Obserwatoria na Mauna Kea – Wikipedia, wolna encyklopedia

Obserwatoria na Mauna Kea
Mauna Kea Observatories
Ilustracja
Teleskopy Kecka na Mauna Kea
Inne nazwy

MKO

Państwo

 Stany Zjednoczone

Stan

 Hawaje

Położenie

Mauna Kea

Wysokość

4202 m n.p.m.

Zarządzający

wielu

Kod obserwatorium

568

Teleskopy
  • CSO: 10,4 m submilimetrowy[a]
  • CFHT: 3,84 m widzialne/podczerwone
  • Gemini: 8,1 m widzialne/podczerwone
  • IRTF: 3 m podczerwone
  • JCMT: 15 m submilimetrowy
  • Subaru: 8,3 m widzialne/podczerwone
  • SMA: 8x6 m radiowe
  • UKIRT: 3,8 podczerwone
  • UH88: 2,2 m widzialne/podczerwone
  • Hoku Ke‘a: 0,9 m widzialne[b]
  • VLBA: 25 m radiowy
  • Teleskopy Kecka: 2x10 m widzialne
Położenie na mapie Oceanu Spokojnego
Mapa konturowa Oceanu Spokojnego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Obserwatoria na Mauna Kea”
Położenie na mapie Hawajów
Mapa konturowa Hawajów, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Obserwatoria na Mauna Kea”
Ziemia19°49′28″N 155°28′24″W/19,824444 -155,473333
Strona internetowa
Multimedia w Wikimedia Commons

Obserwatoria na Mauna Kea (ang. Mauna Kea Observatories, w skrócie MKO) – grupa niezależnych astronomicznych placówek badawczych i wielkich teleskopów zlokalizowanych na szczycie Mauna Kea na wyspie Hawaiʻi na Hawajach, w USA. Większość obserwatoriów znajduje się na 212 ha terenu specjalnej strefy użytkowania ziemi znanej jako „Astronomy Precinct”, w obrębie Rezerwatu Naukowego Mauna Kea (ang. Mauna Kea Science Reserve)[1][2].

Lokalizacja ta jest idealna ze względu na ciemne niebo, dobry seeing, niską wilgotność oraz położenie powyżej warstwy chmur, czyste powietrze i położenie geograficzne niemal na równiku[3].

Historia i tło powstania

[edytuj | edytuj kod]

Początki

[edytuj | edytuj kod]

Pierwszy teleskop na szczycie Mauna Kea powstał za sprawą planetologa Gerarda Kuipera w 1964 roku. Kuiper przybył na Hawaje w latach 60. XX w. w poszukiwaniu lokalizacji umożliwiającej obserwacje w podczerwieni. Obserwacje tego typu interesowały Kuipera, ponieważ planety emitują duże ilości promieniowania podczerwonego. Promieniowanie to jest pochłaniane przez parę wodną zawartą w atmosferze ziemskiej, dlatego miejsce do prowadzenia obserwacji w podczerwieni musi znajdować się powyżej warstw atmosfery zawierających większość atmosferycznej pary wodnej. Kuiper rozpoczął więc poszukiwania w wysokich górach Kalifornii, Nowego Meksyku i Chile. Wkrótce przybył także na Hawaje, gdzie uruchamiano właśnie pierwsze obserwatoria solarne. Na Hawaje przyleciał także asystent Kuipera, konstruktor teleskopów Alika Herring. Skonstruowane przez niego wysokiej jakości teleskopy posłużyły do przeprowadzenia testów seeingu[4]. Testy na Maui, na szczycie Haleakalā okazały się obiecujące, ale wierzchołek był zbyt nisko względem warstwy inwersyjnej, co powodowało częste występowanie zachmurzenia[5]. W 1963 roku urzędnik Mitsuo Akiyama z Hilo zaprosił Kuipera na Big Island, aby ten podczas kolejnej wizyty na Hawajach rozważył szczyt Mauna Kea jako lokalizację dla obserwatorium[4]. Władze Hilo liczyły na to, że inwestycje w powstanie obserwatorium pomogą miastu podnieść się z kryzysu ekonomicznego spowodowanego katastrofalnym uderzeniem fal tsunami po trzęsieniu ziemi w 1960 roku[6].

Przeprowadzając testy na szczycie Mauna Kea w 1964 roku Kuiper odkrył, że panują tam warunki idealne do prowadzenia badań w podczerwieni. Podczas gdy sam wierzchołek często pokryty jest śniegiem, powietrze na szczycie pozostaje ekstremalnie suche[5]. Kuiper przekonał gubernatora Johna A. Burnsa do wybudowania nieutwardzonej drogi na szczyt, gdzie na Puʻu Poliʻahu, jednym ze stożków wulkanicznych, wzniesiono następnie pierwszy mały teleskop[5][7][8]. Wierzchołek ten jest drugim co do wysokości, ale najwyższy jest uznawany za ziemię uświęconą, więc Kuiper zrezygnował z jego wykorzystania[4].

Następnie Kuiper próbował zaangażować w projekt NASA, aby to ona sfinansowała większy obiekt badawczy z dużym teleskopem, kwaterami obsługi i innymi niezbędnymi strukturami. NASA zadecydowała, że projekt powinien być otwarty. Profesor fizyki John Jefferies z Uniwersytetu Hawajskiego zgłosił ofertę w imieniu uniwersytetu[5][9][10]. Jefferies zdobył uznanie za obserwacje Słońca w Sacramento Peak Observatory. Zaproponował dwumetrowy teleskop, który mogłyby wykorzystywać zarówno NASA, jak i uniwersytet. Podczas gdy zwykle uniwersytety nie mają okazji zyskać dużych teleskopów, jeśli nie zatrudniają renomowanych astronomów, Jefferies i Uniwersytet Hawajski uzyskali kontrakt NASA, co rozgniewało Kuipera, który czuł, że „jego góra” została „mu ukradziona”[5][11]. Kuiper porzucił swoje stanowisko (pierwszy teleskop na Mauna Kea) i rozpoczął prace w Arizonie przy innym projekcie NASA.

Zespół Jefferiesa przeprowadził testy, po których jako najlepszą lokalizację wybrano wierzchołki stożków wulkanicznych w pobliżu szczytu. Testy wykazały również, że Mauna Kea jest miejscem wyjątkowo dobrym dla obserwacji nocnych; na te warunki złożyły się między innymi: rzadkie powietrze, stały wiatr (pasat) i bliskość morza. Jefferies zobowiązał się do zbudowania teleskopu o średnicy zwierciadła 2,24 m, natomiast ze środków stanowych miała powstać całoroczna, solidna droga na szczyt. Prace budowlane rozpoczęto w 1967 roku, a pierwszy duży teleskop (UH88) uruchomiono w 1970 roku[5].

Kolejne teleskopy

[edytuj | edytuj kod]

Inne grupy zaczęły ubiegać się o poddzierżawę terenów na udostępnionym szczycie. Do roku 1970 dwa teleskopy o średnicy 0,6 m wybudowały US Air Force oraz Lowell Observatory. W 1973 Kanada i Francja postanowiły wspólnie zbudować na Mauna Kea CFHT o średnicy 3,6 m[6]. Jednak lokalne organizacje zaczęły poruszać kwestię wpływu obserwatorium na środowisko naturalne. To doprowadziło do przygotowania przez Department of Land and Natural Resources planu zarządzania; szkic powstał w 1977 roku, a suplement do niego w 1980. W styczniu 1982 Rada Nadzorująca Uniwersytet Hawajski (ang. University of Hawaii Board of Regents) zatwierdziła plan wsparcia dalszego rozwoju obiektów naukowych w tym miejscu[12].

W 1998 roku 823 ha ziemi zostało przekazanych z terenów obserwatorium na rzecz Mauna Kea Ice Age Reserve. Plan z 1982 roku zastąpiono w 2000 roku rozszerzeniem, które ma obowiązywać do roku 2020: ustanowiono Office of Mauna Kea Management[13], wyznaczono 212 ha na cele astronomiczne, przeniesiono pozostałe 4356 ha na cele „ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego”. Ten plan został następnie zrewidowany w odpowiedzi na zarzuty ze strony społeczności hawajskiej, że użytkowanie góry wiąże się z brakiem szacunku dla jej wartości kulturowej[12].

Trzęsienie ziemi w 2006 roku

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Trzęsienie ziemi na Hawajach (2006).

Kilka teleskopów zostało lekko uszkodzonych podczas trzęsienia ziemi 15 października 2006 oraz w wyniku wstrząsów wtórnych. JCMT prowadził pomiary nachylenia i zarejestrował trzęsienie ziemi przy użyciu czujników przechyłu[14]. Zarówno CFTH, jak i teleskopy Kecka przywrócono w pełni do pracy do 19 października[15][16].

Zarządzanie

[edytuj | edytuj kod]

Rezerwat ustanowiono w 1968 roku i jest dzierżawiony przez Hawaiʻi Department of Land and Natural Resources (DLNR)[17]. Uniwersytet Hawajski zarządza Rezerwatem[17] i dzierżawi teren kilku międzynarodowym placówkom, które zainwestowały ponad 2 miliardy dolarów w badania oraz technologie[1].

Lokalizacja

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Mauna Kea.

Wysokość nad poziomem morza i izolacja na środku Pacyfiku sprawiają, że Mauna Kea jest jednym z najlepszych miejsc dla naziemnych badań astronomicznych. Jest to miejsce idealne do prowadzenia obserwacji w pasmach submilimetrowym i podczerwonym oraz dla obserwacji optycznych. Statystyki seeingu astronomicznego pokazują, że panujące na Mauna Kea warunki pozwalają na osiąganie najlepszej jakości obrazów przy obserwacjach optycznych oraz w podczerwieni, na przykład mediana seeingu dla lokalizacji CFHT to zaledwie 0,43 sekundy kątowej.

Infrastruktura dla pracowników obserwatorium jest zlokalizowana w Onizuka Center for International Astronomy na wysokości 2800 m n.p.m., nazywanym także Hale Pōhaku, 11 km od szczytu, z którym jest połączona nieutwardzoną, stromą drogą. W pobliżu infrastruktury dla naukowców znajduje się także punkt obsługi zwiedzających (ang. Maunakea Visitor Information Station). Wierzchołek Mauna Kea znajduje się tak wysoko, że zwiedzającym zaleca się pozostanie w punkcie obsługi przez co najmniej 30 minut w celu aklimatyzacji do warunków atmosferycznych przed wejściem na szczyt[18].

Teleskopy

[edytuj | edytuj kod]
Teleskop Subaru i Keck I
Teleskop Subaru, teleskopy Kecka, oraz NASA Infrared Telescope Facility

Obecnie w Rezerwacie Naukowym Mauna Kea znajduje się 13 teleskopów, każdy finansowany przez nawet 11 krajów. Dwa teleskopy są zarządzane bezpośrednio przez Uniwersytet Hawajski. Obserwatorium od lat należy do największych i najważniejszych na świecie, prowadzi obserwacje optyczne, w podczerwieni oraz w paśmie submilimetrowym[19], w 2009 roku było największym pod względem ilości zbieranego światła[20].

Dziewięć teleskopów prowadzi obserwacje w widmie widzialnym i podczerwonym, trzy w spektrum submilimetrowym, a jeden w zakresie fal radiowych; rozmiary zwierciadeł i czasz wahają się od 0,9 do 25 m[19]. Dla porównania Kosmiczny Teleskop Hubble’a ma zwierciadło o średnicy 2,4 m, o rozmiarach podobnych do lustra teleskopu UH88, w chwili obecnej przedostatniego pod względem wielkości teleskopu na szczycie góry[19].

Mały 36-calowy edukacyjny teleskop Hoku Ke‘a ukończony w 2010 roku zastąpił zdemontowany w 2008 roku teleskop 24-calowy. Jest on jednak wadliwy i nie jest używany; miał zostać zastąpiony przez nowoczesny teleskop 28-calowy[21]. Teleskop został zdemontowany w czerwcu 2024 roku[22].

Plany uruchomienia kolejnych teleskopów, w tym Thirty Meter Telescope, wywołały kontrowersje ze względu na potencjalne konsekwencje ich realizacji dla ochrony środowiska i dziedzictwa kulturowego[23][24]. Mimo to Mauna Kea pozostaje lokalizacją pierwszego wyboru dla TMT, a w roku 2016 w ankiecie większość mieszkańców opowiedziała się za wzniesieniem tego teleskopu[25]. W 2006 roku anulowana została rozbudowa teleskopów Kecka[26]. Uzgodniono, że CSO, UKIRT i UH88 zostaną rozebrane zgodnie z Mauna Kea Comprehensive Management Plan[27]. Caltech Submilimeter Observatory został zdemontowany w sierpniu 2024 roku[28].

Lista teleskopów, jednostki i państwa zarządzające

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Zachód słońca nad Mauna Kea

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Zamknięty w 2015, rozebrany w 2024.
  2. ↑ Rozebrany w 2024.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b The Economic Impact of Astronomy in Hawai‘i. Office of Mauna Kea Manag, 2014-08-28. s. 6. [dostęp 2015-07-14]. (ang.).
  2. ↑ Land Use. Office of Mauna Kea Management. [dostęp 2016-08-21]. (ang.).
  3. ↑ About Mauna Kea Observatories.
  4. ↑ a b c Barry R. Parker: Stairway to the Stars: The Story of the World’s Largest Observatory. Springer, 2013-11-13. ISBN 978-1-4899-6052-8. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f J.B. Zirker: An Acre of Glass: A History and Forecast of the Telescope. JHU Press, 2005-10-18. ISBN 978-0-8018-8234-0. (ang.).
  6. ↑ a b Andrew Pickles: Timeline of Astronomy in Hawai’i. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  7. ↑ David Yount: Who Runs the University?: The Politics of Higher Education in Hawaii, 1985-1992. University of Hawaii Press, 1996-01-01, s. 232. ISBN 978-0-8248-1821-0. (ang.).
  8. ↑ Astronomy Now. Intra Press, 1991, s. 45. (ang.).
  9. ↑ David Leverington: A History of Astronomy: from 1890 to the Present. Springer Science & Business Media, 2012-12-06, s. 276. ISBN 978-1-4471-2124-4. (ang.).
  10. ↑ Robert M. Kamins, Robert E. Potter, University of Hawaii (System): Måalamalama: A History of the University of Hawai’i. University of Hawaii Press, 1998-01, s. 210–211. ISBN 978-0-8248-2006-0. (ang.).
  11. ↑ Joseph N. Tatarewicz: Space Technology & Planetary Astronomy. Indiana University Press, 1990, s. 82. ISBN 0-253-35655-5. (ang.).
  12. ↑ a b Institute for Astronomy – University of Hawaii: Mauna Kea Comprehensive Management Plan: UH Management Areas. Hawai’i State Department of Land and Natural Resources, 2009-01. [dostęp 2016-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  13. ↑ Mauna Kea Science Reserve Master Plan – Summary. Institute for Astronomy – University of Hawaii, 2000-07. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  14. ↑ Gary Davis: News from the JCMT. Canadian Astronomical Society, 2007. [dostęp 2016-08-21]. (ang.).
  15. ↑ 2006 October 15 Earthquake Aftermath at CFHT. Teleskop Kanadyjsko-Francusko-Hawajski, 2007-01-11. [dostęp 2016-08-21]. (ang.).
  16. ↑ Earthquake Update from W. M. Keck Observatory. W. M. Keck Observatory. [dostęp 2016-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-28)]. (ang.).
  17. ↑ a b History. Office of Mauna Kea Management. [dostęp 2016-08-20]. (ang.).
  18. ↑ Frequently Asked Questions. [w:] Maunakea Visitor Information Station [on-line]. Mauna Kea Support Services / Mauna Kea Visitor Information Station. [dostęp 2016-08-20]. (ang.).
  19. ↑ a b c Maunakea Telescopes. Institute for Astronomy – University of Hawaii. [dostęp 2016-08-10]. (ang.).
  20. ↑ University of Hawai’i: Mauna Kea Comprehensive Management Plan. Hawai’i State Department of Land and Natural Resources, 2009-01. s. 6–1. [dostęp 2016-08-20]. (ang.).
  21. ↑ Hoku Ke‘a: FAQ. University of Hawaii at Hilo, 2016. [dostęp 2016-08-23]. (ang.).
  22. ↑ UH News, Maunakea: 1st telescope decommissioning complete [online], University of Hawaiʻi, 2 czerwca 2024 [dostęp 2024-08-06] (ang.).
  23. ↑ Thirty Meter Telescope Selects Mauna Kea. Caltech, Uniwersytet Kalifornijskia, and the Association of Canadian Universities for Research in Astronomy, 2009-07-21. [dostęp 2016-08-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-10)]. (ang.).
  24. ↑ University of Hawaii Develop New Telescope for „Killer” Asteroid Search. Institute for Astronomy – University of Hawaii, 2002-10-08. [dostęp 2016-08-20]. (ang.).
  25. ↑ Latest Poll on Hawaii Island Shows 2-1 Margin in Support for TMT Construction. Caltech, Uniwersytet Kalifornijski, and the Association of Canadian Universities for Research in Astronomy, 2016-08-03. [dostęp 2016-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-22)]. (ang.).
  26. ↑ Ruling could block Mauna Kea projects. „Pacific Business News”, 2006-08-08. (ang.). 
  27. ↑ University of Hawaii News: Third Maunakea observatory set for decommissioning. University of Hawaii, 2015-10-21. [dostęp 2016-08-21]. (ang.).
  28. ↑ Noah Haggerty, Caltech observatory atop Hawaii’s Mauna Kea, a source of cultural tension, is dismantled, „Los Angeles Times”, 2 sierpnia 2024 (ang.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obserwatoria_na_Mauna_Kea&oldid=74570797”