Lipniki (powiat ostrołęcki) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Zobacz też: Lipniki w innych znaczeniach tej nazwy.

Lipniki

wieś
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	ostrołęcki
Gmina	Łyse
Liczba ludności (2021)	1004[2]
Strefa numeracyjna	29
Kod pocztowy	07-436[3]
Tablice rejestracyjne	WOS
SIMC	0513538[4]
Położenie na mapie gminy Łyse Lipniki
Położenie na mapie Polski Lipniki
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Lipniki
Położenie na mapie powiatu ostrołęckiego Lipniki
53°19′21″N 21°31′31″E/53,322500 21,525278[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Lipniki (kurp. Lypńϊky^[5]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie ostrołęckim, w gminie Łyse^[6][4].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Lipniki. W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa ostrołęckiego^[7].

Miejscowość położona jest wśród krajobrazów Puszczy Kurpiowskiej w obszarze centralnym zwanym Puszczą Zieloną, w środkowej części Równiny Kurpiowskiej. Od zachodniej strony przepływa Szkwa^[7], od wschodniej Kanał Kaczor^[7]. W Lipnikach wypływa strumyk zdrojowy Ryk.

Integralne części wsi Lipniki^[6][4]:

Brzeźniaki, Długi Kąt, Do Budki, Dumienik, Glutówka, Kłodziny, Lasek, Lipniki (Dębe), Malarz, Nadlesie, Pieczysko, Podladzie, Podwłoczek, Polek, Popielna, Przymiarki, Siedziane, Struga, Zabagnie

Znajdują tu się duże zasoby gliny, kamienia, żwiru (eksploatowane w żwirowni)^[7], piasków silikatowych, torfu i bursztynu, a także białe glinki^[8].

Według miejscowych podań założycielem wsi był Wiśniewski, uciekinier z Piotrkowa Trybunalskiego, podobno szlachcic^[8]. Uciekł przed wyrokiem sądu lub plotkami. Do Lipnik przybył w 1663 roku i wraz z kompanami założył tu osadę^[8][9]. 9 lat później udał się do starosty ostrołęckiego i towarzystwa bartnego, by zarejestrować osadę jako wieś Lipniki^[8]. Przyjął prawo bartne i włączył wieś do parafii rzymskokatolickiej w Nowogrodzie^[8]. Od 1672 roku Lipniki były siedzibą jedynego w okolicy uprzywilejowanego wójtostwa szlacheckiego^[8][9]. Wkrótce zaczęła napływać fala osadników^[8]. Już w 1690 roku w Lipnikach działał piec ceramiczny, istniała też kuźnia^[8]. Powstał zajazd i dworek bartno-myśliwski na Zielonym Wzgórzu^[8]. Panem dworku był Grabski – uciekinier z Kujaw^[8].

Pierwsza wzmianka dotycząca Lipnik w zachowanych źródłach historycznych pochodzi z Metryki Koronnej – 16 grudnia 1646 na sejmie walnym w Warszawie król Władysław IV zezwolił Stanisławowi Duczymińskiemu na objęcie dożywocia na starostwie ostrołęckim należącym do jego żony Zofii z Szujskich. W skład starostwa wchodziły m.in. Lipniki oraz sąsiadujący z nią młyn Tartak^[10]. W grudniu 1646 za pozwoleniem króla małżonkowie Duczymińscy scedowali wieś na starostę łomżyńskiego Hieronima Radziejowskiego^[11]. Kolejnym dokumentem wspominającym Lipniki jest przywilej wydany przez królową Ludwikę Marię w 1661^[12]. Lustracja starostwa łomżyńskiego przeprowadzona w listopadzie 1673 podaje, że Lipniki to wieś nowo zasadzona między Borami, zadney powinności ani Robocizny nie odprawuie, dla tego iż zarosli y Chrostow nie ma dobytych, gdyż Poddani tey wsi więcey bawią się Barciami aniżeli Rol uprawowaniem y Zasiewaniem. W lustracji tej wspominany został również przywilej nadany w Warszawie 28 lipca 1672 przez króla Michała, według którego z zapisanych dóbr we wsi Lipniki szlachetny Wojciech i Marcjanna małżonkowie Jurscy należytą Rzpltey usługę oddawać powinien^[13]. Lustracje ziemi łomżyńskiej z lat 1736 i 1758 wśród dóbr łomżyńskich podają Lipniki zapisane jako wójtostwo^[14][15]. W 1738 roku, w trakcie powstania Kurpiów, wójt lipnicki Wawrzyniec Jurski na zlecenie Józefa Mniszcha podejmował próby negocjacji z powstańcami, co doprowadziło do jego wypędzenia. W procesie przywódców powstania występował później w roli oskarżyciela^[16]. W 1740 wieś została włączona do parafii w Kadzidle. W 1755 roku wizytował ją biskup Józef Eustachy Szembek, który poświęcił miejscowy cmentarz i zezwolił na budowę kościoła^[8], jednak dopiero po 1775 wybudowana została drewniana kaplica^[17].

W 1800 wójtostwo lipnickie należało do rodziny Kierznowskich^[18]. W 1808 podjęte zostały kolejne starania o utworzenie w Lipnikach odrębnej parafii, co doszło do skutku dopiero w maju 1838. Do nowej parafii pw. Najświętszego Serca Jezusowego włączono Lipniki i 8 okolicznych wiosek^[19]. Budowę murowanej świątyni pw. Najświętszego Serca Jezusowego rozpoczęto w 1841 roku, a zakończono trzy lata później. W 1845 roku przystąpiono do powiększenia budowli. Ostateczne zakończenie budowy nastąpiło w 1889 roku^[17][9].

W 1795 roku nastąpił III rozbiór Rzeczypospolitej. W tej sytuacji Lipniki znalazły się w zaborze pruskim, a potem w granicach Carstwa Rosyjskiego. Później znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (Kongresowego). W 1827 w 133 domostwach mieszkało 828 osób^[20]. Kurpie walczyli w powstaniach – listopadowym i styczniowym. Wielu ludzi wyemigrowało z Lipnik i dziś można znaleźć, np. w USA i Niemczech ludzi, którzy wiedzą, że ich przodkowie mieszkali właśnie w Lipnikach.

W I poł. XIX wieku w Lipnikach istniała szkoła elementarna, co pośrednio wynika z ksiąg parafialnych: zapis z 27 lutego 1844 roku o śmierci w wieku 23 lat nauczyciela lipnickiej szkoły – Antoniego Madrakowskiego^[8]. Późniejsze zapisy o innych nauczycielach to: Andrzej Dąbrowski zm. 1852 r., Kazimierz Kurpiewski zm. 1865 r.^[8] Analiza ksiąg parafialnych wskazuje, że większość mieszkańców Lipnik potrafiła się podpisać^[8].

Wiadomo też, że przed 1865 rokiem utworzono szkoły rządowe w Myszyńcu, Kadzidle i właśnie w Lipnikach^[9] - pierwsze trzy na Kurpiowszczyźnie.

Pod koniec XIX wieku w Lipnikach w 164 domostwach mieszkało 994 osób^[20]. Miejscowość leżała na terenie powiatu kolneńskiego^[20]. W tamtych czasach na terenie Lipnik oprócz Polaków mieszkała znaczna liczba Żydów, Niemców, a także Litwinów, Rusinów i Rosjan.

15 maja 1905 roku w Warszawie podpisano statut Polskiej Macierzy Szkolnej. W okręgu ostrołęckim PMS zawiązała się w dniu 1 maja 1907 r. i obejmowała powiat ostrołęcki oraz część makowskiego i kolneńskiego. Z 12 kół w tym okręgu trzy były zorganizowane w regionie kurpiowskim: w Myszyńcu, Czarni i Lipnikach^[8].

W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Przez Lipniki przez krótki okres przebiegał front i toczyły się działania wojenne. 11 listopada 1918 Polska odzyskała niepodległość, a Lipniki zaraz po jej odzyskaniu znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej.

Od okresu międzywojennego do dziś (nie licząc wojny) Lipniki rozwijają się. W II RP właśnie nastąpił dynamiczny rozwój, kontynuowany w PRL. W 1921 było tu 209 budynków mieszkalnych^[21]. Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku zamieszkiwało tu 1170 osób, 1144 było wyznania rzymskokatolickiego, 2 greckokatolickiego a 24 mojżeszowego. Jednocześnie 1166 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 2 żydowską a 2 rusińską^[21]. W Lipnikach powstały dwa sklepy spożywcze i piekarnia^[8].

Kolejne informacje o istnieniu szkoły pochodzą z lat 1925–1931, czyli już w odrodzonej Polsce. Kierownikiem szkoły był Jan Lech^[8].

W wyniku agresji Niemiec we wrześniu 1939, miejscowość została przyłączona do III Rzeszy i znalazła się w strukturach Landkreis Scharfenwiese (ostrołęcki) w rejencji ciechanowskiej (Regierungsbezirk Zichenau) Prus Wschodnich^[22]. W kampanii wrześniowej zginęło pięciu mieszkańców wsi^[8]. Po wybuchu II wojny światowej w 1939 ludność zaczęła opuszczać Lipniki. Wszyscy Żydzi lipniccy porzucali swoje posiadłości i uciekali przed wojskami niemieckimi. Praktycznie wszyscy „cudzoziemcy lipniccy” opuścili Lipniki, z wyjątkiem niektórych Niemców i Rosjan. Utworzono lokalną komórkę Armii Krajowej^[8]. Pomagali ludności cywilnej, szykowali pułapki i zasadzki. W czasie II wojny światowej działalność szkoły została zawieszona.

Po zakończeniu wojny w 1945 roku w okolicy działali żołnierze wyklęci.

Po wojnie powstał sklep monopolowy i wielobranżowy, restauracja, dwie rzeźnio-masarnie, ubojnia, bank spółdzielczy „Kasa Stefczyka”. Nowym kierownikiem szkoły został Antoni Maruszko^[8]. Przyczynił się on do budowy szkoły-pomnika Tysiąclecia^[8]. Pierwszym dyrektorem został Józef Puławski (w tej roli 1961-1966), po nim Andrzej Krzyżewski (w latach 1966-1998), a następnie Danuta Kiernozek (1998 do przynajmniej 2003)^[8]. Obecnie^[kiedy?] dyrektorem jest Joanna Kurowska.

W 1954 ustanowiono gromadę Lipniki. W latach 60. założono kółko rolnicze, wybudowano Spółdzielcze Pawilony Handlowe i remizę strażacką (straż pożarna istniała od 1949 roku). W tym czasie istniał też Klub Książki i Prasy oraz Gromadzka Rada Narodowa. Rozwijała się kultura i sztuka – tkactwo, rzeźbiarstwo, robiono wycinanki. Sprzedawano po całej Polsce firanki i maty. Wielu ludzi w okresie PRL wyjeżdżało do Stanów Zjednoczonych. Lipniki zaczęły zmieniać swój wygląd. Budowano domy murowane zamiast drewnianych.

Prawidłową formą dopełniacza jest „Lipnik”^[6]. Forma „Lipników” jest nieprawidłowa^[6].

Liczba ludności na przestrzeni lat:

• w 1827 – 828 mieszkańców^[20]
• przed 1884 – 994 mieszkańców^[20]
• w 1921 – 1170 mieszkańców^[21]
• w 2018 – 1115^[23]
• w 2021 – 1004^[2]

W latach 60. XX wieku rolnicy zajmowali się szczególnie uprawą konopii i hodowlą trzody chlewnej^[8]. Na początku XXI wieku przeważała hodowla bydła i produkcja mleka^[8]. Ważną rolę pełniły zajęcia pozarolnicze, w tym rzemiosło ludowe^[8]. Rolnictwo ustępuje innym gałęziom: mieszkańcy dojeżdżają też do masarni JBB w Łysych lub zajmują się pracami budowlano-remontowymi.

W miejscowości działa placówka pocztowa^[3] i ochotnicza straż pożarna.

Przez miejscowość przebiega lokalna droga z Kadzidła do Łysych^[7]. Do 1973 roku działała stacja kolei wąskotorowej^[9].

Status zabytku uzyskały:

• w rejestrze zabytków:
  • zespół kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Jezusowego (kościół murowany 1837–1843 w stylu neobarokowym i dzwonnica murowana z I poł. XIX w.)
  • kaplica cmentarna murowana z II poł. XIX w., brama murowana z XIX w.^[24] i krzyże nagrobne żelazne^[25]
• w gminnej ewidencji zabytków: domy drewniane i murowane, cmentarz epidemiczny, cmentarze wojenne oraz wiatrak drewniany typu kozłowego z 1870 roku, odbudowany po I wojnie światowej^[9][26].

W miejscowości działali rzeźbiarze ludowi: Bolesław Polak i Konstanty Chrostek^[7].

W miejscowości znajduje się szkoła podstawowa^[27].

Lipniki są siedzibą parafii Najświętszego Serca Jezusowego, należącej do dekanatu Kadzidło, w diecezji łomżyńskiej, a kościołem parafialnym jest kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego.

• Tartak (powiat ostrołęcki)
• Dekanat Kadzidło