French
DeutschPiżmak amerykański – Wikipedia, wolna encyklopedia
| Ondatra zibethicus[1] | |||||
| (Linnaeus, 1766) | |||||
 | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Gromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek | piżmak amerykański | ||||
| |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[24] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
 występowanie naturalne introdukowany Nie przedstawiono introdukcji w Ameryce Południowej | |||||
Piżmak amerykański[25], piżmak[26][27][28], piżmoszczur, szczur piżmowy[27][28] (Ondatra zibethicus) – gatunek ziemno-wodnego ssaka z podrodziny karczowników (Arvicolinae) w obrębie rodziny chomikowatych (Cricetidae). W polskiej literaturze zoologicznej dla oznaczenia gatunku używane były nazwy zwyczajowe „piżmak”[26][27][28], „piżmoszczur”, „szczur piżmowy”[27][28]. Ostatecznie w wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi przypisano oznaczenie piżmak amerykański, rezerwując nazwę piżmak dla rodzaju Ondatra[25].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Piżmak amerykański występuje w warunkach naturalnych w Ameryce Północnej zamieszkując w zależności od podgatunku[29]:
- C. zibethicus zibethicus – od skrajnie południowo-wschodniej Manitoby, środkowego Ontario i środkowego Quebecu w Kanadzie, na południe przez wschodnie Stany Zjednoczone, do skrajnie północno-wschodniego Teksasu, skrajnej północnej Luizjany, Missisipi, Alabamy, północnej Georgii i północno-zachodniej Karoliny Południowej.
- C. zibethicus albus – Saskatchewan, Manitoba i północne Ontario, Kanada.
- C. zibethicus aquilonius – północny Quebec i Labrador, Kanada.
- C. zibethicus bernardi – południowa Nevada, południowo-wschodnia Kalifornia i zachodnia Arizona, Stany Zjednoczone oraz północna Kalifornia Dolna i skrajnie północno-zachodnia Sonora, Meksyk.
- C. zibethicus cinnamominus – od południowo-wschodniej Alberty, południowego Saskatchewan i południowej Manitoby w Kanadzie, na południe przez środkowe Stany Zjednoczone do północnego Teksasu.
- C. zibethicus goldmani – południowo-zachodnie Utah, południowo-wschodniej Nevada i północno-zachodnia Arizona, Stany Zjednoczone.
- C. zibethicus macrodon – od południowo-wschodniej Pensylwanii wzdłuż wybrzeża do Karoliny Północnej, Stany Zjednoczone.
- C. zibethicus mergens – południowo-wschodni Oregon, północno-środkowa i północno-wschodnia Kalifornia, północna Nevada i skrajnie północno-zachodnie Utah, Stany Zjednoczone.
- C. zibethicus obscurus – Nowa Fundlandia, Kanada.
- C. zibethicus occipitalis – zachodni Waszyngton i zachodni Oregon, Stany Zjednoczone.
- C. zibethicus osoyoosensis – od południowej Kolumbii Brytyjskiej i południowo-zachodniej Alberty w Kanadzie, na południe wzdłuż Gór Skalistych do północnego Chihuahua w Meksyku.
- C. zibethicus pallidus – od południowo-środkowej Arizony na wschód do zachodniego Nowego Meksyku, Stany Zjednoczone.
- C. zibethicus rivalicius – od południowo-wschodniego wybrzeża Teksasu na wschód do północno-zachodniej Florydy, Stany Zjednoczone.
- C. zibethicus spatulatus – od wybrzeża Oceanu Spokojnego w środkowej Alasce w Stanach Zjednoczonych, na południowy wschód do południowej Kolumbii Brytyjskiej, Alberty i zachodniego Saskatchewan w Kanadzie.
- C. zibethicus zalophus – południowo-zachodnia i południowo-środkowa Alaska, Stany Zjednoczone.
Introdukcja
[edytuj | edytuj kod]Gatunek introdukowany do większości krajów Europy, Syberii, środkowej Azji, Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, Chińskiej Republiki Ludowej, północno-wschodniej Korei, Japonii (Honsiu), południowego Chile i południowej Argentyny[29].
Do Europy sprowadzony został w 1905 roku[28] z Ameryki Północnej przez księcia Colloredo-Mansfelda jako zwierzę futerkowe. Hodowany na farmach. Cała dzisiejsza europejska populacja dziko żyjących piżmaków pochodzi od kilku osobników, które w 1905 uciekły z fermy Stará Huť w okolicach miasteczka Dobříš, położonej w Czechach, 40 km na południowy zachód od Pragi[30][31][28]. Na ziemiach polskich pojawił się w latach 30. XX w.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1766 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Castor zibethicus[2]. Holotyp pochodził ze wschodniej Kanady[31]. Jedyny żyjący przedstawiciel rodzaju piżmak[25] (Ondatra)[31][32][29].
Podgatunek ripensis jest obecnie traktowany jako synonim osoyoosensis[33]; wiele innych podgatunków również jest prawdopodobnie nieważnych[29]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają piętnaście podgatunków[29].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Ondatra: hurońska nazwa ondatra lub ondathra dla piżmaka[34].
- zibethicus: nowołac. zibethicus „pachnący cywetą, pachnący stęchlizną”, od fr. zibet, wł. zibetto „cyweta”[35].
- albus: łac. albus „biały, biały matowy”[36].
- aquilonius: łac. aquilonius północny, z północy, od aquilo, aquilonis „północny wiatr, północ”[37].
- bernardi: Bernard Bailey, amerykański kolekcjoner[22].
- cinnamominus: łac. cinnamomum lub cinnamum „cynamon”, od gr. κινναμωμον kinnamōmon lub κινναμον kinnamon „cynamon”[37].
- goldmani: maj. Edward Alphonso Goldman (1873–1946) United States Army, zoolog, szef działu United States Biological Survey w latach 1919–1928, starszy biolog United States Fish and Wildlife Service w latach 1928–1943, kolekcjoner, ekolog[23][38][37].
- macrodon: gr. μακρος makros „długi”[39]; οδους odous, οδοντος odontos „ząb”[40].
- mergens: łac. mergens, mergentis „nurkowanie”[41].
- obscurus: łac. obscurus „ciemny, mroczny”[37].
- occipitalis: późnołac. occipitalis „z tyłu głowy, potyliczny”, od łac. occipitium „potylica”, od ob „w kierunku, przez”; caput, capitis „głowa”[37].
- osoyoosensis: jezioro Osoyoos, Kolumbia Brytyjska, Kanada[7].
- pallidus: łac. pallidus „blady, ziemisty”, od pallere „być bladym”[37].
- rivalicius: łac. rivalicius „ktoś kto korzysta ze strumienia”, od rivalis „z potoku, potokowy”, rivus „potok, strumień”[42].
- spatulatus: nowołac. spatulatus „łyżkowy, w kształcie łyżki”, od łac. spatula „łyźeczka”, od spatha „łyżka”; przyrostek zdrabniający -ula, od gr. σπαθη spathē „łyżka”[37].
- zalophus: gr. ζα- za- „bardzo”[43]; λοφος lophos „grzebień, czub”[44].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała (bez ogona) 256–299 mm, długość ogona 200–254 mm, długość ucha 20–21 mm, długość tylnej stopy 65–78 mm; masa ciała 700–1800 g[32]. Ogon nieco bocznie spłaszczony. Ubarwienie ciemnobrunatne, od strony brzusznej trochę jaśniejsze. Futro z gęstymi, szczeciniastymi włosami ościstymi. Palce tylnej stopy porośnięte są po bokach włosami ułatwiającymi pływanie. U samców występują gruczoły wydzielające piżmo[27].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]
Jest typowym przedstawicielem gryzoni, jeśli chodzi o rozrodczość. W ciągu roku samica może wielokrotnie rodzić po ciążach trwających 4 tygodnie po 5–9 młodych. Otwierają oczy po 11 dniach, a ssą one matkę przez 3 tygodnie[45]. Już po upływie 3–5 miesięcy same są zdolne do rozrodu. Piżmaki żyją w koloniach.
Piżmaki amerykańskie są roślinożercami, ale nie gardzą również pokarmem zwierzęcym, takim jak skorupiaki i mięczaki. Ich siedliskami są brzegi różnego typu wód, np. rowów melioracyjnych, stawów rybnych, rzek i jezior. Piżmaki amerykańskie w wysokich brzegach kopią nory, do których wejście znajduje się pod powierzchnią wody. W norach tych wydzielone są komory. Na okres zimy gromadzą stos roślinności, która służy im jako legowisko i zapas pokarmu.
Zagrożenia
[edytuj | edytuj kod]Piżmaki amerykańskie mogą wywoływać szkody niszcząc groble przeciwpowodziowe lub stawy rybne. Od 1 kwietnia 2022 r. nie są w Polsce uważane za zwierzęta łowne[46]. Ze względu na cenne futro kiedyś chętnie pozyskiwane; dziś liczba amatorów futra piżmaka wśród myśliwych sukcesywnie maleje. Liczebność piżmaków została drastycznie zmniejszona po pojawieniu się ich naturalnego wroga – wizona amerykańskiego (norki amerykańskiej).
W kulturze
[edytuj | edytuj kod]Piżmak o imieniu Serafin to ważna postać serialu Tajemnice wiklinowej zatoki, Powrót do Wiklinowej Zatoki i Zima w Wiklinowej Zatoce.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Ondatra zibethicus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 12. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1766, s. 79. (łac.).
- ↑ F. Tiedemann: Zoologie: zu seinen Vorlesungen entworfen. Allgemeine Zoologie, Mensch und Säugthiere. Landshut: In der Weberichen Buchhandlung, 1804, s. 481. (niem.).
- ↑ J. Sabine: Zoological appendix. W: J. Franklin: Narrative of a journey to the shores of the Polar Sea, in the years 1819, 20, 21, and 22. London: J. Murray, 1823, s. 660. (ang.).
- ↑ a b J. Richardson: Northern Zoology. Part I. Mammalia. W: J. Richardson (red.): Fauna boreali-americana, or, The zoology of the northern parts of British America: containing descriptions of the objects of natural history collected on the late northern land expeditions under command of Captain Sir John Franklin, R.N.. T. 1. London: John Murray, 1829, s. 119. (ang.).
- ↑ a b L.J.F.J. Fitzinger. Versuch einer natürlichen Anordnung der Nagethiere (Rodentia). (Schluss.). „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 56, s. 103, 1867. (niem.).
- ↑ a b J.K. Lord. Notes on two new species of mammals. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1863, s. 97, 1863. (ang.).
- ↑ E.A. Mearns. Description of supposed new species and subspecies of mammals, from Arizona. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 2 (20), s. 280, 1890. (ang.).
- ↑ O. Bangs. Description of a new musk rat from Codroy, Newfoundland. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 9, s. 133, 1894. (ang.).
- ↑ O. Bangs. Description of a subspecies of muskrat, Fiber zibethicus rivalicius subsp. nov., from Louisiana. „Proceedings of the Boston Society of Natural History”. 26, s. 541, 1895. (ang.).
- ↑ C.H. Merriam. Description of a new muskrat from the Great Dismal Swamp, Virginia. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 11, s. 143, 1897. (ang.).
- ↑ O. Bangs. Notes on some mammals from Black Bay, Labrador. „Proceedings of the New England Zoölogical Club”. 1, s. 11, 1899. (ang.).
- ↑ W.H. Osgood. Mammals of the Yukon region. „North American Fauna”. 19, s. 36, 1900. (ang.).
- ↑ E.A. Preble. A biological investigation of the Hudson Bay region. „North American Fauna”. 22, s. 53, 1902. (ang.).
- ↑ V.O. Bailey. Seven new mammals from western Texas. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 15, s. 119, 1902. (ang.).
- ↑ D.G. Elliot. Descriptions of apparently new species and subspecies of mammals from California, Oregon, the Kenai Peninsula, Alaska, and Lower California, Mexico. „Publication. Field Columbian Museum”. Zoological series. 3 (10), s. 162, 1903. (ang.).
- ↑ a b N. Hollister. Descriptions of two new muskrats. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 23, s. 1, 1910. (ang.).
- ↑ N. Hollister. A new muskrat from the Great Plains. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 23, s. 125, 1910. (ang.).
- ↑ N. Hollister. A systematic synopsis of the muskrats. „North American Fauna”. 32, s. 32, 1911. (ang.).
- ↑ E. Brass: Aus dem Reiche der Pelze. Cz. 2: Naturgeschichte der Pelztiere. Berlin: Im Verlage der Neuen Pelzwaren-Zeitung, 1911, s. 604. (ang.).
- ↑ A. Starrett. Pleistocene mammals of the Berends fauna of Oklahoma. „Journal of Paleontology”. 30 (5), s. 1188, 1956. DOI: 10.2307/1300615. (ang.).
- ↑ a b E.A. Goldman. A new muskrat from Arizona. „Proceedings of the Biological Society of Washington”. 45, s. 93, 1932. (ang.).
- ↑ a b L.M. Huey. A new muskrat from Utah. „Transactions of the San Diego Society of Natural History”. 8 (32), s. 409, 1938. (ang.).
- ↑ F. Cassola, Ondatra zibethicus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016, wersja 2021-2 [dostęp 2021-11-17] (ang.).
- ↑ a b c Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 239. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b Z. Kraczkiewicz: Ssaki. Wrocław: Polskie Towarzystwo Zoologiczne – Komisja Nazewnictwa Zwierząt Kręgowych, 1968, s. 81, seria: Polskie nazewnictwo zoologiczne.
- ↑ a b c d e piżmak, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2010-09-08].
- ↑ a b c d e f K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 264–265, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b c d e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 342. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ The muskrat. Spread in Europe Extensive Damage; A Dangerous Anima. „The Mercury”, s. 2, 26-05-1931. (ang.).
- ↑ a b c D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Ondatra zibethicus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-11-17].
- ↑ a b U. Pardiñas, P. Myers, L. León-Paniagua, N.O. Garza, J. Cook, B. Kryštufek, R. Haslauer, R. Bradley, G. Shenbrot & J. Patton. Opisy gatunków Cricetidae: U. Pardiñas, D. Ruelas, J. Brito, L. Bradley, R. Bradley, N.O. Garza, B. Kryštufek, J. Cook, E.C. Soto, J. Salazar-Bravo, G. Shenbrot, E. Chiquito, A. Percequillo, J. Prado, R. Haslauer, J. Patton & L. León-Paniagua: Family Cricetidae (True Hamsters, Voles, Lemmings and New World Rats and Mice). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier & T.E. Lacher (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 7: Rodents II. Barcelona: Lynx Edicions, 2017, s. 289. ISBN 978-84-16728-04-6. (ang.).
- ↑ J.H. Falcone, P.M. Harveson, M.R. Mauldin & R.D. Bradley. Taxonomic and conservation status of the Pecos River muskrat. „Occasional Papers Museum of Texas Tech University”. 359, s. 1–16, 2019. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 475, 1904. (ang.).
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 256.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 10.
- ↑ a b c d e f g The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
- ↑ B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 157–158. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 130.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 151.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 135.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 198.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 255.
- ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 126.
- ↑ Piżmak w: Zwierzęta łowne, M. Bouchner, wyd. Delta
- ↑ Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 25 marca 2022 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz.U. z 2022 r. poz. 696).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Edmund C. Jaeger, Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062 (ang.).