckich walczących o miejsce w Radzie była Polska. Zdawano sobie sprawę, że obecność Polski w Radzie mogła nawet zablokować wejście Niemiec do Rady, a przynajmniej obwarować je pewnymi trudnymi dla wchodzącego zastrzeżeniami. Tym między innymi należy tłumaczyć daleko posuniętą wstrzemięźliwość Francji wobec kandydatury polskiej. Późniejsze niepowodzenie Polski miało źródło w instrumentalnym jej traktowaniu (wynikający z jej położenia geograficznego oraz stosunków z sąsiadami, z genewskiej perspektywy nabiera specjalnej wyrazistości) i to nie tylko przez Paryż, ale ogół państw przede wszystkim europejskich. Dopiero w maju podpisano akt stanowiący o wejściu Polski do Rady, gdyż „godna jest powagi Ligi Narodów”.

Poszczególne kwestie rozpatrywane na posiedzeniach Rady poprzedzone były wyznaczeniem sprawozdawcy, powołanego przez przewodniczącego Rady w miarę możliwości spośród członków niezainteresowanych bezpośrednio w omawianej sprawie. Chcąc oddalić stałe pomawianie o stronniczość Rady przez jedną, lub drugą stronę, postanowiono w końcu 1926 r. dokonać podziału pomiędzy członkami, przypisując im określoną grupę spraw do referowania na Radzie. I tak Holandia zajmowała się sprawami mandatowymi, Chile – sprawami wolnego miasta Gdańska, Włochy – Zagłębiem Saary, Czechosłowacja – zbrojeniami, a finansami Ligi oraz kwestiami humanitarnymi – Rumunia. Powołanie sprawozdawców Rady było rozwiązaniem pozatraktatowym, wynikającym z doświadczeń i praktyki.

Decyzje Rady, jeśli nawet uzyskały jednomyślną akceptację jej członków, i tak były w praktyce interpretowane przez poszczególne państwa upatrujące w tym własny interes.

Trzecim organem Ligi Narodów był Sekretariat. Pakt Ligi widział go jako organ pomocniczy Zgromadzenia i Rady, złożony z sekretarza generalnego, sekretarzy i niezbędnego personelu działającego w siedzibie Ligi. Sekretariat przygotowywał projekt budżetu oraz materiały do sesji Zgromadzenia i Rady, zajmował się też korespondencją napływającą na adres Ligi. Miał również obowiązek gromadzenia i udzielania informacji dotyczących kwestii międzynarodowych. Działaniami Sekretariatu kierował Sekretarz Generalny, wybierany przez Zgromadzenie, a mianowany przez Radę. W skład Sekretariatu wchodzili też Sekretarze i personel. Pierwszym Sekretarzem Generalnym został James Eric Drummond, urzędnik MSZ Wielkiej Brytanii.

Pierwszy sekretarz był już wymieniony w aneksie do Paktu, a nominację następnych powierzono Radzie za zgodą Zgromadzenia. Sekretariat miał spełniać funkcje przygotowawcze nie tylko dla pozostałych organów Ligi, ale także różnych, licznych komisji, komitetów itp., ponadto organizować pracę całej instytucji, a więc był to urząd, a nie władza. Do jego zadań należały referowanie, organizowanie, ale także sugerowanie odpowiednich rozwiązań spraw wcześniej przeanalizowanych przez odpowiedni zespół osób. Sekretariat przygotowując projekty uchwał rezolucji, zaleceń i obsługując różne konferencje międzynarodowe, mógł wpływać na ich treść czy charakter.

10 czerwca 1919 r. na kolejnym posiedzeniu Komitetu wydano apel o przekazywanie do (pierwszego) Sekretariatu wszystkich spraw ekonomicznych, politycznych i społecznych, sankcjonując tym samym działalność Sekretariatu Ligi.

• James Eric Drummond (Wielka Brytania, 1920–1933)
• Joseph Avenol (Francja, 1933–1940)
• Seán Lester (Irlandia, 1940–1946)

państwa założycielskie w 1920

• Argentyna
• Australia
• Belgia
• Boliwia
• Brazylia (wystąpiła 15 czerwca 1926)
• Chile (wystąpiło 14 maja 1938)
• Chiny
• Czechosłowacja (do 15 marca 1939)
• Dania (wystąpiła 20 lipca 1940)
• Francja (Francja Vichy wystąpiła 18 kwietnia 1941)
• Grecja
• Gwatemala (wystąpiła 15 maja 1936)^[6]
• Haiti (wystąpiło w kwietniu 1942)
• Hiszpania (wystąpiła w maju 1939)
• Holandia
• Honduras (wystąpił 10 lipca 1936)
• Indie Brytyjskie
• Iran
• Japonia (wystąpiła 27 marca 1933 po incydencie mandżurskim)
• Kanada
• Kolumbia
• Kuba
• Liberia
• Nikaragua (wystąpiła 26 czerwca 1936)
• Norwegia
• Nowa Zelandia
• Panama
• Paragwaj (wystąpił 23 lutego 1935)
• Peru (wystąpiło 8 kwietnia 1939)
• Polska
• Portugalia
• Rumunia (wystąpiła w lipcu 1940)
• Salwador (wystąpił 11 sierpnia 1937)
• SHS (później jako Jugosławia; wystąpiła 17 kwietnia 1939, ponownie od października 1944)
• Szwajcaria
• Szwecja
• Syjam
• Urugwaj
• Wenezuela (wystąpiła 12 lipca 1939)
• Wielka Brytania
• Włochy (wystąpiły 11 grudnia 1937 po inwazji na Etiopię w 1935)
• Związek Południowej Afryki

1920

• Albania (od 17 grudnia 1920 do 9 kwietnia 1939)
• Austria (od 15 grudnia 1920 do 13 marca 1938)
• Bułgaria (od 16 grudnia 1920)
• Finlandia (od 16 grudnia 1920)
• Kostaryka (od 16 grudnia 1920, wystąpiła 22 stycznia 1925)
• Luksemburg (od 16 grudnia 1920 do 30 sierpnia 1942)

1921

• Estonia (od 22 sierpnia 1921)
• Litwa (od 22 sierpnia 1921)
• Łotwa (od 22 sierpnia 1921)

1922

• Węgry (od 18 września 1922, wystąpiły 14 kwietnia 1939)

1923

• Etiopia (od 28 września 1923)
• Irlandia (od 10 września 1923)

1924

• Dominikana (od 29 września 1924)

1926

• Niemcy (od 8 września 1926, wystąpiły 21 października 1933)

1931

• Meksyk (od 23 września 1931)

1932

• Irak (od 3 października 1932)
• Turcja (od 18 lipca 1932)

1934

• Afganistan (od 27 września 1934)
• Ekwador (od 28 września 1934)
• Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (od 18 września 1934, wykluczony 14 grudnia 1939 po inwazji na Finlandię)

1937

• Egipt (od 26 maja 1937)